Bogurodzica jako „Najczystszy owoc człowieczeństwa”

Ekonomia Boża, która objawiła się we Wcieleniu Słowa była wolnym przyjęciem Boga przez ludzkość w osobie Bogurodzicy. Ojcowie Kościoła podkreślali, że mijały tysiąclecia, a nie znalazło się wśród ludzi na tyle czyste i uswięcone miejsce, aby przyjąć Odwiecznego. S. Bułgakow pisał: „Chrystus nie mógł wcielić się, stosując przemoc nad ludzką naturą, w sposób mechaniczny. Należało, aby ludzkość powiedziała przez usta najczystszej ludzkiej istoty: ‘Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według Twego słowa’”309. Od tego aktu pełnego

307P. Evdokimow, Życie duchowe w mieście, przeł. M. Żurowska, Poznań 2011, s. 30.

308P. Evdokimow, Szalona miłość Boga, przeł. M. Kowalska, Białystok 2001, s. 60-61.

77

posłuszeństwa woli ma miejsce „zbawienia naszego początek i odwiecznej objawienie tajemnicy”³¹⁰.

W nauczaniu św. Iłariona podkreślana była szczególna antynomia w osobie Bogurodzicy, która ujawniała się w Jej imionach - „Bogurodzica” (gr. Theotokos) i „Najświętsza” (gr. Panagia). Hierarcha pouczał: „Dziewictwo i rodzenie są wzajemnie przeciwne według naszego pojmowania, ale w Przenajświętszej Bogurodzicy zniszczone zostały prawa grzesznej ludzkiej natury: zachowane jest dziewictwo w Jej rodzeniu”311. Dla Świętego była to wielka tajemnica, która przekraczała bariery naturalnej niezgody bycia „matką” i „dziewicą”. „W tym połączeniu przeciwności i w pokonaniu tej [...] antynomii – znajduje się tajemnica Przenajświętszej Panny, tajemnica, która jest niezbędna i miłowana”312. Św. Cyryl Aleksandryjski swój podziw nad tym misterium głosił następująco: „Któż zdoła godnie wysławić Maryję? Ona – o dziwo – za sprawą Trójcy Świętej jest Matką i Panną! Cud ten napełnia mnie głębokim zdumieniem. Bo czyż kto słyszał, aby budowniczy nie mógł zamieszkać w domu, który sobie przygotował? Komuż ubliża służebnicę swoją wybrać na matkę?313. Św. Bazyli Wielki pouczał: „Ta sama kobieta jest panną i zarazem matką, pozostaje w świętości dziewictwa i odbiera błogosławieństwo potomstwa”314.

Nieodzowną dla chrześcijańskiej wiary sprawą jest przyjęcie prawdy o jednoczesnym dziewictwie i macierzyństwie Bogurodzicy. Hierarcha podkreślał: „Podstawowa i zbawiająca tajemnica Matki Bożej polega na tym, że jest Ona Matką i Dziewicą”315. Komplementarność tych dwóch terminów ma zasadnicze znaczenie dla całej teologii prawosławnej, a w szczególności duchowości i liturgiki. N. Nissitios zaznaczał, że terminy Theotokos i Panhagia nie pozwalają na łatwe oddzielenie Maryi od ludu i na podnoszenie Jej samej do sfery niebiańskiej jako Madonny ukoronowanej”316.

Wcielenie Słowa dokonuje się przez posłuszeństwo i mistyczne „tak” Bogurodzicy. Św. Iłarion w tym kontekście nauczał: „Przenajświętsza Bogurodzica – nasza powszechna Matka, dlatego że zrodziła ‘nowego Adama’ i ‘nowe człowieczeństwo’ od niej pochodzi”317. W ekonomii

310Wielkie Święta Nieszpory Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy, troparion, ton 4, w: Triod prazdnicznaja,

Moskwa 2002, s. 330

311Św. Iłarion Troicki, Pisma o zapadie, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 453. Por. K. Ware, Prawosławna

droga, s. 82; I. Saszko, Roświetlona przez Światłość Trójsłoneczną. Relacja Theotokos do Osób Trójcy Przenajświętszej w tradycji liturgicznej Kościoła prawosławnego, Lublin 2014, s. 167-170.

312Tamże.

313Św. Cyryl Aleksandryjski, Mowa soborowa ku czci Bogurodzicy, w: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy. Teksty o

Matce Bożej, przeł. W. Kania, Niepokalanów 1981, s. 102.

314Św. Bazyli Wielki, Z kazania na Boże Narodzenie, w: Ojcowie Kościoła, s. 78.

315Św. Iłarion Troicki, Pisma, s. 456.

316N. Nissiotis, Maryja w teologii prawosławnej, w: Prawosławie. Światło ze wschodu, K. Leśniewski (red.), Lublin 2009, s. 81.

78

Wcielenia postawa i dzieło Bogurodzicy miały ogromne znaczenie. Ludzkość czekała całe pokolenia na Bogurodzicę i na „wolność” podporządkowania się Bożym planom. Św. Iłarion zaznaczał, że od momentu Wcielenia „natura ludzka jest inna, od tej w Starym Testamencie, od teraz bowiem w naszej naturze jest ‘Boska domieszka’”318. Chrystus inkorporuje w swoją Osobę człowieczeństwo pochodzące od Bogurodzicy. C.S. Bartnik zauważył, że „Bóg mógł stworzyć człowieczeństwo Jezusa bez Maryi, ale wówczas byłby to inny człowiek, właściwie „nieczłowiek”, i zbawienie nie weszłoby w obecnego człowieka”319. Św. Iłarion nazywał Bogurodzicę – „najczystszym owocem naszego człowieczeństwa”320. Przez łono Bogurodzicy Chrystus wszedł w rodzaj ludzki. Jest Ona bramą przez, którą Słowo staje się Bogoczłowiekiem. „Przez Nią [Bogurodzicę – JS] rodzaj ludzki wstąpił w pokrewieństwo z Bogiem”321.

Dlaczego Słowo „wkracza” w rodzaj ludzki przez narodzenie z niewiasty? Bo „dla naszego zbawienia niezbędne jest wieczne dziewictwo Marii”322. W Bogurodzicy, w kontekście recyrkulacji „starej Ewy” odbywa się przebudowa człowieczeństwa. Proces ten polega na odwróceniu przekleństwa dotyczącego „bólu rodzenia” w błogosławione macierzyństwo. Św. Iłarion: „Zepsucie naszej natury dotknęło samych narodzin. Pomnożę twoje bóle związane z porodem. W bólu będziesz rodziła dzieci. Do twojego męża będziesz lgnęła, ale on będzie panował nad tobą (Rdz 3, 16). Takie właśnie pochodzące z ust Bożych słowa usłyszała stara Ewa, matka rodu starego człowieczeństwa. [...] Zepsucie natury dokonało się w samym jej korzeniu – w rodzeniu. Zwrócenie się żony ku mężowi, jego panowanie nad żoną i bóle rodzenia – są to oznaki ‘deprawacji’ natury’”323. W konsekwencji grzechu prarodziców, ujrzenie „nowego życie” w postaci potomstwa musiało przechodzić drogą bólu. Cud życia połączony był z bolesną naturą rodzenia.

We Wcieleniu Słowa „stare” przekleństwo narodzin w bólu zostało unicestwione. Bogurodzica, która jest „nową Ewą” dokonuje swoistego odnowienia osoby Ewy, a w związku z tym przestają funkcjonować stare prawa. Św. Iłarion zaznaczał: „Odbudowa natury – a w tej odbudowie zawiera się zbawienie – powinna była rozpocząć się od przezwyciężenia praw naturalnego rodzenia. Bóg posłał Swego Syna... rodzącego się z Kobiety, rodzącego się bez udziału męża, bez panowania męża, bez bólów rodzenia. Dziewicą rodziła i Dziewicą pozostała [...]”324. Św. Andrzej z Krety rzecz tłumaczył następująco: „Ten, co wszystko uczynił, jest tym samym,

318Tamże.

319Cz.S. Bartnik, Matka Boża, Lublin 2012, s. 158.

320Tamże.

321Tamże.

322Tamże.

323Tamże, s. 454-455.

79

którego w łonie będziesz nosić. Zostaniesz matką nowym prawem ponad naturą poczętego płodu. Nie tak jak Elżbieta, ani jak Twa matka Anna. Te bowiem po przyjęciu nasienia zostały matkami, Ty zaś porodzisz dziecię, które w Tobie zamieszkało bez nasienia męża”325. Wcielenie Słowa urzeczywistnione przez posłuszeństwo Bogurodzicy ukazało idealny obraz kobiety wydającej na świat „nowe życie”. Ten swoisty model „nowego rodzenia” nie stał się jednakże automatyczną realnością natury, ale potencjalnym wzrostem ku narodzinom duchowym. J. Fłorowski zaznaczał: „Jego [Zbawiciela – JS] narodziny są wzorem i źródłem nowego istnienia, nowych i duchowych narodzin wszystkich wierzących, które nie są niczym innym, jak uczestnictwem w Jego świętym człowieczeństwie [...]”326.

Wcielenie Słowa oraz dzieło Bogurodzicy wyrażone w Jej dziewictwie i macierzyństwie pozostają we wzajemnej i ścisłej relacji. Według św. Iłariona „Boskość Chrystusa i wieczne dziewictwo Marii związane są ze sobą nierozłącznie, bez nich nie ma zbawienia, nie ma żadnego sensu życia”327. „Nowa Ewa” ukazała rzeczywistość, w której synergia woli ludzkiej z wolą Bożą obala prawa natury. Dla Hierarchy całe misterium Bogurodzicy dokonujące się w czasie narodzin Słowa stanowiło zalążek przyszłych dóbr ludzkości. W Bogurodzicy uwidoczniony jest „początek zbawienia natury, która z nadzieją oczekuje objawienia synów Bożych, kiedy będzie uwolniona od niewoli zniszczalności i w wolności dostąpi chwały swoich dzieci”328.