Teoria śladów równoległych

Drugą spośród najwcześniejszych teorii efektu dezinformacji jest teoria śladów równoległych. Postuluje ona, że wskutek działania dezinformacji w pamięci znajdują się dwa rodzaje śladów pamięciowych: związane z informacją orygi-nalną oraz związane z dezinformacją. Drugie twierdzenie tej teorii głosi, że spośród tych dwóch śladów dostęp do związanego z informacją oryginalną jest

trudniejszy niż dostęp do śladu związanego z dezinformacją (Bekerian i Bowers, 1983; Bowers i Bekerian, 1984; Christiaansen i Ochalek, 1983; Pirolli i Mitterer, 1984), zatem w teście końcowym ślad związany z dezinformacją wybierany jest częściej.

Teoria ta różni się od teorii omawianych w poprzednim podrozdziale w pod-stawowym punkcie, mianowicie, nie zakłada, że oryginalny ślad pamięciowy jest usuwany, zastępowany śladem związanym z dezinformacją czy uszkadzany.

Efekt dezinformacji, według tej koncepcji, wynika z faktu, że dostęp do infor-macji oryginalnej jest, wskutek istnienia konkurencyjnego śladu pamięciowego, pogorszony, lecz pozostaje on możliwy, zwłaszcza jeśli użyć odpowiednich strategii odzyskiwania.

Rozwiniętą wersję tej teorii, znaną jako model etykietowanych zapisów pa-mięciowych (Headed Records Model), zaproponowali Morton, Hammersley i Bekerian (1985). Według tego modelu, informacja jest w pamięci reprezento-wana jako zapisy, zaopatrzone w etykiety czy też nagłówki (headings). Etykiety są czymś w rodzaju klucza dostępowego do poszczególnych zapisów; zawierają one zakodowaną informację na temat zawartości danego zapisu. W myśl tego modelu, ludzie nie mają bezpośredniego dostępu do samych zapisów, a tylko do ich etykiet. Proces odzyskiwania informacji rozpoczyna się od sformułowania opisu informacji, która ma być znaleziona. Odzyskiwanie informacji z pamięci polega na poszukiwaniu takiej etykiety, która odpowiada opisowi informacji, jaka ma być znaleziona. Po odnalezieniu takiej etykiety, zapowiadającej treść zgodną z opisem informacji, która ma być znaleziona, proces szukania jest kończony.

Według tego modelu, efekt dezinformacji spowodowany jest faktem, że wskutek oddziaływania dezinformacji w pamięci znajdują się dwa ślady pamię-ciowe, opatrzone taką samą etykietą, lecz zawierające różną treść. Wyobraźmy sobie na przykład, że badany widział slajdy, na których przedstawiony był znak stopu, a potem czytał, iż był to znak „ustąp pierwszeństwa”. Wtedy w jego pa-mięci istnieją dwa zapisy, opatrzone taką samą etykietą, mówiącą o znaku wi-dzianym na filmie, lecz mające różną treść – jedną związaną ze znakiem stopu, drugą ze znakiem „ustąp pierwszeństwa”. W teście końcowym sformułowane zostaje zadanie odszukania informacji dotyczącej znaku widzianego na filmie.

Ponieważ etykietę mówiącą o istnieniu takiej informacji posiadają dwa zapisy pamięciowe, część badanych będzie trafiać na zapis błędny, tym bardziej że jako mniej odległy w czasie jest on silniejszy, generując w ten sposób efekt dezin-formacji.

Pierwsze eksperymenty, które miały dostarczać empirycznego poparcia dla teorii śladów równoległych, przedstawili Bekerian i Bowers (1983) oraz Bowers i Bekerian (1984). Zwrócili oni uwagę, że w badaniach wykorzystujących kla-syczny paradygmat Loftus i in. (1978), pary slajdów w teście końcowym pre-zentowane były w kolejności losowej, a nie takiej, jak podczas ekspozycji w fazie pierwszej eksperymentu. Wskutek tego dla badanych niedostępne mogły się stać wskazówki związane z tym, że zdarzenia przedstawione na slajdach tworzyły spójną i zrozumiałą narrację, co zmuszało badanych do stosowania

92

strategii pamięciowych, które nie są optymalne. W związku z tym Bekerian i Bowers podzielili badanych na dwie grupy, z których jedna dostała test ko ń-cowy w formie par slajdów prezentowanych w kolejności losowej, natomiast druga w kolejności takiej, jak podczas ekspozycji pierwotnej. Poza tym procedu-ra była taka sama jak u Loftus i in. (1978, Eksperyment 1.). Bekerian i Bowers (1983) stwierdzili wystąpienie efektu dezinformacji tylko w grupie, w której w teście końcowym odtworzono pary slajdów testowych w kolejności losowej.

W tej grupie, w której pary slajdów odtwarzano w kolejności zgodnej z kolejno-ścią slajdów podczas ekspozycji oryginalnej, efekt dezinformacji w ogóle nie wystąpił; podobne wyniki zreplikowali do pewnego stopnia Bowers i Bekerian (1984). Bekerian i Bowers (1983) konkludują, że dezinformacja nie uszkadza ani nie zastępuje informacji oryginalnej, a tylko sprawia, iż staje się ona niedo-stępna, i to tylko w sytuacji, kiedy odpamiętanie oryginału jest utrudnione z po-wodu niemożności wykorzystania wskazówek związanych z narracją.

Teoria pogorszonego dostępu do śladu oryginalnego, postulująca istnienie śladów równoległych, dobrze tłumaczy wyniki wielu badań, lecz nie wyjaśnia wszystkich. Dobrze wyjaśnia, rzecz jasna, wyniki eksperymentów, w których wykorzystywano test klasyczny, czyli wymuszony wybór między alternatywą oryginalną a związaną z dezinformacją. Można nawet uznać, że jest niesprzecz-na z wynikami badań, w których stosowano test zmodyfikowany, czyli wymu-szony wybór między alternatywą związaną z informacją oryginalną oraz alter-natywą nową, ponieważ wobec braku do wyboru alternatywy zgodnej z dezin-formacją, związany z nią ślad równoległy nie może się ujawnić.

Teoria ta zupełnie natomiast nie tłumaczy wyników uzyskiwanych w para-dygmacie odwróconej kolejności (Lindsay i Johnson, 1989b), w którym dezin-formacja prezentowana jest przed informacją oryginalną. W takiej procedurze obserwuje się zazwyczaj efekt dezinformacji o normalnej sile, który nie powi-nien mieć miejsca, ponieważ według modelu pogorszonego dostępu, w takiej procedurze mniej odległy w czasie, a tym samym silniejszy, jest ślad pamięcio-wy związany z informacją oryginalną, i to on powinien być częściej wybierany przez badanych, co nie nastąpiło. Niespójne z tezą o współistnieniu śladów pa-mięciowych są też wyniki badań prowadzonych w paradygmacie drugiego wy-boru, w którym badani udzielają pierwszej, a potem jeszcze jednej odpowiedzi w teście końcowym. Gdyby w pamięci istniały dwa ślady pamięciowe, to odpo-wiedzi badanych w drugim podejściu powinny wskazywać na drugi ślad pamię-ciowy, tymczasem wyniki uzyskane przez Loftus (1979) były inne – badani w drugim podejściu odpowiadali losowo.

Jeśli dodać do tego, że wyniki jednego z podstawowych eksperymentów przy-taczane na poparcie tej teorii (Bekerian i Bowers, 1983) nie zostały zreplikowane przez McCloskeya i Zaragozę (1985a, eksperyment wspomniany w omówieniu badań Bekeriana i Bowersa (1983)), to wobec omawianej teorii należy zachować dużą ostrożność.