2.2. Kościół jako teandryczny początek zbawienia
2.2.1. Wcielenie Syna Bożego a terapia w Kościele
56
Wcielenie Drugiej Osoby Trójcy Świętej jest centralnym punktem zbawienia rodzaju ludzkiego. W teologicznych rozważaniach Ojców Kościoła narodziny Jezusa Chrystusa są początkiem całego procesu uzdrawiania upadłego człowieka. Dla świadomości Kościoła, Wcielenie Słowa ma znaczenie konstytutywne. Św. Iłarion pisał: „Proces stopniowego przemienienia natury człowieczeństwa rozpoczął się w momencie Wcielenia Syna Bożego, a jego kontynuacja i wypełnienie ma miejsce w życiu kościelnym”183.
Św. Iłarion umieszczał Wcielenie Słowa w sercu swych eklezjologicznych koncepcji. Przyczyną podjęcia trudu rozważań na ten temat była niska świadomość chrześcijańska dotycząca roli Wcielenia Syna w misterium Kościoła. Podjętą w tym zakresie dialektykę uznać można za swoistą apologię Wcielenia w dogmatyce prawosławnej. Hierarcha wielokrotnie podkreślał, że „Kościół posiada w swym fundamencie Wcielenie Syna Bożego, Bogoczłowieka Chrystusa”184, wspominając przy tym św. Ireneusza z Lyonu, który w II wieku przestrzegał przed redukcją lub odrzuceniem wiary we Wcielenie: „Inni znów gardzą przyjściem Syna Bożego i planem zbawczym Jego Wcielenia. A przecież przekazali to apostołowie, przedtem prorocy zapowiadali, że nastąpi udoskonalenie człowieczeństwa jak to juz krótko ukazaliśmy. Tego rodzaju ludzie będą policzeni z niewierzącymi”185.
W komentarzu do tych słów, Św. Iłarion wskazywał na ich szczególną aktualność i potrzebę ich rewizji w świadomości współczesnych chrześcijan. Pouczał: „Wiesz Przyjacielu, czym wydają mi się słowa świętego? One są zarzutem wobec współczesności. [...] Ludzie coraz bardziej zapominają o ekonomii Wcielenia, nie wierzą w nią, starają się przejść obok niej [...]”186. Ból spowodowany chrześcijańską niewrażliwością względem Wcielenia był osnową rzeczywistej troski o Kościół. Problem prawidłowej recepcji inkarnacyjnej dotyczył w szczególności pojmowania dogmatu chrystologicznego; pojmowaniu temu, według św. Iłariona, w szczególny sposób zagrażała świadoma „nestorianizacja” osoby Zbawiciela, czyli podkreślanie pełni natury ludzkiej Jezusa Chrystusa jako rzeczywistości odbrębnej od natury boskiej Logosu. W wyniku tego mówiono o Zbawicielu w kategoriach prostego człowieka, wielkiego nauczyciela, Jezusa z Nazaretu187. Hierarcha podkreślał, że tego typu działania przyjmują wymiar powszechny: „Dla współczesnej religijnej świadomości wyjątkowo charakterystyczną jest chęć bycia chrześcijaninem bez Chrystusa, Syna Bożego. Potrzeba jedynie chrześcijańskiego nauczania, któro mało wie o Wcielonym Synu Bożym”188. Powyższa tendencja umiejscawiała Jezusa w
183Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i cerkow, w: tenże, Tworenija, t. 3, Moskwa 2004, s. 345.
184Tenże, Oczerki, s. 66.
185Św. Ireneusz z Lyonu, Wykład nauki apostolskiej, 99, dz. cyt., s. 98.
186Św. Iłarion Troicki, Wiflijem i Gołgofa, w: tenże, Tworenija, t. 2, Moskwa 2004, s. 277.
187Św. Iłarion Troicki, Wiflijem, s. 277.
57
rzędzie popularnych nauczycieli religijnych. Pominięcie fundamentalnego znaczeniu Inkarnacji sprowadziło Zbawiciela do poziomu wybitnego mówcy, przywódcy lub protagonisty religijnego jak „Budda, Sokrates, Konfucjusz, Tołstoj”189. Przeto Święty pyta ze wzruszeniem: „Oznacza to, że bezwartościowa jest dla takich ludzi Boska Osoba Zbawiciela i nie dźwięczy boleśnie w ich sercu bałchwochwalcze sprowadzenie Zbawiciela do kategorii prostych ludzi, choćby nawet wielkich?”190.
Pomniejszanie roli Wcielenia w chrześcijańskiej samoświadomości wynikało z dwóch przyczyn, związanych z odmiennymi koncepcjami soteriologicznymi w Kościele łacińskim i protestantyźmie. Według św. Iłariona szczególnie niebezpieczna w tym aspekcie była zachodnia scholastyka. Teolog pokreślał, że adopcja tej koncepcji w rosyjskiej teologii prawosławnej miała miejsce „około dwustu lat wcześniej, gdy przez katolicką Polskę i Kijów dotarło do Moskwy łacińskie ukierunkowanie w teologii i kiedy różni ‘ojcowie’ pozyskiwali autorytet większy niźli starożytni Ojcowie Kościoła”191. Źródła protestanckie są bardziej aktualne i dotyczą ówczesnych zachodnich tendencji reformacyjnych. Św. Iłarion komentował kwestię następująco: „Chrześcijańskim wyznaniem nazywamy również protestantyzm, ale to wyznanie, najbardziej adekwatne współczesnemu światopoglądowi europejskiemu, praktycznie całkiem utraciło wiarę w Boskość Zbawiciela, we Wcielenie Syna Bożego na ziemi. Więcej niż połowa niemieckich pastorów zdolna jest trwać przy własnej godności, odrzucając Boską godność Chrystusa, nie wierząc we Wcielenie Syna Bożego na ziemi”192. Redukcja świadomości Wcielenia Słowa w teologii prawosławnej miała swój bezpośredni wydźwięk w dogmatyce metropolity Makarego (Bułgakowa)193.
Św. Iłarion to wielki krzewiciel ducha patrystycznego w teologii. Prawidłowe pojmowanie Wcielenia Słowa oznaczało dla niego kontynuację Tradycji Świętych Ojców. Integrum soteriologiczne człowieka rozpoczyna się w momencie narodzin Zbawiciela w Betlejem. Jest to swoiste preludium do przywrócenia człowiekowi pierwotnej świętości. Hierarcha zaznaczał, żę „Wcieleniem pieczętowany jest początek zbawienia i na Wcieleniu budowany jest Kościół”194. Kościół znajduje swój początek we Wcieleniu Słowa. Według św. Iłariona, określenie „bogactwa prawosławnej teologii”195 odbywa się poprzez prawidłowe rozumienie relacji Wcielenia Słowa i
189Tamże.
190Tamże, s. 257.
191Św. Iłarion Troicki, Wiflijem, s. 278.
192Tenże, Wopłoszczenije, s. 257.
193Por. metr. Makary (Bułgakow), Rukowodstwo po izuczeniju christianskogo prawosławno-dogmaticzeskogo
bogosłowija, Moskwa 1898, passim.
194Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i cerkow, s. 345.
195Por. Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, stichery isomelosy, stichira Germanosa, w: Triod prazdnicznaja, Moskwa 2002, s. 219.
58
misterium Kościoła. „Początek zbawienia natury ludzkiej i początek życia kościelnego znajduje się w samym fakcie Wcielenia i przyjęcia człowieczeństwa przez drugą Hipostazę Świętej Trójcy”196. Słowa te w pełni korespondują z kondakionem święta Zwiastowania Bogurodzicy: „Dzisiaj zbawienia naszego początek i odwiecznej objawienie tajemnicy, Syn Boży staje się Synem Dziewicy i Gabriel łaskę zwiastuje. Przeto i my wraz z nim Bogurodzicy zaśpiewajmy: Raduj się, Łaski pełna, Pan z Tobą!”197. Początek Kościoła ma swoją realizację we Wcieleniu Słowa. „Początkiem zbawczego dzieła Chrystusa jest Jego zrodzenie się w czasie w Betlejem, z Dziewicy Marii”198.
Szczególne podkreślanie wartości Wcielenia była podstawą twórczości teologicznej naszego Protagonisty. Hieracha ukazywał na znaczenie defensywy Świętych Ojców w polemice z arianizmem oraz innymi herezjami podważającymi Boskość Osoby Jezusa Chrystusa. Niezwykle cenne dla Hierarchy było życie św. Atanazego Wielkiego i jego niestrudzona obrona Ortodoksji. Świadczyły o tym liczne odwołania i cytaty z prac teologicznych Świętego. „Dla Ojców Kościoła arianie byli przede wszystkim ludźmi, którzy oderwali się od wielkiego i niezmiennego ideału Kościoła, który dla swej pełni nieprzerwanie potrzebuje Wcielenia Boga na ziemi [...]”199. Niszcząc nadzieję zbawienia poprzez odrzucenie tajemnicy Wcielenia Słowa, arianie pozbawili siebie miana chrześcijan oraz upodobnili się do Żydów. „Tak przecież i podobnie krzyczeli Żydzi, patrząc na Niego, a teraz obłąkani arianie odmawiają wiary, czytając o Nim, popadają w bluźnierstwo. Jeśli więc ktoś porówna mowy jednych i drugich, zobaczy, że spotykają się z nimi w tej samej niewierze [...]. Żydzi bowiem mówili: ‘Jakże będąc człowiekiem, może być Bogiem?’, zaś arianie: ‘Gdyby był Bogiem z prawdziwego Boga, to jak mógłby stać się człowiekiem?’”200. Arianizm osądzono i potępiono na I Soborze Powszechnym w Nicei201. Święty tak to komentował: „Z taką stanowczością potępiono arianizm, gdyż Kościół istoty zbawienia, istoty dzieła Chrystusa upatrywał nie w nauczaniu, a w odnowieniu ludzkiej natury dzięki komunii z istotą Boską we Wcieleniu Jednorodzonego Syna Bożego”202.
Św. Jan z Damaszku głosił, że Wcielenie to nieskończona miłość Boga do człowieka, gdyż „Sam bowiem Stwórca i Pan podejmuje walkę o swoje stworzenie i staje się jego Nauczycielem
196Tamże, s. 346.
197Wielkie Święta Nieszpory Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy, troparion, ton 4, w: Triod prazdnicznaja,
Moskwa 2002, s. 330, przeł. H. Paprocki,http://liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-20-zwiastowanie.pdf (26.06.2017)
198Abp Jakub (Kostiuczuk), Bogoczłowieczeństwo Chrystusa w tekstach liturgicznych świętego Jana
Damasceńskiego, Białystok 2014, s. 147.
199Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije, s. 260.
200Św. Atanazy Wielki, Mowy przeciw arianom I-III, 3, 27, s. 195.
201Por. K. Schatz, Sobory Powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, przeł. J. Zakrzewski, Kraków 2002, s. 22-39; Archijepiskop Awierkij (Tauszew), Siem wsielienskich soborow, Sankt-Pietierburg 2006, s. 3-17.
59
poprzez czyn”203. W przypadku odrzucenia misterium Wcielenia, dla ludzkości pozostaje jedynie „ponure zniszczenie w żądzy duchowego zbłądzenia i ciemne wrota śmierci”204. Odrzucenie Wcielenia Słowa uniemożliwia uczestnictwo w universum zbawienia. Abp Jakub (Kostiuczuk) zauważył: „Bez Wcielenia nie mogło by się dokonać zbawienie człowieka tzn. zrealizowanie postawionego przed nim celu bycia bogiem z łaski. Bez Wcielenia nie mogłoby nastąpić zjednoczenie dwóch natur: Boskiej i ludzkiej, przez co niemożliwe byłoby przebóstwienie człowieka. Nie byłoby również Paruzji, zmartwychwstania wszystkich, Sądu Ostatecznego i życia w Królestwie Niebiańskim”205. Święty Iłarion Troicki niezwykle cenił bogactwo tekstów liturgicznych: „Przez swoje nabożeństwa Kościół łączy się z wiekami rozkwitu teologii chrześcijańskiej”206. Szczególnie istotne w zakresie problematyki Wcielenia Słowa są teksty liturgiczne święta Narodzenia Pana Jezusa Chrystusa. Hierarcha podkreślał, że w dniu celebracji tego święta „całe nabożeństwo naszego Kościoła nasycone jest tymi samymi ideami Wcielenia Syna Bożego, które widzieliśmy u wielkich świętych ojców”207.
Autorami tekstów liturgicznych na dzień Narodzenia Zbawiciela byli św. Grzegorz Teolog, św. Andrzej z Krety, św. Jan z Damaszku, św. Kosmas z Maiumy, mniszka Ksenia, św. Anatol i św. German. Wymienieni autorzy przy pomocy licznych obrazów i typów ukazują pełnię tajemnicy Wcielenia. Wydarzenie Narodzenia Zbawiciela ma swoje bezpośrednie implikacje dla człowieka i świata. J. Tofiluk celnie zauważył, że to co „na przełomie XIX i XX wieku wywoływało wiele kontrowersji i sporów wokół rozumienia Pisma Świętego oraz postrzegania osoby Jezusa Chrystusa, znajduje swoje rozwiązanie właśnie w liturgii prawosławnej”208. Św. Iłarion wyszczególnił następujące miejsca z tekstów liturgicznych, które stanowią zdrój patrystycznej prawdy o Wcieleniu Słowa:
„Dzisiaj na ziemię przyszedł Bóg, a człowiek wstąpił na niebiosa”209;
„Przeto niech się weseli i wstąpi w radosny ruch całe stworzenie, Chrystus bowiem
przyszedł je odnowić210 i zbawić dusze nasze”211;
203Św. Jan z Damaszku, Wykład wiary prawdziwej, tłum. B. Wojkowski, Warszawa 1969, s. 129.
204Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije i cerkow, s. 347.
205Abp Jakub Kostiuczuk, O tajemnicy zbawienia, Białystok 2013, s. 21.
206Św. Iłarion Troicki, Wopłoszczenije, s. 263.
207Tamże.
208Ks. J. Tofiluk, Wcielenie Logosu w tekstach liturgicznych i ikonografii, http://psd.edu.pl/teksty (27.06.2017).
209Wielkie Powieczerze Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, stichery isomelosy,
stichira Jana Mnicha, ton 1, s. 209, przeł. H. Paprocki,http://liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/tum-14-boze-narodzenie.pdf (27.06.2017).
210Pogrubienie – św. Iłarion Troicki.
211Wielkie Powieczerze Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, Stichery Anatoliosa,
60
„Zniszczalnego skutkiem przestępstwa, ale stworzonego na obraz Boży, który cały poddał się zgubie i odpadł od wyższego życia Bożego, znowu odnawia mądry Stwórca, albowiem się wsławił”212;
„Stwórca widząc zgubę człowieka, którego stworzył rękoma, nakłonił niebiosa, zstąpił i przyjął jego całego z Dziewicy Bożej i czystej, prawdziwie wcielając się, albowiem wysławił się”213;
„Wcielając się odnowił nas”214;
„Chryste, który stałeś się podobnym do stworzonego z prochu poprzez przyjęcie jego postaci i zjednoczenie Bożej natury z niższym”215;
„Prorok Habakuk dawno temu w pieśni przepowiedział odnowienie rodzaju
ludzkiego”216;
„Zniszczył moc mającego władzę gubienia dusz, zjednoczył świat z
niematerialnymi istotami i uczynił Rodzica dostępnym stworzeniu”217;
„Bóg Słowo, będąc przedwiecznie u Boga, mając na uwadze zachowanie naszej
istoty, teraz ją umacnia, od dawna słabą poprzez powtórną z Nim wspólnotę”218:
„Niosąc bogactwo przebóstwienia”219;
„Osiągnąwszy upragnione i stawszy się godnymi przyjścia Bożego, zachwycając się Chrystusem, teraz ludzie weselą się odrodzeniem”220;
„Przesławna tajemnica dziś się dokonuje, odnawiana jest natura, Bóg staje się człowiekiem”221.
Przeto Święty konkludował: „Już same te dziwne śpiewy, pełne głębokiego dogmatycznego sensu, pokazują doskonałą zgodność istoty naszego zbawienia i starożytnej myśli
212Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Kosmy, ton 1, pieśń 1,
troparion 1, s. 213.
213Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Kosmy, ton 1, pieśń 1,
troparion 2, s. 213.
214Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Kosmy, ton 1, pieśń 1,
troparion 3, s. 213.
215Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Kosmy, ton 1, pieśn 3,
troparion 2, s. 213.
216Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanona Jana Mnicha, hirmos 4, s.
214.
217Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Kosmy, ton 1, pieśń 5,
troparion 1, s. 215.
218Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Jana Mnicha, ton 1, pieśń 6,
troparion 1, s. 216.
219Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Jana Mnicha, ton 1, pieśń 7,
troparion 2, s. 217.
220Jutrznia Święta Narodzenia w Ciele Pana Boga i Zbawiciela Naszego Jezusa, kanon Jana Mnicha, ton 1, pieśn 9,
troparion 2, s. 219.
221Wieczernia Święta Soboru Przenajświętszej Bogurodzicy, Stichery Anatoliosa, ton 8, w: Minieja. Miesiac Diekabr,
61
teologicznej, którą Kościół Prawosławny głosi w przebóstwieniu i odnowieniu naszej grzesznej natury we Wcieleniu Syna Bożego”222. Wzajemnie dopełniająca się synergia dogmatyki i liturgii prawosławnej świadczy o bezpośredniej realizacji aksjomatu – „reguła wiary jest regułą modlitwy” (łac. lex orandi – lex credendi).