Teoria wpływu dezinformacji na ślad pamięciowy informacji orygi-

Źródłem dla tej teorii, historycznie najwcześniejszej i mogącej uchodzić za kla-syczną, była interpretacja efektu dezinformacji zaproponowana przez Loftus i Palmera (1974). Stwierdzili oni, iż możliwe jest, że do pamięci dostają się dwa rodzaje informacji: pierwsza, związana z oryginalnym zdarzeniem, tak jak było ono spostrzegane, i druga uzyskana z innych źródeł po oglądaniu zdarzenia oryginalnego. W miarę upływu czasu oba rodzaje informacji mogą zostać zinte-growane w taki sposób, że nie jesteśmy już w stanie określić, z jakiego poszcze-gólnego źródła pochodzi wspomnienie danego szczegółu. Wszystko, co mamy, to jedno wspólne wspomnienie.

Inne wyjaśnienie, dostarczone w tym samym artykule, opiera się na pojęciu

„etykietowania” (labelling). Loftus i Palmer (1974) odwołali się tu do badań dotyczących wpływu werbalnych etykiet na pamięć materiału werbalnego (Carmichael, Hogan i Walter, 1932; Daniel, 1972). W kontekście efektu dezin-formacji może być tak, zdaniem Loftus i Palmera (1974), że pytanie zawierające słowo smashed etykietuje całą sytuację jako ciężki wypadek i ukierunkowuje w pewien sposób odpowiedź badanego.

Rok później Loftus (1975) opublikowała artykuł, w którym po raz pierwszy szerzej omówiła teorię „konstruktywnej” pamięci (construction hypothesis).

Teorię tę schematycznie przedstawia rycina 1.

R y c i n a 1. Schemat procesów pamięciowych według teorii konstruktywnej pamięci Źródło: Loftus, 1975, s. 569

Według tej teorii, faza pierwsza polega na wyborze, na które szczegóły ob-serwowanego wydarzenia zwracać uwagę. Seria tego rodzaju decyzji i wynika-jących z nich fiksacji wzroku jest niezbędna z uwagi na obszerność informacji zawartych w typowym wydarzeniu naturalnym. Szczegóły wydarzenia, na które zwrócono uwagę, są kodowane i integrowane w ślad pamięciowy. O naturze tego śladu pamięciowego Loftus pisze niewiele, odwołując się do istniejących teorii pamięci, takich jak teorie sieciowe (np. Anderson i Bower, 1973; Rumel-hart, Lindsay i Norman, 1972), decyzyjne (np. Winograd, 1972), teorie cech (np.

Selfridge i Neisser, 1963) czy teorie obrazów mentalnych (Shepard, 1966). Lof-tus wspomniała natomiast, iż jest możliwe, że występuje więcej niż jedna forma reprezentacji informacji, zależnie od sytuacji, jak również, że jedna forma repre-zentacji może przechodzić w inną.

Ślad pamięciowy, który powstaje, jest zazwyczaj daleki od idealnej wierno-ści. Reprezentacja wydarzenia oryginalnego może zostać zmodyfikowana przez pewną nową, „zewnętrzną” informację, którą jednostka uzyskała po oglądaniu danego zdarzenia (a być może też przed nim, jak dodaje Loftus (1975)). Mody-fikacja ta może dokonać się na przykład poprzez włączenie nowej informacji do istniejących zapisów pamięciowych, powodując w ten sposób ich wzmocnienie, wzbogacenie albo innego rodzaju zmianę ich struktury. W procesie przypomi-nania może dojść wtedy do odzyskania śladu zmodyfikowanego, a tym samym do zniekształconego raportu pamięciowego.

Loftus (1975) przyznaje, że idea mówiąca, iż różne informacje mogą być włączane do już istniejących reprezentacji pamięciowych, nie jest nowa. Jednym z pierwszych, który szerzej opisał możliwość wpływania wiedzy jednostki po-chodzącej skądinąd na funkcjonowanie procesów pamięciowych, był Bartlett (1932), a później mówili o tym na przykład Bransford i Johnson (1972). Loftus

Decyzja, na co spojrzeć

Integracja informacji w reprezentację

Integracja nowej informacji w reprezentację

Odzyskiwanie zmienionej

reprezentacji Odpowiedź Nabywanie doświadczenia

oryginalnego

Nabywanie dezinformacji

Proces zapamiętywania Proces odzyskiwania

88

natomiast wydaje się pierwszą osobą, która użyła takich kategorii do wyjaśnie-nia efektu dezinformacji w kontekście świadka naocznego.

W kolejnych latach Loftus zmieniła nieco swoje poglądy na naturę działania dezinformacji i przedstawiła przypuszczenie, iż ślad pamięciowy związany z de-zinformacją zastępuje ślad pamięciowy związany z informacją oryginalną. In-nymi słowy, wskutek działania dezinformacji oryginalny ślad pamięciowy znika z pamięci, a jego miejsce zajmuje ślad pamięciowy związany z dezinformacją.

Teoria nadpisywania oryginalnego śladu pamięciowego po raz pierwszy przed-stawiona została przez Loftus i in. (1978), którzy stwierdzili, że efekt dezinfor-macji może się opierać na dwóch mechanizmach. Po pierwsze, jest możliwe, że dezinformacja zastępuje ślad pamięciowy dotyczący informacji oryginalnej. Po drugie, możliwe jest także, iż w pamięci istnieją dwa ślady pamięciowe – jeden związany z informacją oryginalną, drugi z dezinformacją. Loftus i in. opowie-dzieli się za pierwszą z tych możliwości, jako bardziej prawdopodobną, choć zaznaczyli, że wyniki eksperymentów przedstawione w ich artykule nie pozwa-lają całkowicie jednoznacznie rozstrzygnąć, która z tych dwóch ewentualności jest prawdziwa. Na temat natury czy szczegółowych mechanizmów, poprzez które może się dokonywać owa zmiana śladu pamięciowego, a także w jaki sposób w odniesieniu do tego samego szczegółu w pamięci istnieć mogą dwa zapisy, Loftus i in. (1978) nie napisali, niestety, więcej w tym tekście. Również w innych artykułach teoria owa nie została przez Loftus czy jej współpracowni-ków przedstawiona w tak rozwiniętej postaci, jak teoria konstruktywnej pamięci (np. Loftus, 1979a, 1979b; Loftus i Loftus, 1980).

Jako poparcie dla teorii mówiących o negatywnym wpływie dezinformacji na zapis pamięciowy związany z informacją oryginalną przytaczano nie tylko wyniki eksperymentów prowadzonych z zastosowaniem testu klasycznego, lecz również rezultaty badań opartych na dyspozycji pewności i analizowaniu czasu udzielania odpowiedzi. Na przykład Benzing (1985) wykazał, że kiedy badani w teście końcowym rozdysponowują fikcyjne 100% punktów pewności między cztery wersje, jedną oryginalną i trzy nowe, to w grupie zmylonej pewność przypisywana alternatywie oryginalnej jest mniejsza niż w kontrolnej. Uzyskano taki wynik, pomimo, że procedura ta zbliżona jest do testu zmodyfikowanego, ponieważ nie ma do wyboru wersji związanej z dezinformacją. Benzing (1985) zinterpretował te wyniki na korzyść teorii mówiącej o wpływie dezinformacji na zapis informacji oryginalnej. W odpowiedzi na to McCloskey i Zaragoza (1985b) stwierdzili jednak, że mniejsza subiektywna pewność odpowiedzi nie oznacza gorszej pamięci. Czym innym jest adekwatność zapisu pamięciowego (oraz raportu pamięciowego), a czym innym – pewność odpowiedzi. Badani mogą doskonale pamiętać informację oryginalną, a mniejsza subiektywna pew-ność odpowiedzi w grupie zmylonej może być wynikiem tego, że pamiętają oni też sprzeczne informacje pochodzące z tekstu. Wskutek tego w umyśle badane-go może powstać niepewność własnych odpowiedzi. Niepewność ta jednak w żadnym razie nie musi być przejawem uszkodzenia czy nadpisania oryginal-nego śladu pamięciowego.

Jako argument za tym, że dezinformacja wywiera jednak pewien wpływ na zapis informacji oryginalnej przytaczano też wyniki eksperymentu, w którym test końcowy miał formę zmodyfikowaną (z wyborem między wersją oryginalną i nową), lecz analizowano w nim nie tylko poziom poprawności odpowiedzi, lecz również czas jej udzielania (Loftus i in., 1989). Loftus i in. stwierdzili, że mimo, iż badani z grupy zmylonej nie byli mniej dokładni niż ci z grupy kon-trolnej, to jednak odpowiadali wolniej. Zdaniem Loftus i in., świadczy to, że dezinformacja wywiera jednak pewien wpływ na zapis informacji oryginalnej, wykrywalny subtelnymi metodami. Wniosek ten jest jednak błędny, ponieważ czas udzielania odpowiedzi nie mówi nic o jakości i poprawności śladu pamię-ciowego (McCloskey i Zaragoza, 1985b). Badani w grupie zmylonej odpowia-dali po prostu średnio wolniej (i to niezależnie, czy wybrali wersję oryginalną czy nową) prawdopodobnie dlatego, że niektórzy z nich pamiętali zarówno in-formację oryginalną, jak i dezinformację. W związku z tym doświadczali pew-nego poczucia sprzeczności, którego przepracowanie wymagało czasu, zwłasz-cza w obliczu faktu, że alternatywa związana z dezinformacją nie była dostępna w teście końcowym. Nie oznacza to w żaden sposób, że dezinformacja wpłynęła negatywnie na zapis informacji oryginalnej, ani w sensie nadpisania jej, ani nawet osłabienia.

Loftus (1979a) jako argument na rzecz tezy, że dezinformacja zastępuje in-formację oryginalną, przedstawiała też wyniki eksperymentów, w których sto-sowano procedurę „drugiego wyboru”, a badani wybierali w teście końcowym spośród trzech wersji: oryginalnej, związanej z dezinformacją oraz nowej. Ci badani, którzy w pierwszym wyborze wskazywali na dezinformację, w drugim wyborze nie wskazywali na alternatywę oryginalną częściej niż na poziomie przypadku. Loftus (1979a) wyciągnęła z tego wniosek, że informacja oryginalna nie była przez badanych pamiętana, a więc musiała być nadpisana przez dezin-formację.

Na błędność tego wniosku wskazali McCloskey i Zaragoza (1985b). Stwier-dzili oni, że nieuprawnione jest przejście od pierwszego stwierdzenia: iż badani nie pamiętali informacji oryginalnej; do drugiego: iż zatem dezinformacja musiała nadpisać informację oryginalną. Tymczasem zdanie drugie wynika z pierwszego wyłącznie wtedy, jeśli można założyć, że chociaż część badanych w ogóle zauwa-żyła i zapamiętała informację oryginalną. Jest całkowicie możliwe, że takich ba-danych nie było, wskutek czego ci z nich w grupie eksperymentalnej, którzy pa-miętali dezinformację, wskazali na nią w pierwszym wyborze, lecz w drugim wyborze funkcjonowali na poziomie przypadku. Badani ci rzeczywiście mogli nie pamiętać informacji oryginalnej, lecz użyta procedura nie dowodzi, że stało się tak wskutek oddziaływania dezinformacji.

Na poparcie tezy o wpływie dezinformacji na pamięć informacji oryginalnej miały też wskazywać wyniki uzyskane przez Tversky i Tuchina (1989) w zasto-sowanej przez nich procedurze „Tak/Nie”, w szczególności te polegające na rzadszym wskazywaniu w grupie eksperymentalnej szczegółu oryginalnego jako widzianego na slajdach. Wynik ten, zdaniem Zaragozy i McCloskeya (1989),

90

jest jednak niesprzeczny nie tylko z hipotezą wpływu dezinformacji na pamięć oryginału, lecz także z hipotezą uzupełniania śladów pamięciowych, hipotezą mówiącą o pamiętaniu przez badanych obu rodzajów informacji i decydowaniu się na dezinformację, a nawet z hipotezą o myleniu źródła informacji. Na przy-kład, możliwe jest, że gorsza pamięć oryginału w grupie eksperymentalnej wy-nika z faktu, że część badanych – pamiętając dezinformację – założyła, iż tylko jedna z trzech prezentowanych wersji jest poprawna. Zbliżałoby to test

„Tak/Nie” do zwykłego testu standardowego. Na przykład, na slajdach widocz-ny był napój „Coke”, z dezinformacji wynikało, iż był to „Seven-Up”, a w teście końcowym badani byli pytani o trzy napoje: „Coke”, „Seven-Up” i „Sprite”

– każdorazowo pytanie brzmiało, czy dany napój widoczny był na slajdach. Jeśli badani założyli, że na slajdach widoczny był tylko jeden napój, to pamiętając alternatywę „Seven-Up”, musieli być mniej skłonni do wskazywania „Coke”, z powodów niemających nic wspólnego z uszkadzaniem pamięci napoju „Coke”.

Najmocniejszego poparcia dla teorii postulujących negatywny wpływ informa-cji oryginalnej na dezinformację mogłyby dostarczyć eksperymenty przeprowa-dzone w paradygmacie testu zmodyfikowanego, gdyby uzyskiwano w nich efekt dezinformacji. W większości replikacji procedury opartej na teście zmodyfikowa-nym takiego efektu nie uzyskano (np. Belli, 1993; Bonto i Payne, 1991; Bowman i Zaragoza, 1989; Ceci, Ross i Toglia, 1987, eksperyment 4., grupa dorosłych;

Loftus i in., 1989, dane dotyczące dokładności; Zaragoza, 1987, 1991; Zaragoza, Dahlgreen i Muench, 1992). Metaanaliza badań wykorzystujących test zmodyfi-kowany wskazała wprawdzie, że do uszkodzenia pamięci oryginalnej może jednak dochodzić, jednak wielkość tego efektu była mała: odsetek poprawnych odpowie-dzi wyniósł 75,8% w grupach (czy warunkach) kontrolnych i 71,7% w ekspery-mentalnych (Payne, Toglia i Anastasi, 1994).

Jak wynika z powyższego omówienia, eksperymenty przytaczane jako wsparcie dla teorii postulujących nadpisywanie czy osłabianie śladu pamięcio-wego związanego z informacją oryginalną przez dezinformację mogą być łatwo zreinterpretowane w sposób niewymagający założenia o wpływie dezinformacji na pamięć oryginału. Wynika z tego wniosek, że uszkodzenie śladu oryginalne-go przez dezinformację jest w najlepszym razie zjawiskiem marginalnym, i na-leży poszukiwać innych wyjaśnień efektu dezinformacji niż oparte na założeniu wpływu dezinformacji na ślad pamięciowy dotyczący informacji oryginalnej.