Dyskusja wyników eksperymentu 4

Głównym celem przedstawionego eksperymentu było sprawdzenie, czy istnieją osoby, które udzieliły w teście efektu dezinformacji odpowiedzi zgodnej z in-formacją zawartą w tekście, zdając sobie sprawę, że informacja ta nie jest zgod-na z treścią filmu, i co więcej, wiedząc, jaka odpowiedź wynikałaby z tekstu, a jaka z filmu. Ponieważ świadomość rozbieżności między informacją oryginal-ną a dezinformacją musi zakładać znajomość tej ostatniej, na wstępie sprawdzo-no, ile osób spostrzega i zapamiętuje dezinformację. Odsetki te wyniosły dla poszczególnych czterech szczegółów od jednej czwartej do trzech piątych osób badanych, generalnie nie były więc wysokie. Fakt ten sam w sobie oczywiście nie jest specjalnie zaskakujący, warto jednak zauważyć, że o ile zagadnieniu spostrzegania i zapamiętywania informacji oryginalnej poświęcono bardzo dużo badań, o tyle na temat wyznaczników spostrzegania i zapamiętywania dezinfor-macji badań praktycznie nie prowadzono. Tymczasem jest oczywiste, że dezin-formacja niezapamiętana, lub wręcz niezauważona, nie może wywierać skutku na raporty pamięciowe. Uzyskana procedura nie pozwala wprawdzie stwierdzić, czy niepodanie treści dezinformacji spowodowane jest jej niezauważeniem czy też błędami monitorowania źródła, lecz można podejrzewać, że przynajmniej u części osób następuje zwyczajne przeoczenie dezinformacji. Nieuwzględnie-nie tego faktu musi prowadzić do systematycznego niedoszacowywania liczby osób, których odpowiedzi są zniekształcone wskutek dezinformacji. Jeśli na przykład w jakimś eksperymencie w grupie eksperymentalnej było 100 osób, z których 20 odpowiedziało w teście efektu dezinformacji zgodnie z dezinfor-macją, to oszacowanie liczby osób uległych na 20% jest uprawnione wyłącznie

194

przy założeniu, że wszystkie 100 osób z tej grupy zauważyło i zapamiętało dezinformację. Jeśli jednak na przykład w rzeczywistości zauważyło i zapamię-tało ją tylko 50 osób, to rzeczywista wielkość efektu dezinformacji w tej próbie wynosi 40%, a nie 20%. Ponieważ można oczekiwać, że w wielu eksperymen-tach opisanych w literaturze przedmiotu nie wszyscy badani zauważyli dezin-formację, rzeczywisty wpływ dezinformacji na zniekształcenia raportów pamię-ciowych może być większy, niżby to wynikało z istniejących danych ekspe-rymentalnych, nieuwzględniających niezauważania dezinformacji w grupach eksperymentalnych.

Analizy wstępne wykazały też pewien interesujący efekt, który można by nazwać wpływem informacji oryginalnej na dezinformację, lub mówiąc dokład-niej, wpływem informacji oryginalnej na pamięć tekstu zawierającego dezin-formację. Zjawisko owo polegało na tym, że spośród osób, które w teście pa-mięci źródła dotyczącym filmu odpowiedziały poprawnie, pewna część, za-pytana w teście pamięci źródła o tekst, dała odpowiedź zgodną z informacją oryginalną zawartą w filmie. Osób takich było, w wypadku dwóch szczegółów zmienionych, odpowiednio 20,5% oraz 5,8%. Zjawisko to można uważać za pewną odmianę czy też replikację paradygmatu odwróconej kolejności (Lindsay i Johnson, 1989b, por. podrozdział 2.2.2), w którym dezinformacja podana przed informacją oryginalną wpływała na pamięć tej ostatniej. Stanowi ono wyzwanie dla wszelkich teorii postulujących, że zapoznawanie się z dezinformacją wpływa negatywnie na ślad pamięciowy związany z informacją oryginalną, ponieważ w wypadku odwróconej kolejności w momencie zapoznawania się z dezinfor-macją nie istnieje jeszcze ślad pamięciowy dotyczący informacji oryginalnej, a jednak pojawia się efekt dezinformacji.

Kolejna ważna przesłanka płynąca z analiz wstępnych polegała na tym, że wśród osób, które w świetle testu świadomości źródła nie znały treści dezinfor-macji w tekście, pewna liczba (od 8,6% do 27,3%) odpowiedziała w teście efektu dezinformacji zgodnie z dezinformacją. Ponieważ test ten polegał na reprodukcji, a nie rozpoznawaniu, a tym samym prawdopodobieństwo udziele-nia odpowiedzi zgodnej z dezinformacją przez przypadek było znikome, uznać należy, iż osoby te jednak zauważyły dezinformację i wpłynęła ona na ich od-powiedzi, choć nie zdawali sobie z tego sprawy. U osób tych najprawdopodob-niej doszło do błędów monitorowania źródła.

Czwarta analiza wstępna dotyczyła ustalenia, czy w ogóle istnieją, i w jakiej liczbie, osoby świadome rozbieżności między informacją oryginalną a dezin-formacją; osoby takie rzeczywiście istniały, a ich odsetek dochodził w wypadku szczegółów zmienionych do 30%. Wskazuje to na konieczność uwzględniania zjawiska świadomości rozbieżności w badaniach nad efektem dezinformacji.

Odsetek osób świadomych rozbieżności był większy w wypadku szczegółów zmienionych niż wtrąconych. Wynik taki wydaje się sensowny: w wypadku szczegółów zmienionych część badanych zauważy i zapamięta informację ory-ginalną. Spośród nich ta część, która zauważy i zapamięta także dezinformację, należeć będzie właśnie do osób świadomych rozbieżności. W wypadku

nato-miast dezinformacji polegającej na wtrąceniu nowego elementu, nie ma w zasa-dzie informacji oryginalnej, którą można by zapamiętać i która miałaby szansę wejść w konflikt z dezinformacją.

Po analizach wstępnych wykonano obliczenia dotyczące hipotezy głównej, stwierdzającej, że efekt dezinformacji może u części osób polegać na mechani-zmach niepamięciowych, to znaczy przynajmniej część osób ulegających dezin-formacji była świadoma jej rozbieżności z informacją oryginalną. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że świadomość rozbieżności zmniejsza efekt dezinformacji. Jednak, jak wynika z procentów ważonych dla wszystkich czte-rech szczegółów, efekt dezinformacji wystąpił w 96,6% w wypadku braku świa-domości rozbieżności oraz w 26% przy istnieniu takiej świadomości. Wycho-dząc od liczby osób ulegających dezinformacji, stwierdzono też, że około jedna piąta badanych ulegających była świadoma rozbieżności między informacją oryginalną a tą dezinformacją.

Proporcje te stanowią, rzecz jasna, mniejszość i ewidentne jest, że większość osób ulegających dezinformacji nie zdaje sobie sprawy z jej rozbieżności z in-formacją oryginalną. Jednak fakt, że co piąty ulegający badany jest tej rozbież-ności świadomy, zdecydowanie potwierdza hipotezę mówiącą o istnieniu takich osób, jak również każe traktować to zjawisko jak najpoważniej – jako istotny element rzeczywistości towarzyszącej badaniom nad efektem dezinformacji.

Wyniki te potwierdzają rezultaty uzyskane w eksperymencie 3., w którym również uzyskano dane świadczące o tym, że część osób odpowiadających zgodnie z dezinformacją jest w stanie w kolejnym etapie eksperymentu popraw-nie wskazać, w wypadku którego pytania oglądany film nie był zgodny z czyta-nym tekstem; takie osoby stanowiły około 40%. Można więc uznać, że, podob-nie jak w eksperymencie 3., uzyskano argumenty na rzecz prawdziwości głównej hipotezy postawionej w niniejszej pracy, stwierdzającej, że efekt dezin-formacji może występować również wtedy, kiedy nie występują żadne mechani-zmy natury pamięciowej.

Na koniec dyskusji wyników tego eksperymentu warto zauważyć, że różnora-kie badane w nim efekty były bardzo zróżnicowane w swej sile w wypadku po-szczególnych czterech szczegółów krytycznych, w tym również pomiędzy parami szczegółów z tej samej kategorii (wtrąceń bądź zmian). Potwierdza to obserwacje z poprzednich eksperymentów i generalnie wskazuje, że wybór szczegółu kry-tycznego w danym eksperymencie może bardzo znacząco wpływać na uzyskiwa-ne wyniki. Wydaje się to szczególnie ważne w wypadku tych eksperymentów, w których stosowano tylko jeden szczegół krytyczny. Dość wskazać, że gdyby w omawianym eksperymencie ograniczono się do jednego szczegółu – peruki jakoby wrzuconej do kosza, to oszacowanie odsetka osób uległych wśród osób świadomych rozbieżności opiewałoby na 5,6%, lecz gdyby szczegółem tym była wiertarka, jakoby wyciągnięta z rulonu, oszacowanie to wynosiłoby 100%.

196

7.2. Eksperyment 5. Wyznaczniki rodzaju mechanizmów efektu