Hipnoza

Wpływ hipnozy na procesy pamięciowe jest zagadnieniem, które budziło żywe zainteresowanie od początku istnienia psychologii, głównie w związku z przy-puszczeniem, że hipnoza może polepszać funkcjonowanie pamięci. Liczne ba-dania dotyczące tego zagadnienia nie dostarczyły jednoznacznego poparcia dla tezy o dobroczynnym i specyficznym wpływie hipnozy na pamięć (np. Erdelyi, 1994; Pettinati, 1988; Siuta i Wójcikiewicz, 1999). Przegląd tych badań wykra-cza poza zakres niniejszej pracy, interesujące natomiast, z uwagi na jej temat, są badania dotyczące wpływu hipnozy na efekt dezinformacji.

Jedne z pierwszych badań tego typu przedstawił Putnam (1979), który pokazał szesnastu osobom badanym zapis wideo przedstawiający wypadek motocykla i roweru, po czym zadawał pytania dotyczące szczegółów tego wypadku, w tym pytania naprowadzające. Połowa badanych odpowiadała na pytania w stanie hip-nozy, druga połowa w stanie czuwania. W każdej grupie połowa badanych odpo-wiadała na pytania 15 minut po obejrzeniu filmu, a połowa po 24 godzinach. Ba-dani odpowiadający na pytania w stanie hipnozy popełnili więcej błędów w wypadku pytań naprowadzających, nie było natomiast różnic w wypadku pytań neutralnych. Warto zauważyć, że Putnam uzyskał istotny statystycznie efekt, mi-mo bardzo małej liczby osób badanych.

Podobne wyniki uzyskali Zelig i Beidleman (1981). W ich eksperymencie trzydziestu sześciu badanych oglądało film przedstawiający dość drastyczne wypadki przy pracy. Następnie połowa badanych odpowiadała na neutralne

i naprowadzające pytania dotyczące tego filmu, zaznaczając również stopień subiektywnej pewności odpowiedzi. Zahipnotyzowani badani popełnili więcej błędów w odpowiedziach na pytania naprowadzające, lecz nie było różnic mię-dzy obiema grupami w odpowiedziach na pytania neutralne. Zelig i Beidleman stwierdzili też, że podatność hipnotyczna była dodatnio skorelowana z subiek-tywną pewnością odpowiedzi, lecz nie z liczbą poprawnych odpowiedzi.

Serię sześciu eksperymentów, dotyczących związku hipnozy z efektem dezin-formacji badanym w procedurze trzyetapowej, przeprowadził Sheehan z współ-pracownikami. W pierwszym z nich (Sheehan i Tilden, 1983) porównano osoby wysoko- i niskopodatne na hipnozę, w stanie hipnozy oraz czuwania; dezinforma-cja podana była przed hipnozą. Podatność hipnotyczna ani stan hipnozy nie oka-zały się istotnie powiązane z wielkością efektu dezinformacji, natomiast badani zahipnotyzowani byli bardziej pewni swej pamięci. W drugim eksperymencie (Sheehan i Tilden, 1984) porównano badanych zahipnotyzowanych oraz symulu-jących hipnozę, dezinformacja podana była również przed hipnozą. Badani zahip-notyzowani popełniali od symulujących więcej błędów niezwiązanych z dezin-formacją, lecz nie różnili się od nich wielkością efektu dezinformacji. W trzecim eksperymencie (Sheehan i Tilden, 1986) porównano zahipnotyzowanych bada-nych wysokopodatbada-nych na hipnozę oraz badanych niskopodatnych, poddanych instrukcji motywującej, dezinformację eksponowano przed hipnozą, nie uzyskując jednoznacznych efektów hipnozy. W czwartym eksperymencie (Sheehan, Grigg i McCann, 1984) porównano badanych zahipnotyzowanych oraz symulujących, podając dezinformację po indukcji hipnotycznej, czyli podczas hipnozy. Tym razem uzyskano istotny statystycznie efekt: badani, którym dezinformację podano w stanie hipnozy, akceptowali ją częściej niż badani symulujący hipnozę. Piąty eksperyment (Sheehan i Grigg, 1985) porównał wyniki zahipnotyzowanych osób wysokopodatnych na hipnozę oraz niskopodatnych poddanych instrukcji moty-wującej. Dezinformację eksponowano również po indukcji hipnotycznej (bądź po instrukcji motywującej). Podobnie jak w poprzednim eksperymencie, osoby za-hipnotyzowane częściej akceptowały dezinformację. Ostatni z tej serii ekspery-mentów (Sheehan, 1988) porównał osoby wysoko- i niskopodatne na hipnozę, w stanie hipnozy oraz czuwania, dezinformację podawano w czasie hipnozy.

W tym eksperymencie nie uzyskano znaczącego efektu dezinformacji. Ogółem w wyniku tej serii eksperymentów stwierdzono, że hipnoza zwiększa efekt dezin-formacji, przynajmniej w pewnych warunkach, jak również, że hipnoza znacząco podwyższała poziom subiektywnej pewności odpowiedzi, także błędnych. Różne-go rodzaju związki hipnozy bądź podatności hipnotycznej z wielkością efektu dezinformacji uzyskano również w replikacjach podobnej procedury (Barnier i McConkey, 1992; Sheehan, Statham, i Jamieson, 199la, 1991b; Sheehan, Sta-tham, Jamieson i Ferguson, 1991).

Odmienne wyniki uzyskali natomiast na przykład Yuille i McEwan (1985), którzy odtworzyli osobom badanym film przedstawiający napad na bank. Druga część badania odbyła się po tygodniu. Badani zostali podzieleni na trzy grupy:

pierwsza została poddana indukcji hipnotycznej, druga – procedurze relaksacji

81

progresywnej, polegającej na napinaniu i rozluźnianiu mięśni, a trzecia stano-wiła grupę kontrolną. Oprócz tego połowa badanych przed udzielaniem odpo-wiedzi spędziła kilka minut na odtwarzaniu kontekstu, to znaczy przypominaniu sobie okoliczności towarzyszących oglądaniu przed tygodniem filmu (np. jak się wtedy czuli, jak byli ubrani etc.). Drugą połowę badanych poddano procedurze

„wyobraźni telewizyjnej”, to znaczy poproszono o odtworzenie w pamięci zda-rzeń sprzed tygodnia, „tak jakby w wyobraźni odtworzona została kaseta wideo”.

Następnie badani udzielali odpowiedzi na pytania neutralne oraz naprowadzają-ce, przy czym w pytaniach tych uwzględniono zarówno oglądany film, jak i realny przebieg wydarzeń podczas badania sprzed tygodnia. W wyniku tej procedury Yuille i McEwan (1985) stwierdzili, że ogólna dokładność nie była różna pomiędzy badanymi grupami, choć uzyskano pewne interakcje, na przy-kład dla szczegółów dotyczących oglądanego filmu zahipnotyzowani badani byli lepsi w warunku odtwarzania kontekstu niż „wyobraźni telewizyjnej”.

Związku hipnozy z efektem dezinformacji w paradygmacie dwuetapowym nie stwierdzili też Sheehan, Garnett i Robertson (1993) oraz Spanos, Gwynn, Co-mer, Baltruweit i de Groh (1989).

Badano również wpływ stanu hipnozy na sugestialność interrogatywną, mierzoną Skalami Sugestialności Gudjonssona, oraz jej korelację z podatno-ścią hipnotyczną. W jednym z takich badań, Linton i Sheehan (1994) nie stwierdzili, by sugestialność interrogatywna była inna w stanie hipnozy niż poza nim, chociaż jednocześnie zaobserwowano w tym eksperymencie więk-szą sugestialność u osób wysokopodatnych na hipnozę. Żadnych natomiast korelacji między podatnością hipnotyczną a sugestialnością interrogatywną nie stwierdzili Gwynn i Spanos (1996); Polczyk (w przygotowaniu) oraz Register i Kihsltrom (1988).

Stosując modyfikację Skali Sugestialności Gudjonssona, Scoboria, Mazzo-ni, Kirsch i Milling (2002) porównali liczbę błędów popełnianych przez osoby zahipnotyzowane w porównaniu z osobami będącymi w stanie czuwania, pod-danych bądź niepoddanych działaniu pytań naprowadzających. Scoboria i in.

stwierdzili, że pytania naprowadzające prowadzą do większej liczby błędów niż pytania neutralne, oraz że hipnoza prowadzi do większej liczby błędów niż stan czuwania. W wypadku pytań naprowadzających liczba błędów była więk-sza niż w wypadku hipnozy bez pytań naprowadzających. Najwięcej błędów popełnili badani zahipnotyzowani poddani działaniu pytań naprowadzających.

Scoboria i in. wyciągnęli z tych badań wniosek taki, że hipnoza wydaje się szkodliwa, jednak jeszcze bardziej szkodliwe jest zadawanie pytań naprowa-dzających, i zarekomendowali aparatowi wymiaru sprawiedliwości odrzucanie nie tylko zeznań uzyskanych w stanie hipnozy, lecz również zeznań uzyska-nych w wyniku zadawania pytań naprowadzających. Replikacja tych badań nie potwierdziła jednak negatywnego wpływu hipnozy (Scoboria, Mazzoni i Kirsch, 2006).

Wyniki przedstawionych powyżej i innych podobnych eksperymentów wskazują, że hipnoza może mieć związek z efektem dezinformacji,

przynaj-mniej w pewnych warunkach. Podobnie podatność hipnotyczna osób badanych wydaje się cechą nieobojętną dla skłonności do akceptowania dezinformacji, chociaż wskazuje na to tylko część badań.

3.3. Podsumowanie przeglądu wyznaczników wielkości efektu