Model oparty na teorii zapominania spowodowanego odpami ęty-

Podobnie jak dwie poprzednio omawiane teorie, również w tym przypadku wyja-śnienie efektu dezinformacji oparte jest na pewnej ogólniejszej teorii pamięci, znanej jako teoria zapominania spowodowanego odpamiętywaniem (retrieval induced forgetting). Punktem wyjścia do sformułowania tej teorii było spostrzeże-nie, że trudności w odzyskiwaniu informacji z pamięci mogą być spowodowane między innymi przez to, iż wiele różnych reprezentacji pamięciowych może pa-sować do takich samych wskazówek do odpamiętania, co prowadzi do rywalizacji między reprezentacjami i w konsekwencji do błędów pamięciowych (Mensink i Raajimakers, 1988; Schacter, 1996). Jednym ze sposobów poradzenia sobie z tym ostatnim spośród wymienionych problemów może być zapomnienie, przy-najmniej czasowe, reprezentacji pamięciowych konkurencyjnych względem tej, która powinna być odpamiętana (Anderson, Bjork i Bjork, 1994). Teza ta zyskała pewne potwierdzenie w badaniach wskazujących, że instrukcja zalecająca aktyw-ne próby zapominania pewaktyw-nego materiału powoduje polepszenie przypominania sobie innego podobnego materiału (np. Geiselman i Bagheri, 1985; Geiselman, Bjork i Fishman, 1983; MacLeod, 1989).

Prawdą jest również twierdzenie odwrotne: aktywne odpamiętywanie repre-zentacji z pewnej kategorii zwiększa konkurencję między nimi, prowadząc do większych trudności w tym odpamiętywaniu. Właśnie to zjawisko zostało

na-102

zwane zapominaniem spowodowanym odpamiętywaniem. Procedurę stosowaną w eksperymentach dotyczących tej kwestii można w bardzo uproszczony sposób przedstawić następująco. W fazie pierwszej badani uczą się jakiegoś materiału, na przykład list par słów składających się z kategorii i jej egzemplarza, takich jak „owoc – banan”; „napój – cola”. Następnie część wyuczonych par jest ćwi-czona poprzez odpamiętywanie kierowane wskazówkami, na przykład „owoc – ban…..”). W ostatniej fazie badani wymieniają wszystkie egzemplarze z każdej kategorii, przy czym rejestruje się jakość odpowiedzi dla trzech rodzajów eg-zemplarzy: (1) wcześniej ćwiczone egzemplarze z ćwiczonych kategorii; (2) niećwiczone egzemplarze z ćwiczonych kategorii; i (3) niećwiczone egzempla-rze z niećwiczonych kategorii. Badani mają zazwyczaj większe trudności w pra-widłowym odpamiętywaniu niećwiczonych egzemplarzy pochodzących z kate-gorii, z której inne egzemplarze były ćwiczone, niż niećwiczonych egzemplarzy pochodzących z niećwiczonej kategorii. Wyniki te zatem potwierdzają, że ak-tywne przypominanie sobie (zachodzące w fazie ćwiczenia) pewnej kategorii słów pogarsza zdolność do odpamiętywania innych słów z tej kategorii. Efekt taki uzyskano zarówno w przypadku materiału i kontekstu „laboratoryjnego”, czyli list – słów (np. Anderson et al., 1994; Anderson i Spellman, 1995; Mac-Leod i Macrae, 2001), jak również materiału bardziej „społecznego”, jak na przykład listy charakterystyk pewnych osób czy pozorowanego egzaminu (Ma-crae i MacLeod, 1999).

Próbę użycia teorii zapominania spowodowanego odpamiętywaniem do wyjaśnienia efektu dezinformacji przedstawili Saunders i MacLeod (2002).

Zauważyli oni, że materiał wprowadzający dezinformację, na przykład kwe-stionariusz dotyczący materiału oryginalnego (i zawierający nieprawdziwe przesłanki) może być uważany za procedurę, w której badani przypominają sobie pewne elementy materiału oryginalnego, lecz nie przypominają sobie innych. Może to spowodować gorsze pamiętanie tych innych, nieodpamięty-wanych elementów. Do tych nieodpamiętywanych elementów należą tymcza-sem te, których dotyczy dezinformacja i późniejsze pytania krytyczne w teście końcowym, na przykład, pytanie „Czy inny samochód wyprzedził czerwonego datsuna, kiedy stał on pod znakiem stopu?” (Loftus i in., 1978), zmusza bada-nego do przypomnienia sobie, czy były inne samochody wyprzedzające datsu-na, lecz nie zmusza go do przypomnienia sobie, pod jakim znakiem stał dat-sun. Zgodnie z teorią zapominania spowodowanego odpamiętywaniem, próba przypominania sobie samochodów może przytłumić reprezentację prawdziwe-go znaku, pod którym stał datsun.

Teoria zapominania spowodowanego odpamiętywaniem użyta dla wyjaśnie-nia efektu dezinformacji pozwala na sformułowanie pewnych predykcji umo ż-liwiających jej sprawdzenie. Przede wszystkim efekt dezinformacji powinien wystąpić w wypadku takich szczegółów, które nie były ćwiczone, lecz pochodzą z kategorii, z której inne szczegóły były ćwiczone. Efekt dezinformacji nie po-winien natomiast wystąpić w odniesieniu do szczegółów ćwiczonych lub po-chodzących z kategorii, z której żadne inne szczegóły nie były ćwiczone.

W celu sprawdzenia tych predykcji Saunders i MacLeod (2002) przeprowa-dzili dwa eksperymenty, z których pierwszy bezpośrednio weryfikował analizo-waną teorię. Osoby badane czytały dwa teksty mówiące o kradzieży, jeden w domu Jonesa, drugi Smitha. Każdy tekst wymieniał pewną liczbę skradzionych rzeczy, jak np. telewizor, zegarek etc. Następnie badani w grupie eksperymental-nej odpowiadali na pytania dotyczące części skradzionych przedmiotów z jednego z domów, przez co powstawały trzy kategorie przedmiotów: powtarzane w ra-mach jednej kategorii (czyli domu), niepowtarzane w rara-mach jednej kategorii (tego samego domu) oraz niepowtarzane w ramach innej kategorii (czyli drugiego domu). Przy tym przedmioty powtarzane w jednej połowie grupy nej były przedmiotami niepowtarzanymi w drugiej połowie grupy eksperymental-nej. Badani w grupie kontrolnej nie zostali poddani pytaniom powodującym po-wtarzanie materiału, w wypadku żadnego z domów i przedmiotów. Po pięciu minutach zadania ubocznego badani w grupie eksperymentalnej zostali wystawie-ni na działawystawie-nie dezinformacji, wprowadzonej w formie pytań, z których jedno sugerowało, że pewien skradziony przedmiot był inny niż w rzeczywistości w tekście. W ten sposób w zależności od tego, w której połowie grupy ekspery-mentalnej badany się znajdował, trafiał na dezinformację dotyczącą przedmiotów wcześniej powtarzanych w ramach pewnej kategorii (domu), niepowtarzanych w ramach kategorii (domu), w odniesieniu do której inne przedmioty były powta-rzane, lub dotyczącą kategorii (domu), w odniesieniu do której żadne przedmioty nie były powtarzane. Ten sam szczegół zmylony był również eksponowany w grupie kontrolnej. Po kolejnym zadaniu ubocznym odbywał się test końcowy, mający formę wyboru między trzema wersjami; w wypadku szczegółu krytyczne-go do wyboru była wersja oryginalna, związana z dezinformacją oraz nowa.

W wyniku tej procedury Saunders i MacLeod (2002) stwierdzili, że dezin-formacja wywierała większy wpływ, kiedy dotyczyła przedmiotu niepoddanego powtórkom, z kategorii (domu), z której inne przedmioty zostały powtórkom poddane, niż w wypadku przedmiotu niepoddanego powtórkom, pochodzącemu z kategorii (domu), z którego żadne inne przedmioty nie były poddane powtór-kom. Wyniki te są zgodne z teorią zapominania spowodowanego odpamiętywa-niem, ponieważ przedmioty pochodzące z kategorii, z której inne przedmioty były powtarzane, są pamiętane gorzej, a tym samym bardziej podatne na dezin-formację. Drugi z wykonanych przez Saundersa i MacLeoda eksperymentów wykazał dodatkowo, że jeśli określone odstępy czasu (24-godzinne) znoszą efekt zapominania spowodowanego przypominaniem, to jednocześnie znika też efekt dezinformacji. Ogółem, Saunders i MacLeod (2002) zinterpretowali wyni-ki tych eksperymentów jako wsparcie dla teorii efektu dezinformacji opartej na zapominaniu spowodowanym przypominaniem.

Teoria zapominania spowodowanego odpamiętywaniem jest stosunkowo rzadko wzmiankowana w literaturze przedmiotu, wydaje się jednak, że stanowi interesującą próbę zaadaptowania pewnej ogólnej teorii pamięci do efektu dez-informacji.

104