6.1. Eksperyment 1. Test standardowy
6.1.2. Wyniki
Na wstępie sprawdzono skuteczność głównej manipulacji, czyli wpływu dezin-formacji zawartej w niektórych pytaniach na późniejsze odpowiedzi badanych w innych pytaniach odnoszących się do tej dezinformacji. Wyniki przedstawio-no w tabeli 4.
T a b e l a 4 Odsetki badanych odpowiadających zgodnie z dezinformacją
(testy χ2 i p dokładne Fishera) Grupa
Dezinformacja
Eksperym. Kontrolna
Iloraz szans
z 95% przedz. ufn. χ2(1) p dokładne Fishera
Pistolet 79,4 40,0 5,8 (1,9 – 16,9) 11,11 < 0,01
Uderzyli 52,9 42,9 1,5 (0,6 – 3,9) 0,70 < 0,47
Mówili 82,4 37,1 7,9 (2,6 – 24,1) 14,60 < 0,01
W tej tabeli i wszystkich innych w tej książce, przedstawiających analizy statystyczne, pogrubionym drukiem oznaczono wyniki istotne statystycznie.
Jak widać, w grupie eksperymentalnej 79,4% badanych podało, że widziało pistolet (którego nie było); odsetek ten w grupie kontrolnej wynosił 40,0%;
różnica była istotna statystycznie. Z ilorazu szans wynika, że prawdopodobień-stwo wybrania odpowiedzi błędnej, czyli zgodnej z dezinformacją, było około sześciokrotnie większe w grupie eksperymentalnej niż kontrolnej (dokładniej mówiąc, z przedziałów ufności wynika, że prawdopodobieństwo to było od około 2 do około 17 razy większe w grupie eksperymentalnej).
Odpowiedź zgodna z drugą dezinformacją, mówiącą, że napastnicy uderzyli którąś z ofiar, została wybrana przez więcej osób w grupie eksperymentalnej niż kontrolnej, lecz różnica ta nie była istotna statystycznie. Trzecia natomiast dez-informacja, dotycząca tego, że napastnicy jakoby mówili coś do swoich ofiar, była akceptowana przez dwukrotnie większy odsetek badanych w grupie ekspe-rymentalnej niż kontrolnej. Odnośny iloraz szans wskazuje, że szansa na wybra-nie odpowiedzi zgodnej z dezinformacją była stosunkowo od 2,6 do 24,1 raza większa w grupie eksperymentalnej.
W kolejnej analizie z trzech pytań dotyczących szczegółu zmylonego utwo-rzono wynik łączny, poprzez zsumowanie wyników w tych pytaniach. Różnicę międzygrupową w zakresie tego wyniku zbadano za pomocą testu t Studenta, uzyskując wynik statystycznie istotny. W grupie eksperymentalnej liczba od-powiedzi zgodnych z dezinformacją wyniosła 2,1(sE = 0,8), a w kontrolnej 1,2(sK = 0,8) (t(67) = 4,75, p < 0,01). Wielkość efektu (obliczona jako η2 (eta-kwadrat, iloraz międzygrupowej sumy kwadratów przez ogólną sumę kwadra-tów) wyniosła 0,25, zatem jedna czwarta wariancji wyników w „skali” podatno-ści na dezinformację mogła być przypisana manipulacji eksperymentalnej.
Ogólnie mówiąc, z przedstawionych analiz wynika, że efekt dezinformacji w procedurze standardowej został zreplikowany, choć w analizie szczegółowej odnosiło się to tylko do dwóch spośród trzech szczegółów krytycznych.
Kolejne analizy dotyczyły wpływu dezinformacji na dwa pozostałe wskaźniki wykorzystane w eksperymencie: subiektywną pewność odpowiedzi oraz czas reakcji, czy też, mówiąc dokładniej, czas, jaki osobom badanym zajmowało
149
udzielenie odpowiedzi na poszczególne pytania. Ponieważ z obliczeń przedsta-wionych powyżej, dotyczących wielkości efektu dezinformacji w poszczególnych trzech zmylonych szczegółach, wynikało, że wielkość ta była bardzo różna, obli-czenia dotyczące subiektywnej pewności i czasu udzielania odpowiedzi wykonano osobno dla poszczególnych trzech pytań krytycznych. Rozkład czasów odpowie-dzi we wszystkich trzech pytaniach krytycznych był silnie prawoskośny, zatem przed wykonaniem analiz wariancji dokonano logarytmicznej transformacji tych zmiennych, uzyskując w wyniku tego rozkład zbliżony do normalnego.
Na wstępie obliczono, czy czas udzielania odpowiedzi na pytania krytyczne jest różny w zależności od tego, czy dana osoba była w grupie zmylonej bądź kontrolnej, oraz czy odpowiedziała zgodnie z dezinformacją czy też nie. Wyniki przedstawia tabela 5.
T a b e l a 5 Wpływ dezinformacji oraz ulegania dezinformacji na czas udzielania odpowiedzi
(analizy wariancji)
Szczegół Czynnik F(1,65) η2 p
Dezinformacja 0,02 < 0,01 0,90
Uleganie 0,15 < 0,01 0,70
Pistolet
Dezinformacja × Uleganie 3,69 0,05 0,06
Dezinformacja 0,60 < 0,01 0,44
Uleganie 0,41 < 0,01 0,52
Uderzyli
Dezinformacja × Uleganie 0,02 < 0,01 0,88
Dezinformacja 1,56 0,02 0,22
Uleganie 3,40 0,05 0,07
Mówili
Dezinformacja × Uleganie 5,08 0,07 0,03
U w a g a : W tej i wszystkich pozostałych tabelach wiersze zawierające symbol „×” prezentują analizy dla interakcji zmiennych, a pozostałe wiersze – analizy dla efektów głównych.
W żadnej z trzech dezinformacji nie wykryto istotnych efektów głównych, dotyczących różnic między osobami z grupy kontrolnej oraz zmylonej, jak również różnic między osobami odpowiadającymi zgodnie i niezgodnie z de-zinformacją, to znaczy czas udzielania odpowiedzi nie okazał się statystycznie istotnie różny w grupach zmylonej i kontrolnej, oraz u osób odpowiadających zgodnie i niezgodnie z dezinformacją. W dwóch natomiast spośród trzech szczegółów zmylonych wykryto pewne interesujące efekty interakcyjne (w tym jeden istotny na granicy konwencjonalnego poziomu 0,05), z których wynikało, ogólnie mówiąc, że różnica w czasie udzielania odpowiedzi zgodnych i
nie-zgodnych z dezinformacją nie jest taka sama w wypadku osób z grupy zmylo-nej w porównaniu z grupą kontrolną. Interakcje te zilustrowane są na wykre-sach 1. i 2.
W y k r e s 1. Interakcja obecności i ulegania dezinformacji a czas udzielania odpowiedzi (CUO) na pytanie krytyczne dotyczące istnienia pistoletu
Jak widać na wykresie 1., w grupie eksperymentalnej osoby, które odpo-wiedziały zgodnie z dezinformacją, udzielały odpowiedzi szybciej niż osoby, które odpowiedziały zgodnie z rzeczywistością. W grupie kontrolnej wzorzec był odwrotny: tutaj osoby, które odpowiedziały niezgodnie z prawdą, zuży-wały na to więcej czasu niż osoby, które odpowiedziały zgodnie z prawdą.
Zjawisko to było jednak tylko marginalnie istotne statystycznie, a co więcej, żaden z odnośnych efektów prostych nie okazał się statystycznie istotny, co bardzo utrudnia interpretację. Bardziej konkluzywna okazała się analiza tego efektu w wypadku szczegółu krytycznego, dotyczącego odzywania się napast-ników do swoich ofiar (wykres 2.). W tym przypadku stwierdzono, że w gru-pie eksperymentalnej odpowiedzi są szybsze u osób, które jej uległy, w po-równaniu z tymi, które jej nie uległy (F(1,65) = 6,74, p = 0,01). Natomiast w grupie kontrolnej nie zaobserwowano istotnej różnicy między osobami odpo-wiadającymi zgodnie i niezgodnie z dezinformacją (F(1,65) = 0,11, p = 0,74).
Ogółem, efekt interakcji objaśniał około 7% wariancji czasu udzielania odpo-wiedzi w tym pytaniu.
1,85 1,90 1,95 2,00 2,05 2,10 2,15
Zgodna z informacją oryginalną Zgodna z dezinformacją Odpowiedź na pytanie krytyczne
CUO – pistolet
Grupa kontrolna Grupa eksperymentalna
151
W y k r e s 2. Interakcja ulegania dezinformacji i obecności dezinformacji a czas udzielania odpowiedzi (CUO) na pytanie krytyczne dotyczące mówienia przez napastników
Podobne analizy wykonano dla subiektywnej pewności odpowiedzi; wyniki zawarte są w tabeli 6.
T a b e l a 6 Wpływ dezinformacji oraz ulegania dezinformacji na subiektywną pewność odpowiedzi
(analizy wariancji)
Szczegół Czynnik F(1,65) η2 p
Dezinformacja 0,54 0,01 0,46
Uleganie 0,18 < 0,01 0,67
Pistolet
Dezinformacja × Uleganie 0,28 < 0,01 0,60
Dezinformacja 0,34 0,01 0,56
Uleganie 0,43 0,01 0,52
Uderzyli
Dezinformacja × Uleganie 0,03 < 0,01 0,87
Dezinformacja 0,56 0,01 0,46
Uleganie 0,02 < 0,01 0,88
Mówili
Dezinformacja × Uleganie 0,79 0,01 0,38
1,80 1,85 1,90 1,95 2,00 2,05 2,10 2,15 2,20 2,25
Zgodna z informacją oryginalną Zgodna z dezinformacją Odpowiedź na pytanie krytyczne
CUO – mowa napastników
Grupa kontrolna Grupa eksperymentalna
Analizy te nie przyniosły żadnych istotnych statystycznie efektów, co mogło mieć przyczynę w tym, że rozkłady subiektywnej pewności odpowiedzi były skrajnie lewoskośne, z ogromną przewagą liczby odpowiedzi wskazujących na dużą lub bardzo dużą subiektywną pewność. W związku z tym analizy te powtó-rzono, posługując się nieparametrycznymi testami istotności, również nie uzy-skując efektów istotnych statystycznie.
Kolejne z wykonanych obliczeń dotyczyły fikcyjnej informacji zwrotnej, udzielonej badanym przez komputer po zakończeniu przez nich drugiego etapu.
Badani „dowiedzieli się” wtedy, iż uzyskali wyniki bardzo słabe, słabe, dobre lub bardzo dobre. Zmienną zależną w pierwszej z tych analiz, przedstawionej w tabeli 7., była liczba zaakceptowanych dezinformacji.
T a b e l a 7 Wpływ informacji zwrotnej (IZ) i dezinformacji na liczbę odpowiedzi zgodnych
z dezinformacją (analizy wariancji)
Czynnik F(3,61) η2 p
IZ 0,78 0,04 0,51
IZ × Dezinformacja 0,41 0,02 0,75
Jak widać, nie wykryto istotnych statystycznie efektów dla informacji zwrotnej ani dla związanego z nią efektu głównego, ani, co ważniejsze, w in-terakcji z czynnikiem międzygrupowym dotyczącym obecności bądź braku dezinformacji. Oznacza to, że w obu badanych grupach (zmylonej i kontrol-nej) wpływ informacji zwrotnej o dotychczasowych osiągnięciach badanego na liczbę odpowiedzi zgodnych z dezinformacją w etapie trzecim był nieistot-ny statystycznie. Podobne wyniki przyniosła analiza, w której informację zwrotną zdychotomizowano do dwóch grup – pozytywnej i negatywnej infor-macji zwrotnej.
Następne analizy dotyczyły wpływu informacji zwrotnej na czas udzielania odpowiedzi oraz subiektywną pewność odpowiedzi. Podobnie jak w poprzed-nich analizach dotyczących tych zmiennych zależnych, obliczeń dokonano dla poszczególnych trzech pytań krytycznych osobno, aby uwzględnić ewentualną zależność czasu odpowiedzi i pewności od faktu zaakceptowania bądź nieza-akceptowania dezinformacji w danym pytaniu. W obliczeniach dotyczących czasu udzielania odpowiedzi użyto, jak poprzednio, zmiennej zależnej zloga-rytmowanej, dla złagodzenia prawoskośności rozkładu. Wyniki przedstawia tabela 8.
153
T a b e l a 8 Wpływ informacji zwrotnej (IZ), dezinformacji i ulegania dezinformacji na czas
udziela-nia odpowiedzi (analizy wariancji)
Szczegół Czynnik F(3,53) η2 p
IZ 4,39 0,20 < 0,01
IZ × Dezinformacja 1,26 0,07 0,30
IZ × Uleganie 0,83 0,05 0,48
Pistolet
IZ × Dezinformacja x Odpowiedź 4,30 0,20 0,01
IZ 0,12 0,01 0,95
IZ × Dezinformacja 0,59 0,03 0,63
IZ × Uleganie 1,88 0,10 0,14
Uderzyli kobietę
IZ × Dezinformacja × Uleganie 1,10 0,06 0,36
IZ 1,55 0,08 0,21
IZ × Dezinformacja 0,32 0,02 0,81
IZ × Uleganie 1,12 0,06 0,35
Mówili
IZ × Dezinformacja × Uleganie 2,33 0,12 0,09
W odniesieniu do dezinformacji dotyczącej istnienia pistoletu stwierdzono, że informacja zwrotna jest powiązana z czasem udzielania w teście końcowym odpowiedzi na pytanie dotyczące tej dezinformacji; efekt ten w badanej grupie był dość silny, objaśniając 20% wariancji zmiennej zależnej. Polegał on na tym, że im bardziej pozytywna była informacja zwrotna, tym czas udzielania odpo-wiedzi był krótszy (średnie dla zlogarytmowanego czasu udzielania odpowiedzi wyniosły odpowiednio: 2,17; 1,96; 1,96 i 1,92).
Drugim istotnym statystycznie wynikiem uzyskanym w tych analizach była interakcja między informacją zwrotną, obecnością vs brakiem dezinformacji oraz odpowiedzią na pytanie dotyczące dezinformacji związanej z istnieniem pistoletu. Zobrazowana jest ona na wykresie 3.
Na wykresie tym najbardziej uderzająca jest różnica czasu udzielania odpo-wiedzi w zależności od obecności dezinformacji i udzielenia odpowiedzi zgod-nej z dezinformacją, w grupie osób, które wcześniej otrzymały silnie ujemną informację zwrotną. W grupie eksperymentalnej osoby takie zastanawiały się nad odpowiedzią długo, kiedy odpowiedź ta była zgodna z rzeczywistością, i krócej, gdy była ona z rzeczywistością niezgodna, lecz zgodna z dezinforma-cją; odnośny efekt prosty w analizie traktującej informację zwrotną jako czynnik międzygrupowy był istotny statystycznie (F(1,53) = 10,43, p < 0,01). W grupie kontrolnej natomiast wynik był odwrotny: krócej zastanawiały się osoby, które odpowiadały zgodnie z prawdą (F(1,53) = 4,68, p = 0,03). Możliwe jest więc, że
„oparcie się” negatywnej informacji zwrotnej wymaga więcej czasu do namysłu niż ulegnięcie jej.
154 1,70
1,80
1,90
2,00
2,10
2,20
2,30
2,40
2,50
2,60 IZ-BNIZ-RNIZ-RPIZ-BP Odpowiedź na pytanie krytyczne
CUO – pist olet
Odpowiedź zgodna z informacją oryginalną Odpowiedź zgodna z dezinformacją Grupa kontrolnaGrupa eksperymentalna Wykres 3. Interakcja dezinformacji, ulegania i informacji zwrotnej a czas udzielania odpowiedzi (CUO) - szczegół krytyczny dotyczący pistoletu. IZ-BN: informacja zwrotna bardzo negatywna IZ-RN: informacja zwrotna raczej negatywna IZ-RP: informacja zwrotna raczej pozytywna IZ-BP: informacja zwrotna bardzo pozytywna
1,70
1,80
1,90
2,00
2,10
2,20
2,30
2,40
2,50
2,60 IZ-BNIZ-RNIZ-RPIZ Odpowiedź na pytanie krytyczne
CUO – pist olet
Odpowiedź zgodna z informacją oryginal Odpowiedź zgodna z dezinformacją
155
Tabela 9. przedstawia podobne analizy dla subiektywnej pewności odpo-wiedzi.
T a b e l a 9 Wpływ informacji zwrotnej (IZ), dezinformacji i ulegania dezinformacji na subiektywną
pewność odpowiedzi (analizy wariancji)
Szczegół Czynnik F(3,53) η2 p
IZ 0,49 0,03 0,69
IZ × Dezinformacja 1,18 0,06 0,32
IZ × Odpowiedź 0,69 0,04 0,56
Pistolet
IZ × Dezinformacja x Odpowiedź 0,80 0,04 0,50
IZ 1,91 0,10 0,14
IZ × Dezinformacja 4,59 0,21 0,01
IZ × Odpowiedź 0,33 0,02 0,80
Uderzyli kobietę
IZ × Dezinformacja x Odpowiedź 0,64 0,03 0,59
IZ 1,87 0,10 0,15
IZ × Dezinformacja 0,84 0,05 0,48
IZ × Odpowiedź 1,28 0,07 0,29
Mówili
IZ × Dezinformacja x Odpowiedź 2,24 0,11 0,09
W analizach tych uzyskano tylko jeden istotny statystycznie wynik – interakcję między informacją zwrotną a obecnością vs brakiem dezinformacji, w odniesieniu do dezinformacji dotyczącej uderzenia kobiety przez napastników. Okazała się jednak ona zupełnie nieinterpretowalna, powstrzymano się więc od szczegółowe-go jej analizowania.
Streszczenie wyników eksperymentu 1.
W eksperymencie 1. zreplikowano efekt dezinformacji w standardowym para-dygmacie testu końcowego, kiedy dezinformacja uzupełniała raczej informację oryginalną, niż jej zaprzeczała. W trzech zmylonych itemach wielkość tego efektu była zróżnicowana, od zupełnie nieistotnej statystycznie do dosyć wyraźnej.
Uzyskano pewne dane świadczące o tym, że osoby, które odpowiadały zgod-nie z dezinformacją, udzielały odpowiedzi szybciej niż takie, które odpowiadały poprawnie, czyli zgodnie z informacją oryginalną. Dotyczyło to zwłaszcza osób, które uzyskały wcześniej negatywną informację zwrotną o swoich osiągnięciach.
Wskaźnik subiektywnej pewności odpowiedzi nie przyniósł istotnych statystycz-nie ani interpretowalnych wyników.