Nie jest łatwo podsumować przegląd badań wykorzystujących różne procedury, dotyczących rozmaitych zagadnień i prowadzonych na bardzo zróżnicowanych populacjach, od dzieci poczynając, a na osobach w wieku podeszłym kończąc.
Jednak, moim zdaniem, możliwy do uzasadnienia jest pogląd, iż różnorakie rezultaty uzyskiwane w wyniku badań dotyczących wyznaczników wielkości efektu dezinformacji można zrozumieć i wyjaśnić, jeśli się założy, że istnieją dwa rodzaje mechanizmów efektu dezinformacji: pamięciowe oraz niepamię-ciowe. Mechanizmy pamięciowe dotyczą, jak to zdefiniowano we wstępie, wszelkich zjawisk powodujących, że wskutek dezinformacji zmianie ulega stan pamięci dotyczący informacji oryginalnej lub dostęp do tej informacji. Na przy-kład, ślady pamięciowe związane z informacją oryginalną ulegają zmianie bądź zniszczeniu, czy też przeciwnie, wzbogaceniu o nowe (niekoniecznie poprawne) informacje. Zakłóceniu może też ulec na przykład zdolność do poprawnego monitorowania źródła informacji oryginalnej. Mechanizmy niepamięciowe na-tomiast to wszelkie mechanizmy, poprzez które dochodzi do efektu dezinforma-cji wtedy, kiedy nienaruszona i poprawna jest pamięć dotycząca informacji ory-ginalnej, a badany w dobrej wierze odpowiada zgodnie z dezinformacją.
Związek (bądź jego brak) większości wyznaczników efektu dezinformacji przedstawionych powyżej z efektem dezinformacji można zinterpretować w taki sposób, że wpływają one albo na pamięciowe, albo na niepamięciowe mechani-zmy tego efektu. Na przykład, wiek wydaje się ważnym wyznacznikiem wielko-ści efektu dezinformacji; najprawdopodobniej dlatego, że u dzieci oraz osób w podeszłym wieku gorzej funkcjonuje zdolność do skutecznego zapamiętywa-nia i przechowywazapamiętywa-nia informacji oryginalnej, a tym samym większa jest jej wrażliwość na czynniki mogące ją zniekształcić bądź uszkodzić, takie jak dezin-formacja. Możliwe jest też, że dzieci są bardziej wrażliwe na autorytet i mogą odpowiadać zgodnie z dezinformacją nawet wtedy, kiedy wydaje im się, że same pamiętają coś innego. Wiek zatem może mieć związek zarówno z pamię-ciowymi, jak i niepamięciowymi mechanizmami efektu dezinformacji.
Takie zmienne, jak odstępy między poszczególnymi fazami eksperymentu, wydolność poznawcza i powtarzanie informacji oryginalnej bądź dezinformacji dotyczą najprawdopodobniej mechanizmów pamięciowych. Mogą się one łą-czyć z tym, jak silne ślady pamięciowe związane z informacją oryginalną po-wstaną (i czy w ogóle jakieś powstaną), a tym samym z tym, jak odporne będą
83
na dezinformację. Z kolei taki czynnik, jak ostrzeżenie, jest najprawdopodobniej powiązany tylko z mechanizmami niepamięciowymi. Ostrzeżenie skuteczne może być tylko wtedy, kiedy jego adresat wie, czego ma się wystrzegać. Doty-czy to również badań nad dezinformacją. Ostrzeżenie przed dezinformacją może być skuteczne tylko wtedy, jeśli badany wie, co jest tą dezinformacją, a co nią nie jest. Badany ma taką wiedzę wtedy, kiedy pamięta, co było przedstawione w materiale oryginalnym oraz co w danej kwestii mówił materiał zawierający dezinformację. W takiej sytuacji ostrzeżenie spełnia swoją rolę, ponieważ do-starcza spójnego wyjaśnienia dla rozbieżności między materiałem oryginalnym a dezinformacją. Ostrzeżenie nie będzie jednak skuteczne wtedy, kiedy badany nie dostrzega rozbieżności, na przykład wskutek tego, że w ogóle nie zauważył, a tym samym nie zapamiętał informacji oryginalnej, ponieważ pod nieobecność spostrzeganych rozbieżności badany po prostu nie wie, co jest dezinformacją.
W takiej sytuacji ostrzeżenie może działać tylko u tych badanych, którzy przyj-mą strategię pomijania wszelkich informacji pochodzących z tekstu.
Zgodne z tezą o istnieniu niepamięciowych mechanizmów dezinformacji są też dane mówiące o wpływie wiarygodności źródła na efekt dezinformacji. Jeśli badani postrzegają źródło dezinformacji jako stronnicze, a tym samym niewia-rygodne, to nie są skłonni włączać do swoich raportów pamięciowych informa-cji pochodzących z tego źródła. Może tak być dlatego, że badani ci pamiętają informację oryginalną, a niewiarygodność źródła dostarcza oczywistego wyja-śnienia dla rozbieżności między informacjami pochodzącymi z tego źródła a tym, co badany sam pamięta.
Z mechanizmami niepamięciowymi są również najprawdopodobniej powią-zane takie zmienne, jak nieśmiałość, asertywność czy brak pewności siebie.
Cechy takie mogą wpływać na to, że osoba odpowie zgodnie z informacjami uzyskanymi skądinąd, a niezgodnie z tym, co sama widziała i pamięta, ponieważ nie ufa sobie i własnej pamięci. Z kolei, wyrazistość informacji oryginalnej może polepszać jej zauważanie i zapamiętywanie, redukując prawdopodobień-stwo zaistnienia zakłóceń pamięciowych, a tym samym zmniejszając ogólny efekt dezinformacji poprzez mechanizmy pamięciowe. Małe prawdopodobień-stwo dezinformacji może natomiast sprawiać, że osoby świadome rozbieżności między informacją oryginalną a dezinformacją zdecydują się w swej odpowiedzi na tę pierwszą, wskutek czego ogólny efekt dezinformacji będzie mniejszy.
Nie wszystkie z przedstawionych danych pozwalają się łatwo zinterpretować w kategoriach istnienia mechanizmów pamięciowych i niepamięciowych. Nie jest na przykład jasne, jak w taki sposób zinterpretować efekty, niezbyt zresztą konsekwentne, uzyskiwane w badaniach dotyczących hipnozy. Mimo to wydaje się, że hipoteza o istnieniu dwóch rodzajów mechanizmów efektu dezinformacji jest spójna z większością badań dotyczących wyznaczników wielkości tego efektu.
TEORIE EFEKTU DEZINFORMACJI
W literaturze przedmiotu spotkać można kilka klasyfikacji teorii efektu dezin-formacji. Belli (1989) zaproponował podział na dwa rodzaje: teorie zakładające interferencję dezinformacji z informacją oryginalną (misinformation interferen-ce) oraz inferencyjne, zakładające akceptację dezinformacji (misinformation acceptance). Do interferencyjnych zaliczył zarówno teorie postulujące uszka-dzający wpływ dezinformacji na informację oryginalną, jak i teorie postulujące, że efekt dezinformacji polega na trudnościach w identyfikacji źródła informacji.
Teorie inferencyjne zakładają natomiast, że do efektu dezinformacji dochodzi wtedy, kiedy badany nie pamięta informacji oryginalnej, lecz dezinformację i zakłada, że ta ostatnia jest poprawną odpowiedzią na dane pytanie, lub też pamięta jedną i drugą, a za poprawną odpowiedź uważa dezinformację.
Odmienny podział zaproponowali Ayers i Reder (1998), którzy wyróżnili trzy rodzaje wyjaśnień efektu dezinformacji. Pierwsze z nich oparte są na pojęciu po-gorszenia (impairement) pamięci oryginalnej. Do tego typu wyjaśnień zaliczyli teorie postulujące zmianę oryginalnego śladu pamięciowego oraz, co jest nieco niezrozumiałe, teorie postulujące współzawodnictwo między istniejącymi równo-legle śladami pamięciowymi. Drugi rodzaj wyjaśnień opiera się na takich poję-ciach, jak efekty zastosowania określonej strategii czy zmagania się z zadaniem.
Teorie takie postulują, że badany stojący w obliczu zadania pamięciowego, nie rozporządzając wystarczającą wiedzą, by na dane pytanie odpowiedzieć na pod-stawie własnej pamięci materiału oryginalnego, poszukuje innych dostępnych źródeł informacji, również w materiale zawierającym dezinformację. Trzeci rodzaj wyjaśnień dotyczy trudności z identyfikowaniem źródła informacji.
Interesujący podział przedstawił również Lindsay (1990), który wyróżnił teo-rie zakładające upośledzenie śladu pamięciowego (trace impairment) oraz za-kładające upośledzenie procesu odzyskiwania śladu pamięciowego (retrieval--impairement).
Na użytek niniejszej pracy przyjąłem jeszcze inną klasyfikację, zgodną w dużej mierze z powyższymi, lecz prostszą. Istniejące teorie efektu
dezinfor-86
macji podzieliłem na dwa rodzaje: teorie pamięciowe oraz teorie uwzględniające czynniki niepamięciowe. Teorie pamięciowe zakładają, że za efekt dezinforma-cji odpowiedzialne są mechanizmy o charakterze pamięciowym. W teoriach dru-giego z wymienionych rodzajów nie postuluje się zazwyczaj, że czynniki pa-mięciowe nie mają znaczenia, jednak podkreśla się, iż nie wyjaśniają one wszystkiego i do pewnego stopnia efekt dezinformacji może być spowodowany mechanizmami niepamięciowymi. W literaturze przedmiotu odnaleźć można różne teorie jednego i drugiego typu, chociaż od razu należy dodać, że teorie pamięciowe są znacznie liczniejsze i niepomiernie częściej cytowane. Poniżej dokonany zostanie przegląd najważniejszych teorii obu rodzajów.