Za najwcześniejsze badania dotyczące zeznań świadków uchodzą eksperymenty Cattella (1895), który stwierdził na przykład, że na pytanie, „Jaka była pogoda tydzień temu?”, uzyskuje się odpowiedzi rozłożone równo pomiędzy wszelkie możliwe stany pogody. Natomiast spośród wczesnych badań, dotyczących wpływu sugestii i dezinformacji na pamięć, na największą uwagę zasługują eksperymenty przedstawione przez Bineta (1900).
Dzieło Bineta (1900) stanowi wszechstronne studium różnych rodzajów de-zinformacji; osobny rozdział poświęcony został przesłuchaniu i pamięci świad-ka. Celem eksperymentów przedstawionych w tym rozdziale była analiza funk-cjonowania pamięci, prowadzona w sposób nawiązujący do przesłuchania świadka naocznego, a ściślej mówiąc – porównanie jakości zeznań świadków przesłuchiwanych w sposób neutralny oraz z zastosowaniem nacisku sugestyw-nego o różnej sile. Binet wyróżnił cztery możliwe sytuacje: (1) przesłuchujący zachowuje się całkowicie neutralnie, nie zadając pytań szczegółowych i pozo-stawiając świadkowi całkowitą swobodę; (2) przesłuchujący zadaje pytania i zmusza świadka do udzielenia odpowiedzi, nie wywierając jednak na niego wpływu sugestywnego; (3) przesłuchujący stosuje sugestię o umiarkowanej sile, oraz (4) przesłuchujący stosuje silne sugestie. Możliwości te były modelowane w eksperymentach przedstawionych przez Bineta.
Pierwszy z nich dotyczył pamięci niepoddanej wpływowi sugestywnemu.
Osoby badane (uczniowie) oglądały planszę, na której znajdowały się różne drobne obiekty, takie jak moneta francuska (sou), etykietka sklepowa, guzik do odzieży, portret mężczyzny, rycina przedstawiająca rzeczywiste zdarzenie sprzed kilku dni – bunt robotników, oraz znaczek pocztowy. Badanie było
in-dywidualne; prezentację planszy poprzedzono instrukcją wyjaśniającą, że należy jej się dokładnie przyjrzeć, a następnie odpowiedzieć na pytania związane z jej zawartością.
Na wstępie badany odpowiadał na ogólne pytanie dotyczące zawartości plan-szy; miało to stanowić odbicie przesłuchania neutralnego. Następnie zadawano pytania szczegółowe w celu sprawdzenia funkcjonowania pamięci osób zmu-szonych do udzielenia odpowiedzi, jednak badani mieli prawo odpowiedzieć
„Nie wiem”. Pytania zadawane badanym były na przykład następujące: „Czy moneta była francuska czy zagraniczna?”; „Jakiego kształtu był guzik?”; „Co robił człowiek na portrecie?” etc. Pod koniec eksperymentu, badanemu ponow-nie prezentowano planszę, by dowiedział się, jakie popełnił błędy.
W wyniku tego badania Binet (1900) stwierdził, że błędy pamięciowe doty-czyły głównie szczegółów wyglądu obiektów, lecz nie samego faktu ich istnie-nia. Binet odnotował też, że wypowiedzi niektórych uczniów odznaczały się wielką pewnością wypowiedzi oraz bywały szczegółowe i rozbudowane, lecz mimo to – całkowicie błędne. Przy tej okazji sformułował ostrzeżenie dla funk-cjonariuszy wymiaru sprawiedliwości, by nie traktowali pozornej precyzji ze-znań jako oznaki ich prawdziwości. Zauważył także, że więcej odpowiedzi uzy-skuje się w wyniku zadawania pytań szczegółowych niż w wypadku swobodnej reprodukcji, lecz błędy zdarzają się w obu tych sytuacjach.
Kolejny eksperyment opisany przez Bineta (1900) dotyczył porównania ja-kości zeznań w trzech sytuacjach: (1) kiedy pamięć badana jest za pomocą pytań szczegółowych, lecz bez elementów sugestywnych; (2) kiedy pytania zawierają „częściową sugestię” oraz (3) kiedy pytania mocno sugerują okre-ślone odpowiedzi. Przez „częściową sugestię” Binet rozumiał pytania sfor-mułowane w sposób sugerujący, że poprawna jest odpowiedź twierdząca. Za-wierały one odcień znaczenia „nieprawdaż” albo „czy nie było czasem tak, że…”, na przykład „Czy na rycinie przedstawiającej bunt robotników nie było widać małego psa?”. Silna natomiast sugestia polegała na tym, że pytania były sformułowane jako zamknięte fałszywe alternatywy, bądź też zawierały bar-dzo wyraźną (choć fałszywą) informację, na przykład: „Proszę narysować kapelusz, który mężczyzna miał na głowie” (na planszy mężczyzna nie miał żadnego kapelusza).
W wyniku tych badań Binet (1900) stwierdził ponad wszelką wątpliwość, że forma pytania wywiera wielki wpływ na liczbę błędów zeznań. Stwierdził też, że niektórzy badani nie tylko akceptowali sugestię, lecz używali „wyobraźni”
i dorzucali fikcyjne dane. Na przykład jeden z uczniów zapytany o nieistniej ą-cego psa zgodził się, iż był on widoczny, i spontanicznie dorzucił, że był niesio-ny pod pachą przez mężczyznę.
Interesującą częścią eksperymentów Bineta był wywiad poeksperymentalny, polegający na tym, że badanych pytano, gdzie, jak sądzą, popełnili błędy.
W badaniach dotyczących innych rodzajów sugestii niż pamięciowa Binet stwierdzał zazwyczaj, iż badani są w stanie wskazać swoje błędne odpowiedzi, z czego wyciągał wniosek, że nie uwierzyli oni w sugestię, mimo iż odpowiadali
21
zgodnie z jej treścią. W wypadku natomiast opisanych powyżej badań, dotyczą-cych pamięci, Binet skonstatował, że większość badanych nie jest w stanie wskazać swoich błędów, z wyjątkiem mało znaczących drobiazgów. Co więcej, Binet prosił swoich badanych o podzielenie udzielonych przez nich odpowiedzi na dwa rodzaje: te, których są pewni, oraz te, których nie są pewni, i stwierdził, że wśród odpowiedzi uważanych przez badanych za pewne zawsze znajdowała się pewna liczba odpowiedzi nieprawidłowych.
Dalsze interpretacje Bineta mogą sprawiać wrażenie, jakby zostały napisane pod koniec, a nie na początku XX wieku, ponieważ są prowadzone w duchu, który dziś kojarzyłby się z teoriami błędów monitorowania źródła. Binet stwier-dził mianowicie, że zasugerowana osoba może utracić wspomnienie pytania, na które odpowiadała, i treść tego pytania, zawierającą sugestię, traktować jako własne autentyczne wspomnienie. Prowadzi to, zdaniem Bineta, do szczególnie silnego efektu sugestii, ponieważ jeśli badany nie pamięta danego pytania, to tym bardziej nie jest w stanie zdać sobie sprawy, że narzuciło mu ono pewne błędne wspomnienie.
Badania Bineta przestawiłem obszernie, ponieważ odnaleźć w nich można wiele elementów obecnych również w badaniach i analizach współczesnych.
Czytając jego dzieło, ma się nieodparte wrażenie, iż przedstawił wiele idei, które później zostały zapomniane na dziesiątki lat, a następnie wtórnie „odkryte”
w czasach współczesnych. Nie bez znaczenia jest tu zapewne fakt, że książka Bineta La Suggestibilité (1900) nie została nigdy przetłumaczona na inne języki (Gheorghiu, 2000, ustna komunikacja; Gudjonsson, 2003). Między innymi Binet jako pierwszy zwrócił uwagę na:
– zróżnicowany wpływ różnego rodzaju pytań sugerujących na rozmiar zniekształceń pamięciowych;
– brak korelacji między subiektywną pewnością odpowiedzi a jej popraw-nością;
– spontaniczne konfabulacje ze strony niektórych badanych;
– niemożność zdania sobie sprawy przez wielu badanych, że ulegli sugestii;
– możliwość zapominania przez badanych źródła informacji.
Paradygmaty eksperymentalne zaproponowane przez Bineta (1900) były w różnych odmianach i postaciach używane przez innych badaczy z początku wieku (np. Pear i Wyatt, 1914; Stern, 1910, 1938, 1939). W większości tego rodzaju badań stwierdzono, że zeznania pamięciowe stosunkowo łatwo jest zakłócić przez różne formy wprowadzania badanych w błąd. Wśród tych wczesnych badań odnajdziemy też polski akcent: Wiśniacka (1935) przedsta-wiła badania demonstrujące dużą wrażliwość pamięci na pytania naprowa-dzające.