Odnowienie człowieczeństwa w Osobie Syna Bożego

Wcielenie Słowa przywróciło ludzkiej naturze możliwość urzeczywistniania podobieństwa do Boga w Trójcy Przenajświętszych Osób. Do momentu radosnej nowiny ogłoszonej w Betlejem, rodzaj ludzki cierpiał, męczony przez konsekwencje grzechu. Człowiek utracił nie tylko możność obcowania z Bogiem, ale i własną, zmierzającą ku przebóstwieniu tożsamość. P. Evdokimow pisał: „W swym upadku człowiek wydaje się pozbawiony nie tylko tego, co jest nadprzyrodzone, lecz także swojej prawdziwej natury [...]”245.

Obraz prawdziwej natury ukazany został w pełni podczas Przemienia Zbawciela na górze Tabor. W tym miejscu apostołowie ujrzeli przemienionymi oczyma „piewotną kondycję” i „utracone piękno” człowieka. Metropolita Kallistos Ware podkreślał: „W Przemienieniu [...] ujrzeliśmy dokładnie takie ludzkie ciało, jak je Bóg pierwotnie uczynił. [...] Uwielbione na Taborze ciało Chrystusa objawiło ‘archetypiczne piękno obrazu’. Ukazało nam, jaką mogłaby być nasza ludzka natura gdyby nie było grzechu Adama. Ukazało nam również, jaką ludzka natura powinna się stać”246. Upadek pierwszych ludzi wprowadził katastrofalne zmiany w strukturze natury ludzkiej. Człowiek pragnął „boskości”, ale był nieustannie wobec niej „inny”, „obcy”. Przepaść pomiędzy Bogiem, a człowiekiem mógł wypełnić jedynie Bogoczłowiek – Jezus Chrystus.

Początkiem ekonomii zbawienia jest Wcielenie Słowa. Św. Jan z Damaszku podkreślał, że w ostatecznym momencie „doskonały Bóg staje się doskonałym człowiekiem, dokonując w ten sposób czegoś niebywałego i ponad wszystko nowego, właściwie czegoś jedynie nowego pod słońcem”247. Św. Iłarion w swych rozważaniach koncetrował się wokół tego, czym obdarowana została ludzka natura przez Wcielenie Syna Bożego. Szczególnie istotna była kwestia „nowości”, w której Wcielenie Słowa odnawia ludzką naturę. Hierarcha głosił: „Zbawienie jest przebudową samej natury ludzkiej, któro ma miejsce za pośrednictwem Wcielenia Syna Bożego”248.

Wskazany wymiar ekonomii zbawienia zajmował centralne miejsce w teologii Świętego. „Konieczne było odrodzenie zniszczonej grzechem istoty człowieczeństwa, czego początkiem jest samo Wcielenie Syna Bożego”249. Jezus Chrystus, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek buduje „nowe życie człowieczeństwa, [...] nowe człowieczeństwo”250. Wcielenie Słowa stanowi tryumf

245P. Evdokimow, Prawosławie, s. 115.

246Metr. Kallistos (Ware), Przemiana ciała, w: tenże, Tam skarb twój, gdzie serce twoje, przeł. K. Leśniewski, Lublin 2011, s. 117.

247Św. Jan z Damaszku, Wykład wiary prawdziwej, s. 130.

248Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije, s. 259.

249Św. Iłarion Troicki, Swiaszczennoje Pisanije i Cerkow, w: tenże, Tworenija, t. 2, Moskwa 2004, s. 150.

66

miłości Stwórcy do stworzenia. Ratunek, który przychodzi do człowieka, ogarnia głębię jego istoty. Bóg przyjmuje w uniżeniu człowieczeństwo, aby człowieczeństwo w chwale przyjęło boskość. W wybitny sposób głębię objęcia przez Boga ludzkiej natury opisywał św. Justyn Popowić: „Swoim Wcieleniem Bóg widzialnym obrazem wchodzi we wnętrzne ludzkiego życia – w krwiobieg, w serce, w ośrodek wszystkiego. Bóg, wypchnięty przez grzech ze Świata, ciała, z ludzkiej duszy, przez Wcielenie wraca do Świata, do ciała, do duszy, czyni siebie człowiekiem i jako człowiek trudzi się dla człowieka [...]”251.

Wcielenie Słowa Święty opisuje przy pomocy pawłowego obrazu „Nowego Adama” czy janowego obrazu „nowego stworzenia”: „Przyjąwszy człowieczeństwo w jedności Swojej Hipostazy, Syn Boży, Wcielony, stał się nowym Adamem, pierworodnym nowego człowieczeństwa”252. Pierwszy z nich był „ziemski” i „był istotą żyjącą”, zaś drugi jest „niebiański” i jest „duchem ożywiającym” (1 Kor 15, 45-49).

Myśl pawłową o „rekapitulacji” szerzej rozwinął św. Ireneusz z Lyonu. Model tego teologicznego nauczania zakłada pełne odnowienie Starego Adama jako „typu człowieczeństwa” w Nowym Adamie – Jezusie Chrystusie. Według M. Przyszychowskiej rekapitulacja oznacza „zjednoczenie pod jedną głową i wskazuje na symetrię antytetyczną i odwróconą między Chrystusem i Adamem jako dwóch głów ludzkości; jedna głowa rekapituluje drugą”253. Św. Ireneusz w opisie tej relacji analizował wieloaspektowość dzieła Chrystusa. Według Świętego było to „przywrócenie pierwotnych zdolności natury”, „odzyskanie utraconych możliwości”, „przywrócenie podobieństwa” oraz „potencjału zbawienia”254. Teoria rekapitulacji wyrasta z faktu Wcielenia Słowa. Jak zauważył T. Dekert: „Rekapitulacja zależna jest [...] od charakteru Wcielenia, zaś Wcielenie ma na celu rekapitulację. Jeśli Słowo nie stało się ciałem, nie może być mowy o rekapitulacji”255.

Św. Ireneusz nauczał, że Chrystus we Wcieleniu przyjmuje naturę upadłego człowieka, co stanowi kryterium zbawienia człowieka. „Jeśli Pan stał sie człowiekiem według innego porządku i przyjął ciało z jakiejś innej substancji, to nie zrekapitulował w sobie człowieka i nie może być w ogóle nazwany ciałem. Ciało bowiem jest rzeczywiście następstwem pierwotnego stworzenia uczynionego z ziemi. Jeśli więc miałby mieć materię z jakiejś innej substancji, to od początku

251Św. Justyn Popović, Dogmatika prawosławnoj cerkwi, w: Sobranije tworenij prepodobnoho Justina (Popowicza),

t. 2, Moskwa 2006, s. 292.

252Św. Iłarion Troicki, Swiaszczennoje, s. 151.

253M. Przyszychowska, Wszyscy byliśmy w Adamie. Jedność ludzkości w Adamie w nauczaniu ojców Kościoła, Poznań

2013, s. 30-31.

254T. Dekert, Teoria rekapitulacji Ireneusza z Lyonu w świetle starożytnych koncepcji na temat Adama, Kraków 2007, s. 45-50.

67

Ojciec musiałby działać na podstawie innej substancji dla zbudowania Jego bytu. Tymczasem zbawcze Słowo stało się człowiekiem, tym samym człowiekiem, który zginął”256.

Chrystus – Nowy Adam, w pełni przyjmuje człowieczeństwo²⁵⁷, odnawia i uzdrawia, przywraca pierwotną doskonałość obrazu i archetypiczny potencjał podobieństwa. Dzięki Nowemu Adamowi – człowiek jest „sobą”, „ma pełną tożsamość”, „jest pełny”. S. Bułgakow: „W starotestamentowym Adamie, czyli w zepsutej i egoistycznej ludzkości, utracona została prawdziwa, czysta ludzkość, każdy zamknięty jest sam w sobie, ludzkość istnieje jak następstwo indywiduów i pokoleń, jako kolektyw, nie jako soborowość. Jedyny i uniwersalny wszechczłowiek, zjednoczona i dlatego będąca jednością ludzkość, obejmująca żywych i umarłych, a także innych, którzy jeszcze się nie urodzili, ontologicznie mieści się w nowym Adamie, dlatego Kościół, jako pozytywna siła, jest właśnie prawdziwą Ludzkością”258.

Dla św. Iłariona zasadniczym elementem teorii rekapitulacji jest jej uwarunkowanie Wcieleniem Słowa. Nowy Adam – Jezus Chrystus jest „nowym stworzeniem”, co świadczy o tym, że w ekonomii zbawienia dokonuje się niby nowy akt stwórczy. Pierwszy miał miejsce u początku dziejów świata, drugi zaś odbywa się we Wcieleniu Słowa. Ta paralela dotyczy stworzenia Starego Adama i przyjścia na świat Nowego – Jezusa Chrystusa.

Według św. Iłariona: „Nowe stworzenie można porównać w niektórych momentach z pierwszym stworzeniem. Niegdyś Bóg wziął proch ziemi i stworzył człowieka. Ten człowiek był według ziemi prochem, i obrócił się w proch, choć stworzony była dla niezniszczalności. Ludzie nosili obraz Adama z prochu. We Wcieleniu ponownie brany jest proch, powstaje ciało z natury prochu, jednakże od Dziewicy Czystej”259. Św. Efrem Syryjczyk nauczał: „W poczęciu Panny (czyli we Wcieleniu Słowa – JS) bądź pouczony, że Ten kto bez powiązania wywiódł Adama z dziewiczej ziemi, wypracował drugiego Adama w łonie Panny”260. Bogurodzica w „drugim stworzeniu” przyjmuje obraz „dziewiczej ziemi”. Jednakże w ujęciu św. Iłariona nieodzownym elementem historii zbawienia było wzmocnienie roli Bogurodzicy w dziele Wcielenia. Jest ona również „Nową Ewą”, odnawiającą m.in. nieposłuszeństwo starej. „A jeśli wcześniejsza była nieposłuszna Bogu, to późniejsza została przekonana o konieczności posłuszeństwa ze względu na to, aby Dziewica Maryja mogła stać się obrończynią dziewicy Ewy. I w ten sposób, jak rodzaj ludzki popadł w niewolę śmierci przez dziewicę, tak też przez dziewicę uratowany został”261. W

256Św. Ireneusz z Lyonu, Piat knig protiw jeresiej, V, 14, 2, http://pstgu.ru/download/1179137383.Pyat_knig.pdf (29.06.2017)

257Por. W. Szczerba, A Bóg będzie wszystkim we wszystkim. Apokatastaza Grzegorza z Nyssy, Kraków 2008, s. 275.

258S. Bułgakow, Światło wieczności, przeł. J. Chmielewski, Kęty 2010, s. 481.

259Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i Cerkow, s. 345.

260Św. Efrem Syryjczyk, Tołkowanije na Czetwierojewangielije prepodobnoho Efrema Sirina, Moskwa 2011, s. 17.

68

związku z tym widoczne są dwie relacje – Adama i Jezusa oraz Ewy i Marii Panny. Jednkaże relacje te różnią się swym znaczeniem i zakresem oddziaływania, co ma swoje bezpośrednie skutki w terminologii. Jak zauważył K. Leśniewski: „[...] istnieje znacząca różnica terminów pomiędzy rolą Jezusa Chrystusa a błogosławionej Dziewicy Maryi. Pierwsza jest opisywana jako rekapitulacja, a druga jedynie jako ‘recyrkulacja’. Jest to widoczne w łacińskim tekście Adversus

haereses: a Maria in Evam recirculationem”262.

Stworzenie człowieka dotyczy „tchnienia życia” będącego „wyróżnionym pierwiastkiem bytu ludzkiego, który komunikuje się z innym światem, uczestniczy w nim zgodnie ze swą strukturą ‘bytu ukształtowanego na obraz’”263. Według św. Iłariona „tchnienie życia” ma swój powtórzony wymiar w dziele ekonomii Wcielenia. Hierarcha pisał: „Niegdyś Bóg tchnął w oblicze człowieka tchnienie życia, i stał się człowiek duszą ożywioną. W nowym stworzeniu również odbyło się Boskie tchnienie w słowach: Przyjmijcie Ducha Świętego (J 20, 22) – i jakby

gwałtownie wiejącego wiatru (Dz 2, 2); i wszyscy napełnieni zostali Duchem Świętym. Stał się

nowy Adam – Duchem życiodajnym. Stare przeminęło, od teraz wszystko jest nowe”²⁶⁴.

Św. Iłarion podkreślał komplementarność „obrządków stworzenia”. Te dwa działania jednego aktu stwórczego – „proch ziemi” i „tchnienie życia” są wzajemnie dopełniającym się działaniem Trójosobowego Boga. Hierarcha uwydatniał tę rzecz następująco: „W nowym stworzeniu Logos nie ograniczył się do przyjęcia w jedność Hipostazy prochu ludzkiej natury, ale także tchnął, mówiąc: przyjmijcie Ducha Świętego (J 20, 22)265. Dwa odrębne działania ujęte są w jedną ekonomię Wcielenia, która urzeczywistniona została w Nowym Adamie. Św. Makary Egipski tak podkreślał tę integralność: „W czym tkwił cel przyjścia Chrystusa na ziemię? Pierwszy i największy: przywrócenie i obdarowanie czystej natury w człowieku, ponieważ przywrócił On w ludziach naturę pierwszego Adama i darował niebiańskie dziedzictwo Ducha Świętego”266.

Wcielenie Słowa stworzyło człowieczeństwu konkretne warunki do urzeczywistniania życia w Bogu. W „nowym stworzeniu” ludzkość obdarzona została utraconym potencjałem duchowego życia. Według św. Protagonisty w wydarzeniu Wcielenia człowieczeństwo otrzymało w darze „uzdrowienie”267, „jedność, która zniszczona była grzechem”268 oraz „siły moralnej doskonałości”269. Hierarcha podkreślał, że przez Wcielenie Słowa dokonało się otwarcie „komunii

262K. Leśniewski, Adam – Christ Typology in St. Irenaeus of Lyons, „Roczniki Teologiczne” 41(1994) z. 7, s. 73.

263P. Evdokimow, Prawosławie, s. 83.

264Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i cerkow, s. 345.

265Św. Iłarion Troicki, Krajeugolnyj, s. 272.

266Św. Makary Egipski, Duchownyje słowa i posłanija, Sobranije tipa I (Vatic. graec 694), Moskwa 2002, s. 818.

267Św. Iłarion Troicki, Pascha nietlenija, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 390.

268Św. Iłarion Troicki, Swiaszczennoje, s. 151

69

Boskiej natury”270. Ludzie zostali na nowo ukształtowani w pierwotnej niezniszczalności. Stary Adam odnowiony we Wcieleniu odzyskuje utraconą szatę rajskiej obecności Boga. „Jest odkładany dawny obraz życia starego Adama i dokonuje się przyobleczenie w nowego człowieka, stworzonego przez Boga, w bogobojności i świętości prawdy”271. Wcielenie Słowa daje „nowe życie”, którego pozbawiona została ludzkość. Jednym z głównych darów przyjmowanych w akcie Wcielenia jest właśnie „ożywienie”.

Św. Jan z Kronsztadu głosił: „Adam uniósł się pychą chcąc stać się jak Bóg i umarł za swoją pychę, Syn Boży uniżył siebie aż do śmierci i ożywił upadłego”272. Poprzez Wcielenie Słowa stworzenie staje się „zgodne według obrazu i ciała z Synem Bożym”273. W związku z tym na stworzeniu odbita została pięczeć Nowego Adama, w Którym jest początek zbawienia i fundament Kościoła. P. Nellas w tym aspekcie wyjaśniał: „Ludzka natura przyjmuje formę – to jest strukturę i obraz bytu – przebóstwionej ludzkiej natury Chrystusa. Bowiem Chrystus swoim Wcieleniem ‘nie tylko objawił światłość’, ‘ale i oczy przygotował’ do przyjęcia tego światła; nie tylko napełnił wszystko miłą wonią Boskości, ‘ale i zmysły ofiarował’ dla jej przyswojenia”274.

W misterium Wcielenia, Bóg staje się uczestnikiem życia stworzenia. Konsekwencją tego zbawczego stwierdzenia jest proces odwrotny, w którym człowiek przyjmuje do serca Boga, aby stać się uczestnikiem Jego życia. Dla św. Iłariona warunkiem tego działania była wiara we Wcielenie. „Wierzyć we Wcielenie oznacza wyznawać, że bez Boga całe człowieczeństwo jest niczym”275. Św. Cyryl Jerozolimski podkreślał: „przyjmujący Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego ma udział w chwale, a ten kto odrzuca Boże Synowstwo jest nieszczęśliwym i biednym człowiekiem”276. Dla św. Iłariona prawidłowa wiara we Wcielenie determinuje prawidłowe pojmowanie wielu aspektów życia kościelnego organizmu. Według Hierarchy w Kościele na każdym kroku „wszędzie i niezmiennie słyszany jest hymn Wcielenia, nauczanie o Wcieleniu [...]”277.

Powszechność zagadnienia Wcielenia we wszystkich wymiarach teologii wskazuje na jego fundamentalne znaczenie w ekonomii zbawienia. We Wcieleniu rodzi się Kościół, który jako organizm katolicki ogarnia kosmos wertyklanie i horyzontalnie. Św. Justyn Popović podkreślał, że tylko i wyłącznie dzięki Inkarnacji prawidłowo potrafimy zrozumieć otaczający nas świat i

270Św. Iłarion Troicki, Swiaszczennoje, s. 151.

271Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i cerkow, s. 345.

272Św. Jan z Kronsztadu, Moja żyzń w Christie, Moskwa 2010, s. 153.

273Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije, s. 259.

274P. Nellas, Obożenije,Osnowy i perspektiwy prawosławnoj antropologii, przeł. N.B. Larionowa, Moskwa 2011, s.

155-156.

275Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i smirenije, s. 298.

276Św. Cyryl Jerozolimski, Pouczenija ogłasitielnoje i tajnowodstwiennoje, Moskwa 2010, s. 142-143.

70

Bożą ekonomię: „W tajemnicy Wcielenia Boga ludzka świadomość spotyka się ze wszystkimi Bożymi tajemnicami, dlatego też od pojmowania i wyjaśnienia tej przenajświętszej tajemnicy zależy pojmowanie i wyjaśnienie innych Bożych tajemnic o Świecie, o człowieku, o życiu, o śmierci, o zbawieniu, o uświęceniu, o doskonałości, o celowości Świata i człowieka, o istocie życia. Ten kto nie zgorszy się tajemnicą Wcielenia Boga, ten nie zgorszy się zbyt łatwo innymi tajemnicami; kto nie potknie się o Tę tajemnicę, nie potknie się również o wszystkie inne [...]”278.