Uzewnętrznianie trynitarnej jedności w Kościele

Fakt odwzorowywania jedności trynitarnej w codziennym życiu chrześcijan stanowił dla świętego hierarchy zagadnienie niezmiernie ważne, - wszak zwiastowanie jedności wpisywało się w kanon chrześcijańskiej troski o pokój w Kościele. Teolog będąc wybitnym znawcą rozwoju myśli eklezjologicznej nie poprzestawał jedynie na formułach, ale zmierzał w swych rozważaniach do prezentacji „urealniania eklezjalnych postaw trynitarnych”. Według Hierarchy doskonała jedność realizowana jest w miłości, sakramencie Eucharystii i eklezjalnym porządku hierarchicznym.

Poprzez miłość realizuje się całe dzieło zbawienia. Bóg jest miłością. Św. Iłarion stwierdzał, że „za podstawę jedności ludzi w Kościele Chrystus wskazuje miłość”145. W swych rozważaniach Teolog koncentrował się nieustannie na arcykapłańskiej modlitwie Zbawiciela.

140Św. Iłarion Troicki, Trijedinstwo, s. 88.

141Tamże.

142Św. Iłarion Troicki, Swiaszczennoje pisanije, Cerkow i nauka, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 209.

143Por. św. Iłarion Troicki, Trijedinstwo, s. 92.

144Św. Jan Chryzostom, Komentarz do listu św. Pawła do Galatów, przeł. J. Iluk, Kraków 2008, s. 99-100.

50

Miłość jest swoistym testamentem, który Jezus Chrystus położył jako opokę relacji między uczniami. „W naśladowaniu tej niezrównanej, wspólnej miłości Osób Świętej Trójcy umacniał Jezus Chrystus Swoich uczniów w pożegnalnej mowie: „Daję wam nowe przykazanie, abyście się wzajemnie miłowali. Podobnie jak Ja was umiłowałem, tak i wy macie miłować jeden drugiego. Po tym wszyscy rozpoznają, że jesteście moimi uczniami, jeśli będziecie się wzajemnie miłować” (J 13, 34-35)”146.

Św. Iłarion nauczał, że „szczególne jednoczenie w miłości całego człowieczeństwa winno urzeczywistniać się w Kościele Chrystusowym”147. Jedność miłości przezwycięża słabości rozłamów i schizm. Według bł. Augustyna miłość jest „wyższym rodzajem spoiwa, które wiąże nas z Bogiem”148. W Kościele znajdują się wszelkie potrzebne elementy do tego, aby w swym „życiu kierować sie miłością”149. Dla św. Iłariona miłość stanowiła podstawowy budulec kościelnej jedności. „Miłość – nowe pryncypium życia nowonarodzonego człowieczeństwa i całe doskonalenie się, wzrastanie kościelengo organizmu, uwarunkowane jest uczestnictwem oddzielnych członków w prawie miłości”150. Św. Grzegorz Dialog pouczał: „Nie inna tego przyczyna, jak ta, iż wszystkie przykazania mają swoje źródło tylko w miłości i wszystkie stanowią jedno przykazanie; co bowiem jest nakazywane, na samej miłości się opiera”151. Trwanie w miłości zakłada nieustanną pracę, przez którą pełniej ujawnia się jedność kościelna.

Św. Iłarion za ideał jedności w miłości uważał wczesnochrześcijańską wspólnotę wiernych, która stanowiła „jedno serce i jedną duszę” (Dz 4, 32). Hierarcha podkreślał, że „uczestnictwo w kościelnym Chrystusowym życiu dostępne jest jedynie kochającemu sercu, które gotowe jest na odrzucenie grzesznego samolubstwa i któremu drogi jest jedyny Bóg miłości, a przeciwne są zimne, bezduszne bożki świata”152. W takim bezmiarze miłości, jak stwierdzał ks. W. Hryniewicz: „Miłujący człowiek nie szuka samego siebie. Umie przebaczać. Nie ma w nim złości i gniewu. Nie nosi w sercu urazów. Nie zazdrości innym. Boleje nad niesprawiedliwością. Prawda napełnia go radością”153.

W nauczaniu św. Iłariona, miłość stanowiła jeden z fundamentów jedności kościelnej, bo z nią współistniała jedność wiary. Miłość jako zasada samoidentyfikacji człowieka w Kościele, swoje źródło znajduje w słowach Zbawiciela: „Daję wam nowe przykazanie, abyście się

146Tamże, s. 65-66.

147Tamże, s. 69.

148B. Mcginn, P. Mcginn, Mistycy wczesnochrześcijańscy. Wizje Boga u mistrzów duchowych, przeł. E.E.

Nowakowska, Kraków 2008, s. 125.

149Św. Iłarion Troicki, Oczerki, s. 79.

150Tamże, s. 87.

151Św. Grzegorz Wielki, Homilie na Ewangelie, przeł. W. Szołdrski, Warszawa 1970, s. 187.

152Św. Iłarion Troicki, Da nie budut tiebie bozii innii!, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 149.

51

wzajemnie miłowali. Podobnie jak Ja was umiłowałem, tak i wy macie miłować jeden drugiego. Po tym wszyscy rozpoznają, że jesteście moimi uczniami, jeśli będziecie się wzajemnie miłować” (J 13, 34-35). Miłość stanowi apogeum wszystkich cnót chrześcijańskich i jest koroną doskonałości154. Życie eklezjalne jest miejscem nauczania o miłości oraz szkołą pielęgnowania tej cnoty. Św. Iłarion pisał: „Żyjący w Kościele Duch Święty daje siły dla urzeczywistnienia chrześcijańskiego nauczania o życiu, a to nauczanie jest nauczaniem o miłości”155. Kierowane do uczniów słowa Jezusa Chrystusa są nieustanną pieśnią miłości do Boga i bliźniego. Hymn miłości rozbrzmiewa w każdym przejawie życia kościelnego. Sam Kościół jest organizmem, którego fundamentem miłość. Św. Iłarion podkreślał problemy wynikające z fałszywej miłości lub jej niedostatku, które prowadzą do egoizmu156, podkreślając: „Chrystus buduje Kościół nie dla zachowania ludzkiego egoizmu, a dla pełnego jego zniszczenia”157. Egoizm rozrywa eklezjalne więzi człowieka, co implikuje utratę życia w Duchu Świętym. „Jeśli będzie zerwana więź z Ciałem Kościoła, to oddzielna osoba, izolując się i zamykając w egoiźmie, pozbawiona będzie pełnych łaski działań Ducha Świętego, żyjącego w Kościele”158. W związku z tym, egoizm jest namiętnością, która wyklucza człowieka z misterium Eklezji.

Relacja miłości i Kościoła szczególnie uwypuklana była przez św. Iłariona w rozważaniach dotyczących prac A.S. Chomiakowa. Działalność tego słowianofila odegrała znaczącą rolę także w obszarze teologicznego nauczania o Kościele. H. Paprocki zauważył, że „to właśnie Chomiakow postawił problem eklezjologiczny w jego właściwych wymiarach”159.

Znaczącym wydarzeniem była publikacja dzieł Teologa w latach 1900-1914. W opinii św. Iłariona tematykę teologiczną prac Chomiakowa należało podzielić na dwie części – katechetyczną i polemiczną160. Według Hierarchy o wiele większe znaczenie miała polemiczna część refleksji Słowianofila, wciąż pogrążona w łacińskiej terminologii i koncepcjach teologicznych. Święty konstatował: „Katechetyczne nauczanie o Kościele, niestety, ewokuje pewne nieporozumienia; w każdym razie, ścisły dogmatysta nie może być usatysfakcjonowany teologiczną terminologią tego traktatu161. Z kolei, działalność polemiczna A.S. Chomiakowa posiadała uniwersalne naukowo-teologiczne wskazówki, których odbiorcami mógł być każdy

154Zob. Archimandryta Jerzy (Pańkowski), W poszukiwaniu zbawienia..., s. 236-237.

155Św. Iłarion Troicki, Christianstwa niet biez cerkwi..., s. 208.

156Św. Iłarion używa słowa siebialiubije, które może być tłumaczone jako – samolubstwo, egoizm, umiłowanie

siebie.

157Tamże, s. 203.

158Tamże, s. 209.

159H. Paprocki, Eklezjologia Aleksego Chomiakowa, http://liturgia.cerkiew.pl/texty.php?id_n=127&id=114 (05.08.2017)

160A. S. Chomiakow, Połnoje sobranije soczinienij. Soczinienija bogosłowija, t. 2, Moskwa 1907.

52

uczestnik dialogów międzyreligijnych162. Hierarcha eksponował własne stanowisko odpowiadając na list syna A.S. Chomiakowa: „Z teologicznych prac A.S. Chomiakowa cenię wysoko jego polemiczne artykuły, w których zasadnicze myśli zawierają się w krytycznym odniesieniu do pierwotnych Ojców. [...] Nie mogę jednak powiedzieć tego o nauce o zbawieniu, którą uważam za fundamentalny nerw kościelnego życia. W nauce o zbawieniu A.S. Chomiakow nie wznosi się ponad naszą szkolną dogmatykę, choć rozważa sprawy zbawienia w filozoficzny sposób. Gdy mówi on o zbawieniu – wydaje się być bardziej filozofem niż teologiem. W tym miejscu jest u niego więcej logiki, niżeli bezpośredniego doświadczenia religijnego ideału Kościoła”163. W związku z powyższym, św. Iłarion swoją uwagę koncentrował na polemicznych tekstach Słowianofila, w których doszukiwał się autentycznego nauczania Ojców Kościoła.

Jedność eklezjalna jest jednością w miłości. Tylko w Kościele występują autentyczne sposoby i możliwości realizacji doskonałej miłości: „Żyjący w Kościele i dany Kościołowi Duch Święty ofiaruje członkowi Kościoła siły do stania się ‘nowym stworzeniem’, i może on w swoim życiu kierować się miłością, a nie jurydycznym egoizmem”164. Święty zauważał szczególną relację miłości i Kościoła w listach apostoła Pawła. Wyrazistym przykładem jest m.in. List do

Koryntian, w którym najpierw ma miejsce pawłowe nauczanie o Kościele (1 Kor 12, 12-30), by

następnie wybrzmiał hymn o miłości (1 Kor 12, 31–13, 13). Dodatkowo Hierarcha podkreślał apologetyczny wymiar relacji miłości i Kościoła. Taki stan rzeczy potwierdza cała literatura wczesnochrześcijańska bazuje na tym wymiarze celem obrony jedności kościelnej. Zdaniem naszego Protagonisty taki stan rzeczy potwierdzał św. Cyprian z Kartaginy, o którym się wyrażał: „Takie właśnie przedstawienie Kościoła jako związku miłości [...] stanowiło dla św. Cypriana łatwo dostępny punkt oparcia całej jego stanowczej polemiki przeciwko współczesnym kościelnym podziałom”165. Wszystkie przejawy kościelnego życia są oparte na miłości. Kościół jest źródłem miłości, gdyż jego Głową jest Bogoczłowiek Jezus Chrystus.

Polemiczny wymiar treści dotyczącej miłości i Kościoła był wyjątkowo bliski św. Iłarionowi i jego epoce. Sam Teolog w swej arcypasterskiej trosce wielokrotnie musiał stawać na straży jedności Kościoła. Postępując za myślą wczesnochrześcijańskich Pisarzy oraz A. S. Chomiakowa uznał on, iż rozłamy i herezje wynikają z pychy. Zerwanie łączności z Kościołem jest zatem nie tylko utratą miłości, lecz także poddaniem się grzesznemu panowaniu namiętności pychy: „Heretycy, którzy oddzielili się od Kościoła w wyniku pychy, odłączeni są od związku

162Św. Iłarion Troicki, A. S. Chomiakow i drewniecerkownyje polemisty, w: Św. Iłarion Troicki, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 180.

163Św. Iłarion Troicki, Pismo D. A. Chomiakowu, https://azbyka.ru/otechnik/Ilarion_Troitskij/pismo-d-a-homjakovu/ (05.08.2017)

164Św. Iłarion Troicki, A. S. Chomiakow i drewniecerkownyje polemisty, s. 184.

53

miłości; samo zaś oddzielenie się od Kościoła jest zbrodnią przeciwko miłości”166. Archimadryta Bazyli (Gondikakis) powierdzał: „Wszystkie powstałe schizmy i herezje są skutkiem zrodzenia jedynej choroby – ludzkiego egoizmu”¹⁶⁷. Każde działanie przeciwko miłości jest działaniem przeciwko Kościołowi. Św. Iłarion podkreślał, że miejscem pełni miłości jest Kościół. W związku z tym poza Nim miłości nie znajdziesz. Teza taka znajduje szczególne odniesienia w sakramentologii – dla naszego Protagonisty przewodnikiem w tej dziedzinie był bł. Augustyna z Hippony, dla którego skuteczność sakramentów jest jednoznaczna z miłością w Kościele.

Sakrament (cs. tainstwo) jest czynnością liturgiczną, w czasie której ma miejsce głębokie spotkanie człowieka z Bogiem. W sakramentach „doświadczamy nieba i otrzymujemy przedsmak Królestwa Bożego, w którym uczestniczyć w pełni – wejść weń i żyć w nim – można dopiero po śmierci”168. W. Łosski wyjaśniał, że „poprzez sakramenty, nasza natura wchodzi w zjednoczenie z naturą Boską w hipostazie Syna, który jest Głową ciała mistycznego”169. Komunia Boga i człowieka w sakramentach jest adopcją stworzenia przez Stwórcę.

Św. Iłarion wskazywał na Eucharystię jako na „źródło duchowego życia”170. Teolog nauczał: „Sakrament Eucharystii jednoczy ludzi z Bogiem, jak również ludzi między sobą. Dlatego też Eucharystia jest źródłem kościelnego życia par excellence”171. Istotne znaczenie dla urzeczywistaniania jedności ma wspólnota eucharystyczna. „Sens sakramentu Eucharystii zawiera się w jego kościelności. Poza jednością kościelną nie ma Eucharystii”172, co potwierdza św. Ignacy Antiocheński: „Starajcie się zatem uczestniczyć w jednej Eucharystii. Jedno bowiem jest Ciało Pana naszego Jezusa Chrystusa i jeden kielich, by nas zjednoczyć z Krwią Jego, jeden ołtarz”173. Św. Iłarion nauczał o realnym wpływie Eucharystii na budowę jedności pomiędzy ludźmi. Sakrament Ciała i Krwi Chrystusa niszcząc grzech w człowieku spala bariery, które są przezeń. Hierarcha zaznaczał, że „prawdziwe życie możliwe jest tylko przy bliskiej według natury, [...] realnej jedności z Chrystusem w Sakramencie Eucharystii, ta zaś jedność z Chrystusem buduje jedność ludzi między sobą”174. Tak ścisła prezentacja pojęcia Eucharystii i jedności kościelnej

166Tamże, s. 186.

167Archimandryta Bazyli (Gondikakis), Hymn wejścia..., s. 167.

168I. Ałfiejew, Misterium wiary, przeł. J. Charkiewicz, Warszawa 2009, s. 157.

169W. Łosski, Teologia, s. 173.

170 Św. Iłarion Troicki, Christianstwa, s. 205.

171Tamże.

172Tamże.

173Św. Ignacy Antiocheński, Ignacy do kościoła w Filadelfii IV, 1, w: Pierwsi świadkowie, przeł. A. Świderkówna,

Kraków 2010, s. 133.

54

stanowiła swoiste preludium do eklezjologicznych rozważań m.in. Nikołaja Afanasjewa z drugiej połowy XX wieku175.

Przyjęcie eucharystycznego Ciała i Krwi Zbawiciela inicjuje „wstępowanie Kościoła w niebo, w tę niebiańską świątynię, dokąd wzniósł się Chrystus i nas zabierając z Sobą”176. W Eucharystii stajemy się „współcieleśni” z Chystusem, a poprzez to jednoczymy się z Trójcą Świętą. Jedność trynitarna realizująca się w Eucharystii ścisle powiązana jest z aktem liturgicznym. Metropolita Sawa (Hrycuniak) zauważa: „Eucharystia w prawosławiu oznacza przede wszystkim liturgię Kościoła”177. W związku z tym należy dodać, że cała Święta Liturgia dysponuje wymiarem trynitarnym, co eo ipso implikuje trynitarny wymiar Eucharystii. „Jako bosko-ludzka wspólnota i ‘synergia’ Eucharystia jest modlitwą zwróconą ‘w Chrystusie’ do Ojca i spełnioną przez zstąpienie Ducha Świętego. [...] We wszystkich epokach teologowie bizantyjscy uważali Eucharystię za centrum soteriologicznego i triadologicznego misterium [...]178. Ofiara eucharystyczna składana Świętej Trójcy przez mistyczne Ciało i Krew Chrystusa, mocą Ducha Świętego konstatuje jedność trynitarną w Kościele. Jedność ta realizuje się najpełniej w posłuszeństwie wobec eklezjalnej hierarchii, co zarazem eksponuje jednoczącą rolę kapłaństwa w organiźmie kościelnym. Powyższe stwierdzenie zyskało na znaczeniu w dobie polemik z ruchami schizmatyckimi, usiłującymi rozbić Rosyjski Kościół Prawosławny. Hierarcha podkreślał, że „bycie chrześcijaninem oznacza podporządkowanie widzialnemu Kościołowi i podporządkowanie ustanowionej przez Boga hierarchii”179.

Szczególną korelację Trójcy Świętej i zjednoczenia wokół hierarchii uwydatniały słowa św. Ignacego Antiocheńskiego: „Podobnie więc jak Pan ani sam, ani przez swoich Apostołów, nic nie czynił bez Ojca, z którym jest jedno, tak i wy nie róbcie niczego bez biskupa i bez kapłanów”180. Jedność hierarchii i ludu posiada swój paradygmat w „jednym działaniu” Boskiej Triady. Ojciec nie czyni niczego bez Syna, a Syn nie działa bez Ojca. Św. Iłarion zaznaczał, że posłuszeństwo wobec hierarchii równoznaczne jest z posłuszeństwem Kościołowi. Istotne znaczenie ma fakt, że wczesnochrześcijańska wspólnota Kościoła „traktowała jedność z Nią w życiu i pokornym podporządkowaniu”181. Znacząca w tym aspekcie jest myśl św. Cypriana z

175M. Afansjew, Kościół Ducha Świetego, przeł. H. Paprocki, Białystok 2002; R. Kozłowski, Koncepcja Kościoła w

myśli teologicznej Mikołaja Afanasjewa, Warszawa 1990, passim; K. Felmy, Współczesna teologia prawosławna,

przeł. H. Paprocki,Białystok 2005, s. 183-190.

176A. Schmemann, Za życie świata, przeł. A. Kempfi, Warszawa 1988, s. 21.

177Metr. Sawa (Hrycuniak), Eucharystia, w: K. Leśniewski (red.), Prawosławie. Światło ze wschodu, Lublin 2009, s. 319.

178J. Meyendorf, Teologia bizantyjska, s. 195-196.

179 Św. Iłarion Troicki, Christianstwa, s. 213.

180Św. Ignacy Antiocheński, Ignacy do Kościoła w MagnezjiVII, 1, s. 121.

181Św. Iłarion Troicki, Jedinstwo Cerkwi i wsiemirnaja konferencija christiansta, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 502.

55

Kartaginy: „Nie osiągnie nagrody od Chrystusa, kto opuścił Kościół Chrystusowy, obcy jest, niegodny, jest nieprzyjacielem. Nie może już mieć Boga za Ojca, kto Kościoła nie ma za matkę”182. Św. Iłarion wśród sposobów realizacji jedności trynitarnej wymienia również: wiarę, akt modlitewny oraz dzieła miłosierdzia. Jednakże zagadnienia te w myśli Teologa mają charakter okazjonalny.