Przedstawione powyżej badania dotyczyły głównie paradygmatu eksperymen-talnego, w którym badano, od jakich warunków zależy wystąpienie efektu dez-informacji i jego siła. Równolegle do tego nurtu prowadzone były badania, w których wrażliwość na efekt dezinformacji traktowano jako względnie stałą cechę indywidualną, a główne pytanie badawcze dotyczyło tego, z jakimi inny-mi cechainny-mi indywidualnyinny-mi owa wrażliwość jest związana. Nurt ten, ściśle związany z praktycznymi zastosowaniami w psychologii sądowej, został zapo-czątkowany przez Gudjonssona (1984, 1987a, 1997), który skonstruował narzę-dzia przeznaczone do badania sugestialności interrogatywnej, czyli podatności na włączanie do zeznań informacji pochodzących od przesłuchującego, komuni-kowanych świadkowi w mniej czy bardziej subtelny sposób. Gudjonsson wy-różnił dwa aspekty sugestialności w kontekście przesłuchania: uleganie suge-stiom (yield), to jest udzielanie odpowiedzi zgodnych z sugestiami zawartymi w pytaniu, oraz zmienianie odpowiedzi (shift), czyli skłonność do zmieniania swoich odpowiedzi pod wpływem negatywnej informacji zwrotnej, dotyczącej jakości dotychczasowych zeznań. Narzędzia skonstruowane przez Gudjonssona, przedstawione szerzej w podrozdziale 2.1.1, wykorzystane zostały w dużej licz-bie badań zorientowanych na poszukiwanie korelatów ulegania pytaniom suge-rującym odpowiedź oraz zmieniania odpowiedzi pod wpływem negatywnej informacji zwrotnej.
Rozdział 2
PROCEDURY EKSPERYMENTALNE
W BADANIACH NAD EFEKTEM DEZINFORMACJI
Istniejące procedury eksperymentalne, stosowane w badaniach nad efektem de-zinformacji, podzieliłem na trzy rodzaje, wyróżnione ze względu na liczbę eta-pów, w jakich przebiega eksperyment. Jest to wprawdzie kryterium raczej tech-niczne niż merytoryczne czy mające większe znaczenie teoretyczne, pozwala jednak na dość wygodne uporządkowanie różnych procedur badawczych stoso-wanych w tym obszarze badań.
Procedura dwuetapowa polega na tym, że po prezentacji materiału oryginal-nego badanemu zadaje się pytania, spośród których pewne wprowadzają w błąd, ponieważ w mniej czy bardziej subtelny sposób komunikują pewną dezinforma-cję. Na przykład badany, po wysłuchaniu historyjki opisującej napad, może zostać zapytany: „Czy napastnicy byli uzbrojeni w noże czy pistolety?”. Tak sformułowane pytanie przekazuje nieprawdziwą informację, że napastnicy byli uzbrojeni – i to albo w noże, albo w pistolety. Istotą procedury dwuetapowej jest to, iż dezinformacja zawarta jest w pytaniach testu końcowego. Dezinformacja ta może być niekiedy bardzo „subtelna”; na przykład samo zadanie pytania o jakiś fakt może być dla badanego sugestią, iż fakt taki mógł zaistnieć. Podob-nie, presja na twierdzącą odpowiedź, widoczna w badaniach „naprowadzają-cych”, może być sygnałem dla badanego, że właściwa jest odpowiedź twierdzą-ca (oczywiście nie wtedy, kiedy nacisk na badanego czy świadka przyjmuje formę przymuszania bądź oferowania korzyści za określoną odpowiedź). Zatem w procedurze tej obecne są wszystkie trzy składniki badań nad efektem dezin-formacji: (1) ekspozycja materiału oryginalnego; (2) wystawienie badanego na działanie dezinformacji dotyczącej tego materiału oraz (3) badanie pamięci ma-teriału oryginalnego. Innymi słowy, procedura dwuetapowa jest w gruncie rze-czy również procedurą trzyelementową, z tym że odstęp czasu między wysta-wieniem badanego na oddziaływanie dezinformacji oraz udzielaniem przez niego odpowiedzi jest skrajnie krótki.
Procedury trzyetapowe należą do najczęściej wykorzystywanych w bada-niach nad efektem dezinformacji. Jak już opisywano, polegają one na tym, że badanemu prezentowany jest najpierw materiał oryginalny, następnie, po odstę-pie czasu wynoszącym najczęściej od minut do dni czy tygodni (a czasem bez odstępu), badany wystawiany jest na działanie dezinformacji, po czym po upły-wie jakiegoś czasu odpowiada na pytania dotyczące informacji oryginalnej (lub również na pytania dotyczące materiału zawierającego dezinformację). Najważ-niejszym kryterium podziału, porządkującym różne procedury trzyetapowe, jest forma testu końcowego. Wpływa ona znacznie na uzyskiwane rezultaty, to zna-czy, przy użyciu takiego samego materiału oryginalnego i takiej samej dezin-formacji, jak również po wyrównaniu wszelkich innych możliwych warunków eksperymentalnych, wyniki uzyskane za pomocą różnych testów końcowych mogą się radykalnie różnić, nawet do tego stopnia, że jeden rodzaj testu wydaje się dowodzić, iż efekt dezinformacji istnieje, a inny – że nie (por. np. Lindsay i Johnson, 1989a). W związku z tym, dokonany zostanie przegląd najczęściej stosowanych form testu końcowego. Oprócz tego istnieją pewne ważne odmiany procedury trzyetapowej, niepolegające na modyfikacji testu końcowego, które również zostaną omówione.
Procedura czteroetapowa polega na tym, że po wykonaniu standardowych trzech etapów w taki sam sposób, jak w przypadku procedur trzyetapowych, wykonuje się jeszcze dodatkowe testy, które mają na celu dotarcie do proce-sów poznawczych, motywacyjnych bądź jakichkolwiek innych, zaistniałych u osób badanych podczas ich zmagania się z eksperymentem. Procedury te, moim zdaniem, są najbardziej obiecującym paradygmatem w badaniach nad efektem dezinformacji, ponieważ przynoszą więcej informacji niż procedury trzyetapowe czy dwuetapowe. Należy ogromnie żałować, że nie zyskały one szerszej popularności, a mówiąc dosadniej, bywały stosowane bardzo rzadko.
Jednym z celów niniejszej pracy jest wypełnienie tej luki poprzez prezentację serii eksperymentów stosujących zaprojektowaną przeze mnie wersję procedu-ry czteroetapowej.
Na koniec przedstawiona zostanie procedura, uchodząca za laboratoryjną eg-zemplifikację efektu dezinformacji, znana jako paradygmat list słów (DRM, Roediger i McDermott, 1995). Moim zdaniem, procedura ta, choć bardzo intere-sująca, nie ma zbyt wiele wspólnego z efektem dezinformacji zdefiniowanym tak, jak to zrobiono w niniejszej książce. Zostanie jednak przedstawiona, ponie-waż jest często cytowana w literaturze dotyczącej efektu dezinformacji i nie mogłem jej pominąć w rozprawie tego efektu dotyczącej.
33