Działalność św. Iłariona na rzecz powrotu członków ruchu odnowicielskiego do

Postawa św. Iłariona wyrażona w korespondencji i argumentowana donosami nie wyczerpuje całego spektrum działań w walce z ruchem odnowicielskim. Misja Hierarchy wśród

833Tamże.

189

moskiewskiego duchowieństwa i wiernych okazała się głównym źródłem redukcji wpływów i znaczenia ŻK. Dynamizacja różnorodnych poczynań rozpoczęła się na początku lipca 1923 roku (powrót z zesłania), a zakończyła aresztem, który miał miejsce 15 listopada 1923 roku. Ponad cztery i pół miesiąca pasterskiej pracy można opisać poprzez następujące obszary: nabożeństwa i homilie, przesłania, przyjmowanie pokutujących i spotkania z przedstawicielami ruchu odnowicielskiego.

Pierwszym liturgicznym aktem, którego dokonał św. Iłarion po powrocie do Moskwy była ponowna konsekracja świątyni monasteru Sreteńskiego835. Wydarzenie miało miejsce 5 lipca 1923 roku, w przeddzień święta ku czci Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. W 1922 roku monaster został przejęty przez odnowicieli i „w czwartki i piątki służył w nim odnowicielski biskup Antonin (Granowski)”836. Słynął on ze swoich wielokierunkowych reform liturgicznych i nowości, które wprowadzał bez żadnej konsultacji czy cerkiewnej dyskusji. N. Kawierin wyjaśniał: „Prócz tego że jak i inni odnowiciele Antonin przeszedł na nowy styl (kalendarz gregoriański) w życiu liturgicznym, to również przeniósł Święty Stół837 z ołtarza na środek świątyni, liturgię zaczął służyć według opracowanego i wydanego przez siebie rytu ‘recenzowanego według rytów starożytnych liturgii’. Będąc zwolennikiem różnorodności w liturgicznym życiu Cerkwi, aktywnie w tej sferze improwizował, na przykład, wprowadzając w strukturę liturgicznych obrzędów wiersze współczesnych poetów”838.

Św. Iłarion dokonał ponownej konsekracji świątyni poprzez obrzęd poświęcenia świątyni

przez biskupa (csc. Czyn oswiaszczenija chrama, ot archijereja tworymogo)⁸³⁹. P. Palamarczuk komentował rzecz następująco: „W pierwszych dniach lipca miało miejsce nowe poświęcenie świątyni: podniesiony do godności arcybiskupa Iłarion (Troicki) poświęcił sobór monasteru Sreteńskiego, przy czym poświęcenie to odbywało się według wielkiego rytu: świątynia była konsekrowana od nowa (począwszy od Świętego Stołu), (był to przypadek nie znany wcześniej w rosyjskim Kościele). W ten sposób Hierarcha podkreślał, że ruch „odnowicielski” faktycznie bezcześci świątynie, jak czyni to pogaństwo i herezja”840. W czasie nabożeństwa św. Iłarion

835Por. Srietienskij Stawropigialnyj Mużskoj Monastyr, https://www.pravoslavie.ru/sretmon/history.htm (04.12.2016), http://www.patriarchia.ru/db/text/250117.html (04.12.2016);

836‘Da nie zabudut liudu dieł Bożych....’, A. Żarkowa (red.), „Prawosławnyje monastyry. Putieszestwije po swiatym

miestam”, nr 6(2009), s. 7.

837Święty Stół (scs. prestoł) – stół w środkowej części ołtarza, na którym składana jest bezkrwawa ofiara w czasie

Boskiej Liturgii; symbolizuje – grób Chrystusowy, jest miejscem przybytku, Tronem Bożym, miejscem sądu. Por. G. Minczew (red.), Nowe Tablice, s. 13-23.

838N. Kawierin, Obnowlenczeskij jepiskop Antonin Granowskij, http://www.blagogon.ru/biblio/385/ (04.12.2016)

839Por. Trebnik dopołnitielnyj, Kijiw 2009, s. 67-128; Obrzęd poświęcenia świątyni przez biskupa, przeł. H. Paprocki, http://liturgia.cerkiew.pl/euch/swiatynia/poswiecenie_biskup.pdf (04.12.2016)

840P. Palamarczuk, Srietienskij Stawropigialnyj Nieobszczeżytielnyj Mużskoj

190

nawoływał odnowicielskie duchowieństwo do pokuty, która będzie umożliwiała wspólną służbę przy ołtarzu. 6 lipca 1923 roku w nowo konsekrowanej świątyni Monasteru uroczystościom liturgicznym przewodniczył patriarcha moskiewski i całej Rusi Tichon (Biełławin).

13 lipca 1923 roku św. Iłarion przewodniczył całonocnemu czuwaniu (scs. wsienoszcznoje

bdienije)841 w przeddzień uroczystości ku czci świętych darmo leczących Kosmy i Damiana w parafii na Polance. Jego obecność w tym miejscu została wnikliwie udokumentowana przez tajnych współpracowników GPU. W protokole pisano: „Całonocne Czuwanie ku czci parafialnego święta celebrował biskup Iłarion wraz z innymi duchownymi osobami. Ludzi było bardzo dużo. W czasie nabożeństwa Iłarion wygłosił kazanie i wskazywał na nową cerkiewną administrację, nazywając Antonina samozwańcem. Oczywiście, zgromadzeni bardziej sympatyzują z Tichonem”842.

Kolejnym wydarzeniem, które przysłużyło się czynnościom inwigilacyjnym ze strony ruchu było nabożeństwo w świątyni Zmartwychwstania Pańskiego w Kadaszach. W dniu 15 lipca uroczystościom liturgicznym przewodniczył tam patriarcha Tichon. W czasie Boskiej Liturgii św. Iłarion odczytał przesłanie patriarchy, w którym dokonywano kanonicznej oceny działalności WKA i ŻK843. Zdarzenie było przyczyną przesłuchania w GPU.

Pomimo represji ze strony władz bolszewickich Hierarcha kontynuował publiczną krytykę działaczy i członków ruchu odnowicielskiego. 18 lipca św. Iłarion celebrował nabożeństwo w świątyni św. Sergiusza na ulicy Ilińskiej. W raporcie GPU odnotowano: „Mówiąc o odnowicielach, Iłarion powiedział, że dzieło odnowienia cerkiewnego przystoi powszechnym patriarchom, a nie gromadce popów liczonej w stu osobach”844. Nabożeństwa i kazania św. Iłariona umacniały struktury RKP w całej Moskwie. Agitatorzy ŻK ustawicznie kierowali wobec „tichonowców” zarzuty dotyczące potencjalnej działalności kontrrewolucyjnej. W związku z tym, w sierpniu 1923 roku opublikowano Przesłanie Świętobliwego Patriarchy Tichona i grupy wyższych hierarchów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego do wiernych o separacji Cerkwi względem poczynań kontrrewolucyjnych (ros. Wozzwanije Swiatiejszogo Patriarcha Tichona i

gruppy wysszych jerarchow Prawosławnoj Russkoj Cerkwi k wierujuszczym ob otmieżewanii Cerkwi od kontrrewoliuciji). Wśród hierarchów pod tekstem podpisali się: arcybiskup Tweru i

Rżewa Serafin Aleksandrow, arcybiskup uralski i pokrowski Tichon Obolienski oraz arcybiskup wierejski Iłarion Troicki jako autor. W treści odezwy zakomunikowano co następuje:

841Całonocne Czuwanie (cs. Wsienoszcznoje bdienije) – nabożeństwo składające się z wielkich nieszporów, jutrzni i pierwszej godziny kanonicznej.

842 D. Safonow, Swiatitiel Iłarion,http://www.pravoslavie.ru/35187.html (04.12.2016)

843 Por. M.E. Gubonin, Akty Swiatiejszogo Tichona, s. 288-292.

191

„Prawosławna Administracja Cerkiewna powinna przyjmować za obowiązek wypełnienie kościelnych kanonów i prawa Rosyjskiej Republiki. Ustrój państwowy Rosyjskiej Republiki powinien być podstawą dla zewnętrznej struktury cerkiewnego życia. Kościół przeżywa ważny, historyczny moment. Wobec tego, od całej społeczności wierzących wymagany jest większy przejaw cerkiewnej samoświadomości. Tą samoświadomością powinni przede wszystkim dysponować przywódcy cerkiewnego życia. Duchowieństwo zobowiązane jest do szczegółowego wyjaśnienia sobie i swoim wiernym, że Rosyjski Kościół Prawosławny nie ma nic wspólnego z kontrrewolucją. Obowiązkiem pasterzy jest zawiadomienie szerokich mas wiernych o tym, że od teraz Cerkiew odgranicza się od kontrrewolucji i stoi po stronie władzy sowieckiej”845.

Poza wspólnym z innymi hierarchami RKP przesłaniem św. Iłarion zwrócił się z indywidualną odezwą do wiernych moskiewskiej diecezji. Ten pełen duchowego zatroskania i wyrozumiałości dokument datowano na 5 sierpnia 1923 roku. D. Safonow wskazywał na dwie przyczyny zaistnienia apelu Hierarchy: „Odezwę wywołał nacisk władz, zatroskanych widocznym osłabieniem odnowicielskiego ruchu w Moskwie, pogromem odnowicieli w pośrednim, a niekiedy i w bezpośrednim znaczeniu. Z drugiej strony, sam św. Iłarion nie mógł niezauważalnie przejść obok ordynarności i przemocy, którą niekiedy przejawiali wobec odnowicieli stronnicy patriarchy”846.

W swoim orędziu św. Iłarion nawoływał: „Prawosławni ludzie! Wokół świątyń, gdzie służy Świętobliwy Patriarcha Tichon, dochodzi do zatwardziałych sporów i starć. Bywały także przypadki przemocy. A najgorsze jest to, że prowadzone są rozmowy o kontrrewolucyjnych treściach. Wszystko to jest oczywiście niedopuszczalne. Wrogom naszego ustroju, wszelkiego rodzaju działaczom Czarnej Sotni847 nie ma miejsca przy Świętobliwym Patriarsze, który jasno wszystkim zakomunikował, że odżegnuje się od kontrrewolucji. Podczas nabożeństw ma miejsce tylko modlitwa. Złe i niepotrzebne polityczne rozmowy, a tym bardziej wszelka przemoc dokonywana wokół świątyń, znieważa świątynię i rzuca cień podejrzliwości wobec świętego Kościoła i jego sług. Modlitewnie proszę prawosławnych ludzi, aby nigdy na próżno nie zbierali się wokół świątyń. Ci, u których rozpalają się polityczne namiętności niech lepiej zostaną w domach. Uparci niszczyciele pokoju i porządku niech przyjmą do wiadomości, że takich będziemy

845M.E. Gubonin, Akty Swiatiejszogo Tichona,s. 298.

846 D. Safonow, Swiatitiel Iłarion,http://www.pravoslavie.ru/35187.html (04.12.2016).

847 Czarna Sotnia (ros. czernosietiency) – rosyjski ruch polityczny odwołujący się do koncepcji nacjonalistycznych, monarchistycznych i konserwatywnych; najsilniejszą organizacją powstałą w październiku 1905 roku był Związek Narodu Rosyjskiego (ros. Sojuz Russkogo Naroda); działalność licznych organizacji była przyczyną zamieszek społecznych, demonstracji, przemocy wobec działaczy demokratycznych, pogromów Żydów. Por. L. Bazylow, Dzieje

192

odłączać od eucharystii jako nieżałujących świętego Kościoła i hańbiących Go. Ordynariusz moskiewskiej diecezji, biskup Iłarion”848.

Z błogosławieństwa patriarchy Tichona św. Iłarion zajmował się przyłączaniem hierarchów i duchowieństwa odnowicielskiego do jedności z RKP. Było to szczególne zadanie, któremu należało poświęcić wiele uwagi i wyrozumiałości. Św. Iłarion każdego dnia przyjmował na audiencji rzesze hierarchii cerkiewnej, a także rozpatrywał pisemne prośby o włączanie w kanoniczne struktury RKP. Działalność Hierarchy była właściwie odnotowywana w oddziałach GPU. Tajni współpracownicy m.in. 4 lipca 1923 roku raportowali: „Na audiencji u patriarchy mnóstwo ludzi, w szczególności duchowieństwa, ci ostatni przychodzą do Tichona po błogosławieństwo i w większości ganią siebie za aprobatę wobec progresywnych działaczy cerkiewnych. Wszystkich, którzy zawinili przyjmuje najpierw bp Iłarion; patriarcha wszystkich pokutujących przyjmuje”849.

W aktywnej działalności św. Iłariona na rzecz jedności Kościoła Chrystusowego pojawiają się epizody, które w historii przyjmują wymiar dwuznaczny. Nakreślona kwestia dotyczyła rozmów oraz spotkań Hierarchy z przedstawicielami ruchu odnowicielskiego. Badacze obustronnych relacji RKP i ŻK opisują św. Iłariona z jednej strony jako zwolennika kompromisu dla dobra Cerkwi, z drugiej zaś jako twardego i nieustępliwego obrońcę kanonicznych postanowień i struktury RKP. Płaszczyzną powyższych ambiwalencji jest strategiczna działalność GPU, który poprzez rzekome układy przedstawicieli ruchu odnowicielskiego i „tichonowców” chciał dyskredytować osobę patriarchy Tichona. Niemniej jednak, wnikliwa ocena całości wydarzeń jednoznacznie przedstawia św. Iłariona jako bezkompromisowego obrońcę RKP.

Pierwsze spotkanie przedstawicieli obu cerkiewnych struktur miało miejsce 26 sierpnia 1923 roku. W skład delegacji RKP wchodzili arcybiskupi: Serafin Aleksandrow, Iłarion Troicki i Tichon Oboleński. Spotkali się oni z nowo mianowanym przewodniczącym odnowicielskiego synodu metropolitą Jewdokimem Mieszczerskim. Przebieg spotkania szczegółowo przedstawia opis ks. prezebitra Wasilija Winogradowa, który był uczestnikiem powyższych rozmów. Duchowny pisał: „Na tym spotkaniu, ku zdumieniu patriarszej delegacji arcybiskup Jewdokim wygłosił słowo całkowicie nie dotyczące ‘pojednania’ odnowicieli z patriarchą. Arcybiskup zachęcał stanowczo, by patriarcha zrzekł się władzy ze względu na pokój i dobro Cerkwi, zobowiązując przy tym członków delegacji patriarszej, by go niezwłocznie do tego namówili. Delegacja z trudnością skrywając konsternację, po wysłuchaniu długiej przemowy arcybiskupa

848Cyt. za: Mitr. Feodosij (Prociuk), Obosoblenczeskije dwiżenija w Prawosławnoj Cerkwi na Ukrainie (1917-1943),

Moskwa 2004, s. 321.

193

Jewdokima odpowiedziała, że zostało jej powierzone prowadzenie rozmów o pojednaniu odnowicieli z patriarchą, nie zaś sugerowanie zmian w obszarze władz cerkiewnych, do czego nie ma zresztą pełnomocnictwa”850.

Zadziwiające stanowisko odnowicielskiego metropolity przedstawiono na zgromadzeniu biskupów RKP, które miało miejsce 29 sierpnia 1923 roku w monasterze Dońskim. Arcybiskup Serafin Aleksandrow zreferował wówczas żądania odnowicieli w trzech punktach: „1) czy zgadzamy się [biskupi RKP – JS] na pojednanie z nim [metropolitą Jewdokimem – JS]? Jeżeli tak to należy: 2) nawiązać kontakty i rozpocząć wspólną pracę nad przygotowaniem Soboru Lokalnego; 3) Sobór Lokalny otwiera Świętobliwy Patriarcha Tichon. Na tym soborze Patriarcha Tichon powinien zrzec sie funkcji administratora Kościoła i przejść w stan spoczynku”851. Wszystkie fałszywe postulaty odnowicieli zostały odrzucone większością głosów zgromadzenia. Z perspektywy struktur RKP zamiary metropolity Jewdokimowa i jego współtowarzyszy były negacją jakichkolwiek rozmów pojednawczych.

Sierpniowe spotkanie stanowiło motyw przewodni blamażu, który zaprojektowany był przez działaczy ŻK i GPU. Przybycie patriarszej delegacji do odnowicieli wykorzystano jako propagandę rzekomej dezorganizacji RKP oraz niesolidarności wpływowych hierarchów wobec patriarchy. Metropolita Jewdokim Mieszczerski kilka dni po spotkaniu udzielił wywiadu, w którym na łamach prasy symulował zamęt i kolaborację części duchowieństwa RKP. Niezwykle ważną była korespondencja trzech patriarszych delegatów datowana na 10 listopada 1923 roku. Zawierała ona opis i charakter sierpniowych rozmów oraz wskazywała na dwulicowość postępowania odnowicielskiego metropolity. Arcybiskupi pisali: „Tego samego dnia, 29 sierpnia, gdy przedstawialiśmy zaproponowane przez Was żądania na rozpatrzenie soboru 27 biskupów, Wy napisaliście do Riazańskiego z Administracji Cerkiewnej: „’W Dońskim monasterze rozpoczął się pełny rozpad i popłoch, Tichon przysłał trzech delegatów z prośbą o rozejm i pojednanie. Na wspólnym posiedzeniu nawet jego zwolennicy zaproponowali rezolucję o ‘zrzeknięciu się pełnomocnictw i oczekiwania sądu na soborze biskupów’. Rezolucja została wręczona Tichonowi”852. Inicjatywa spotkania, która wychodziła od odnowicieli była jedynie próbą kompromitacji „tichonowców” i wzorowego wypełnienia wytycznych z GPU853.

850W. Winogradow, O niekotorych ważniejszych momientach posliedniego perioda żyzni i diejatielnosti Swiatiejszego

Patriarcha Tichona (1923-1925), „Cerkowno-istoriczeskij wiestnik” nr 1(1998), s. 11.

851A. Lewitin-Krasnow, W. Szawrow, Oczerki po istorii russkoj,s. 350.

852Cyt. za: N.A. Kriwoszejewa, Kto że jawlajetsia rasprostranitieliem ‘łożnych słuchow’? „Uczienyje zapiski”, wyp. 6(2000), s. 116-118.

194

20 października 1923 roku odbyło się jeszcze jedno spotkanie odnowicieli i „tichonowców”. Św. Iłarion wraz z arcybiskupem Serafinem Aleksandrowem przeprowadzili rozmowę z dwoma odnowicielskimi biskupami854. Jednakże, identycznie jak w przypadku sierpniowego forum, całe zdarzenie służyło wyłącznie propagandzie i dyskredytacji RKP. D. Safonow pisał: „25 października 1923 roku w gazecie ‘Izwiestija’ była opublikowana oficjalna nota Jewdokima do metropolity Antoniego Chrapowickiego o następującej treści: ‘Były Patriarcha Tichon rzeczywiście się zakłopotał, a rozumiejąc to, przedstawił Świętemu Synodowi oświadczenie o pojednaniu z porzucającym go duchowieństwem i narodem. Mieszana komisja w ustach jego gorliwych obrońców (biskupa Iłariona) przedstawiła mu następującą rezolucją: ‘Zrzec się wszelkich pełnomocnictw, udać się do monasteru i oczekiwać osądu soboru biskupów’’855. Powyższe wydarzenia utwierdzają w fałszywej retoryce odnowicieli, która była jedynym źródłem żywotności struktur ŻK. W rzeczywistości większość insynuacji przygotowywanych we współpracy z GPU miało tylko pozorny wpływ na rzeczywistość cerkiewną w Rosji. Po kilkunastu latach prawdę tamtych wydarzeń zweryfikowała historia, w której nie było już miejsca dla odnowicielskiej administracji.