Absorpcja, dysocjacja i zdolno ści wyobrażeniowe

W ostatnich latach duże zainteresowanie badaczy efektu dezinformacji wzbu-dziły pewne trzy cechy indywidualne: absorpcja, dysocjacja i zdolności wyobra-żeniowe. Absorpcja odnosi się do skłonności do przeżywania stanów

zaangażo-wania uwagi, połączonych z fascynacją oraz niedostrzeganiem bodźców, na które w danym momencie uwaga nie jest skierowana (Tellegen i Atkinson, 1974; Roche i McConkey, 1990). Dysocjacja charakteryzuje się utratą prawi-dłowej integracji między świadomością, wspomnieniami wcześniejszych zda-rzeń, poczuciem własnej tożsamości i spostrzeganiem otoczenia (APA, 1994).

Cechy indywidualne związane z wyobraźnią bywają rozumiane najczęściej albo jako zdolność do tworzenia w umyśle żywych i wyrazistych wyobrażeń (np.

Tulving, McNulty i Ozier, 1965; Quilter, Band i Miller 1999), albo jako prefere-rowanie stylu poznawczego opartego na wyobraźni na niekorzyść werbalnego stylu przetwarzania informacji (por. Paivio, 1971, 1986).

Wymienione powyżej cechy są tym bardziej interesujące, że wydają się po-wiązane z tak różnymi ujęciami w badaniach nad efektem dezinformacji, jak laboratoryjny paradygmat DRM, badania w kontekście pamięci świadka naocz-nego i badania nad pamięcią autobiograficzną. Na przykład, Schooler i Loftus (1993) opisali badania (Tousignant, 1984), w których podatność na efekt dezin-formacji dodatnio korelowała ze zdolnościami wyobrażeniowymi mierzonymi przez Kwestionariusz Żywości Wyobraźni Wizualnej (Marks, 1973) oraz z wi-zualnym stylem przetwarzania informacji, mierzonym przez Kwestionariusz Wizualno-Werbalnego Przetwarzania Informacji (Richardson, 1977). Winograd, Peluso i Glover (1998) stwierdzili, że niektóre aspekty zniekształceń pamięcio-wych w paradygmacie list-słów korelują dodatnio z dysocjacją, mierzoną testem DES (Bernstein i Putnam, 1986) i zdolnościami wyobrażeniowymi, mierzonymi Kwestionariuszem Żywości Wyobraźni Wizualnej (Marks, 1973). Wilkinson i Hyman (1998) przedstawili wyniki dwóch eksperymentów; w pierwszym z nich uzyskali korelację między dysocjacją (mierzoną testem DES) a zada-niem dotyczącym poczucia realności wyobrażanych zdarzeń autobiograficz-nych. Nie było natomiast istotnej statystycznie korelacji między wynikami w tym zadaniu a zdolnościami wyobrażeniowymi, mierzonymi Kwestionariu-szem Żywości Wyobraźni Wizualnej (Marks, 1973). W drugim eksperymencie, oprócz testowania pamięci autobiograficznej, użyto również paradygmatu list-słów (Roediger i McDermott, 1995), stwierdzając korelację między niektórymi aspektami zadania DRM a wizualnym stylem przetwarzania informacji i żywością wyobraźni, mierzonymi Kwestionariuszem Różnic Indywidualnych (IDQ, Paivio i Harshman, 1983), oraz niektórymi aspektami dysocjacji a wynikami w zadaniu autobiograficznym.

Z kolei, Eisen i Carlson (1998) zbadały korelację, między innymi, dysocjacji (mierzoną skalą DES), absorpcji (mierzoną skalą TAS, Tellegen i Atkinson, 1974) i wczesnodziecięcych wspomnień o nadużyciach fizycznych i seksual-nych z odpowiedziami na neutralne oraz naprowadzające pytania dotyczące eksperymentu, w którym badani brali udział tydzień wcześniej. Eisen i Carlson uzyskały istotny i dodatni związek zarówno dysocjacji, jak i absorpcji z niektó-rymi aspektami błędów w odpowiedziach na pytania naprowadzające.

Platt i in. (1998) zbadali związek wszystkich trzech omawianych cech: dyso-cjacji (mierzonej testem DES), absorpcji (mierzonej testem TAS) oraz

funkcjo-69

nowania wyobraźni, mierzonej Inwentarzem Wczesnodziecięcych Wspomnień i Wyobrażeń (ICMI, Wilson i Barber, 1983), a paradygmatem list – słów oraz testem pamięci autobiograficznej, polegającym na odpowiadaniu na pytania dotyczące okoliczności, w jakich badani usłyszeli o pewnym głośnym medialnie zdarzeniu, mianowicie ogłoszeniu werdyktu w sprawie O.J. Simpsona, bezpo-średnio po tym wydarzeniu oraz do 18 miesięcy później. Jedynym istotnym wynikiem w tych badaniach była ujemna korelacja absorpcji z dokładnością w zadaniu autobiograficznym.

Absorpcja (lecz nie dysocjacja i zdolności wyobrażeniowe) okazała się też powiązana z błędami monitorowania źródła, polegającymi na przypisywaniu informacji z tekstu oglądanemu filmowi (Drivdahl i Zaragoza, 2001), chociaż efekt ten wystąpił tylko w niektórych warunkach eksperymentalnych.

Dysocjacja, absorpcja i zdolności były w niektórych badaniach dodatnio po-wiązane z sugestialnością interrogatywną, mierzoną skalą GSS (Gudjonsson, 1997). Na przykład Wolfradt i Meyer (1998) uzyskali dodatnią korelację między dysocjacją i absorpcją a wynikami w skali GSS 2; Merckelbach, Muris, Wessel i van Koppen (1998) oraz Merckelbach, Muris, Rassin i Horselenberg (2000) stwierdzili, że dysocjacja była dodatnio powiązana z wynikami w skali GSS 1.

Polczyk (2005a) natomiast nie uzyskał istotnego statystycznie związku absorpcji i dysocjacji z wynikami w skali GSS 2, ale stwierdził dodatni związek wyników w tej skali z żywością wyobraźni mierzoną Testem Wyrazistości Wyobraźni (Gheorghiu, materiał niepublikowany).

Interpretując korelację między dysocjacją, absorpcją i zdolnościami wyobra-żeniowymi a zniekształceniami pamięciowymi, zwracano uwagę zazwyczaj na to (np. Winograd i in., 1998), że skala dysocjacji w gruncie rzeczy mierzy pe-wien rodzaj utraty kontaktu z rzeczywistością (van der Kolk i Fisler, 1995).

Osoby o wysokich wynikach w tej skali mogą mieć trudności z odróżnianiem zdarzeń rzeczywistych od wyobrażeń, na przykład słów naprawdę słyszanych od słów tylko kojarzących się z tymi, które były słyszane. Również osoby obdarzo-ne żywą wyobraźnią mogą mieć trudności z rozróżnianiem między zjawiskami wyobrażonymi a rzeczywistymi, co może powodować ich większą podatność na dezinformację. Zauważyć jednak trzeba, że korelacje między trzema omawia-nymi cechami indywidualomawia-nymi a różnymi odmianami efektu dezinformacji są zazwyczaj bardzo niskie i replikują się z trudnością. Interpretację wyników do-tyczących zdolności wyobrażeniowych komplikuje też dodatkowo fakt, że wiele testów mających „wyobrażeniowość” w tytule wydaje się zawierać itemy odno-szące się do różnych rodzajów wyobrażeniowości. Na przykład, znany Inwen-tarz Wczesnodziecięcych Wspomnień i Wyobrażeń (Wilson i Barber, 1983) zawiera pozycje odnoszące się do bardzo różnych zjawisk, których związek z wyobraźnią jest w najlepszym razie pośredni, na przykład doznania „wyjścia z ciała”, wiara w reinkarnację czy lęk przed przebywaniem w ciemnym pokoju.

Potrzeba starannego rozróżniania między rodzajami cech odnoszących się do wyobraźni wydaje się tym większa, że te różne cechy nie są zbyt wysoko mię-dzy sobą skorelowane. Jak stwierdziła Minakowska (w druku), interkorelacje

między trzema wyróżnionymi przez nią aspektami wyobrażeniowości: zdolno-ściami wyobrażeniowymi, wyobrażeniowym stylem przetwarzania wyobraźni oraz skłonnością do pogrążania się w wyobrażeniach wynoszą od r = 0,35 do 0,52, co w żadnym razie nie wskazuje, by były to cechy tożsame.