Procedura ta zostanie omówiona na przykładzie badań Blanka (1998). Ponieważ podobny schemat stanowić będzie podstawę moich własnych eksperymentów przedstawionych w tej rozprawie, a wyniki badań Blanka są najważniejszą prze-słanką hipotez testowanych w tych badaniach, zostanie ona scharakteryzowana szerzej.
W eksperymencie pierwszym przedstawionym przez Blanka (1998) badani oglądali slajd przedstawiający wnętrze biura turystycznego, wysłuchiwali na-granego na taśmie tekstu zawierającego dezinformację i wykonywali test koń-cowy w formie standardowej. Test ten poprzedzony był u połowy badanych instrukcją przedstawiającą właściwy cel badania, informującą, iż może istnieć rozbieżność między slajdami a słuchanym nagraniem. Po wykonaniu testu koń-cowego informację o celu badania oraz o ewentualnej rozbieżności otrzymała też grupa, która jej wcześniej nie uzyskała, po czym odbył się etap czwarty, w którym wszystkim badanym ponownie rozdano arkusze zawierające pytania zadane w etapie poprzednim i alternatywne odpowiedzi. Zadanie osób badanych w tej fazie eksperymentu polegało na zaznaczaniu pytań, w wypadku których spostrzegli jakiekolwiek rozbieżności między slajdami a nagraniem, oraz na możliwie jak najbardziej szczegółowym opisywaniu, na czym te rozbieżności polegały, a także co „przychodziło im do głowy”, kiedy je zauważyli. Badani mieli też opisać, jak ich sposób rozumowania dotyczący spostrzeżonych roz-bieżności wpłynął na odpowiedzi w teście pamięci slajdów, który odbył się wcześniej.
Procedura ta umożliwia, jak widać, wgląd (w etapie trzecim) w rzeczywiste odpowiedzi osób badanych na pytania dotyczące testu końcowego, osobno u osób poinformowanych oraz niepoinformowanych przed tym testem o możliwości istnienia rozbieżności między informacją oryginalną a dezinformacją. Co ważniej-sze, daje ona możliwość badania i porównania procesów umysłowych towarzy-szących zmaganiu się z testem końcowym u osób, które wiedziały bądź nie wie-działy o możliwości rozbieżności w momencie wykonywania zadań etapu trzeciego. W szczególności pozwala ona na oszacowanie, ile osób spośród tych, które uległy oraz nie uległy dezinformacji w teście końcowym (czyli w etapie trzecim), zauważyło rozbieżności między informacją oryginalną a dezinformacją.
W wyniku tego eksperymentu Blank (1998) stwierdził efekt dezinformacji w teście końcowym w etapie trzecim, w grupie nieostrzeżonej o możliwości rozbieżności (50% i 78% odpowiedzi poprawnych, odpowiednio w warunku zmylonym i kontrolnym,) oraz brak istotnego efektu w grupie ostrzeżonej o możliwości rozbieżności (78% vs 78%). Po drugie, Blank stwierdził, że w wypadku dużej proporcji pytań zauważono rozbieżności między informacją oryginalną a dezinformacją, i to bez względu na ostrzeżenie o możliwości rozbieżności: w warunku eksperymentalnym, w grupie ostrzeżonej, odsetek wykrytych rozbieżności wyniósł 50%, a w grupie nieostrzeżonej: 45,5%.
Naj-bardziej spektakularne wyniki przyniosła analiza porównująca wykonanie u osób ostrzeżonych i nieostrzeżonych o możliwości rozbieżności, z podzia-łem na pytania, w wypadku których badani odkryli bądź nie odkryli rozbież-ności. Odnośna tabela godna jest przytoczenia w całości.
T a b e l a 1 Liczba poprawnych i błędnych odpowiedzi w grupie ostrzeżonej i nieostrzeżonej,
z uwzględnieniem wykrycia/niewykrycia niezgodności
Wykryto niezgodności Nie wykryto niezgodności Odp.
poprawne
Odp.
błędne Ogółem Odp.
poprawne
Odp.
błędne Ogółem Nieostrzeżeni 28 (58,3) 20 (41,7) 48 (50,0) 20 (41,7) 28 (58,3) 48 (50,0) Ostrzeżeni 38 (95,0) 2 (5,0) 40 (45,5) 31 (64,6) 17 (35,4) 48 (54,5) Zaadaptowane z: Blank, 1998, s. 494. Do tabeli dodano wartości procentowe (w nawiasach) oraz liczeb-ności ogółem, niezawarte w oryginale
W tabeli tej odpowiedzi poprawne oznaczają te zgodne ze slajdem, a błędne – zgodne z dezinformacją. Wynika z niej, że w grupie nieostrzeżonej, w wypad-ku odpowiedzi, dla których badani wykryli niezgodności, 41,7% zgodnych było z dezinformacją. Zatem w wypadku przeszło dwóch piątych pytań, dla których badani zdawali sobie sprawę, że na slajdach było co innego niż w słuchanym tekście, na pytanie o slajdy udzielili jednak odpowiedzi zgodnej z tekstem. Zu-pełnie inaczej postępowały osoby ostrzeżone o możliwej rozbieżności między informacją oryginalną a dezinformacją. W tej grupie tylko w pięciu procentach pytań, dla których wykryto niezgodności, odpowiedziano zgodnie z dezinforma-cją, czyli w 95% poprawnie.
Kolejne interesujące wyniki tego eksperymentu związane są z opisami osób badanych, dotyczącymi ich odczuć i sposobu poradzenia sobie z odkrytymi rozbieżnościami. Blank (1998) dokonał klasyfikacji tych odpowiedzi, uzy-skując następujące interpretacje czy też sposoby radzenia sobie z rozbieżnoś-ciami:
1) zwątpienie we własną pamięć (i zazwyczaj odzyskanie do niej zaufania po uzyskaniu informacji o możliwości rozbieżności);
2) zinterpretowanie rozbieżności jako pomyłki eksperymentatora;
3) zinterpretowanie rozbieżności jako elementu procedury, zastosowanej w celu sprawdzenia, czy badani będą kierować się pamięcią wizualną czy słuchową. Była to więc interpretacja bardzo bliska rzeczywistemu celowi eksperymentu, jednak bez podejrzewania badacza o celowe wprowadza-nie badanych w błąd;
4) zinterpretowanie rozbieżności jako próby celowego wprowadzenia w błąd. Innymi słowy, jest to interpretacja świadcząca o prawidłowym odgadnięciu celu eksperymentu;
51 5) zaufanie do własnej pamięci – mowa tu o badanych, deklarujących, że po spostrzeżeniu rozbieżności ufali raczej własnej pamięci i nie dostar-czyli wyjaśnień dotyczących własnej interpretacji faktu istnienia rozbież-ności.
Zdecydowanie najczęściej występowała interpretacja pierwsza (łącznie 16 osób); pozostałe wymieniane były przez sześć do dziewięciu osób. Osoby, które wymieniały interpretacje od 2. do 5., tylko sporadycznie ulegały dezin-formacji, zarówno w grupie ostrzeżonej, jak i nieostrzeżonej. Uderzające nato-miast różnice między obiema grupami wystąpiły w wypadku interpretacji pierw-szej – zwątpienia we własną pamięć. Osoby, które zadeklarowały ten typ myślenia o zauważonych rozbieżnościach, w grupie nieostrzeżonej udzieliły 12 razy odpowiedzi zgodnej z dezinformacją i tylko raz zgodnej z informacją oryginalną, a w grupie ostrzeżonej odwrotnie: jeden raz udzieliły odpowiedzi zgodnej z dezinformacją i osiem razy – zgodnej z informacją oryginalną. Pod-sumowując, można stwierdzić, że ta część eksperymentu dostarczyła mocnych argumentów za tym, iż w zależności od tego, jakie poglądy badani mają na te-mat zauważonych rozbieżności, udzielają różnych odpowiedzi w teście pamięci dotyczącym informacji oryginalnej.
Ogólnie mówiąc, z wyników tego eksperymentu wyciągnąć można kilka bardzo ważnych wniosków. Po pierwsze, możliwe jest, że w typowym ekspery-mencie trzyfazowym dotyczącym efektu dezinformacji znacząca część osób badanych jest świadoma rozbieżności między informacją oryginalną a dezin-formacją.
Po drugie, ewidentne było, że wykrycie niezgodności tylko częściowo chroni przed efektem dezinformacji, ponieważ dla dwóch piątych pytań, dla których ją wykryto, odpowiedziano zgodnie z dezinformacją. Oczywiste też było, że wy-krycie niezgodności zmniejsza tendencję osób badanych do ulegania efektowi dezinformacji, lecz równie jasno okazało się, że pomimo wykrycia niezgodno-ści, efekt dezinformacji dalej pozostaje bardzo silny.
Po trzecie, wyniki tego eksperymentu wskazują na to, że wykrycie niezgod-ności chroni przed efektem dezinformacji, jeśli badani zostali o możliwości niezgodności uprzedzeni. Jest to ważna wskazówka dla badań dotyczących uod-porniania na efekt dezinformacji. Metody oparte na uświadamianiu, że między widzianym zdarzeniem a informacjami zasłyszanymi na jego temat skądinąd mogą istnieć rozbieżności, są prawdopodobnie skuteczne tylko wtedy, kiedy badany te rozbieżności spostrzegł.
Ogólnie mówiąc, wyniki tego eksperymentu wydają się niezwykle interesu-jące i wskazują na potencjalną ogromną siłę planów badawczych opartych na procedurze czteroetapowej, a nie trzyetapowej. Pewna odmiana i modyfikacja takiego planu była, jak już wspomniałem powyżej, podstawą badań własnych przedstawionych w niniejszej rozprawie (por. podrozdział 5.3).