Wiek

Związkowi wieku z efektem dezinformacji poświęcono tak ogromną liczbę ba-dań, że można je wręcz uważać za osobny nurt w analizach tego zjawiska. Ba-dania te dotyczyły głównie podatności na dezinformację u dzieci, oraz, w znacz-nie mznacz-niejszym stopniu, u osób w wieku podeszłym. Znakomite przeglądy badań dotyczących dzieci opublikowali Bruck i Ceci (Bruck i Ceci, 1999; Bruck, Ceci i Melnyk, 1997; Bruck i Melnyk, 2004; Ceci i Bruck, 1993).

Ceci i Bruck (1993) wyróżnili w badaniach nad podatnością dzieci na dezin-formację trzy okresy: badania wczesne (1900–1914), okres pośredni (1924–

–1963), odznaczający się brakiem większego zainteresowania ze strony badaczy tym zagadnieniem, oraz okres współczesny (1979–1992), w którym opubliko-wano dużą liczbę badań. Wczesny okres badań nad podatnością dzieci na dezin-formację czy, jak to wtedy powszechnie nazywano, nad podatnością dzieci na sugestie odznaczał się powszechnym przekonaniem badaczy, że dziecko jest bardzo wrażliwe na sugestię, znacznie bardziej niż osoby dorosłe. Przekonanie takie utrwaliło się w psychologii, a także wśród osób związanych z wymiarem sprawiedliwości na dłużej, prawdopodobnie głównie za sprawą przeglądów opublikowanych przez Whipple’a (1909, 1911, 1912, 1913).

Okres pośredni odznaczał się spadkiem zainteresowania badaczy zagadnie-niami związanymi z podatnością dzieci na sugestie. Badania opublikowane w tym okresie można policzyć na palcach jednej ręki (Burtt i Gaskill, 1932;

Hurlock, 1930; Messerschmidt, 1933; Otis, 1924; Sherman, 1925) oraz, po trzy-dziestu latach, McConnel (1963). Wszystkie one wskazywały, że podatność na sugestie mnestyczne zmniejsza się z wiekiem.

Rozkwit natomiast tego rodzaju badań nastąpił w okresie współczesnym.

Wyniki zdecydowanej większości tych badań, prowadzonych za pomocą róż-nych procedur, wskazywały, że podatność na dezinformację u dzieci, w tym również błędy monitorowania źródła maleją z wiekiem (np. Ackil i Zaragoza, 1995; Ceci, Ross i Toglia, 1987; Cohen i Harnick 1980; Goodman, Hirschman, Hepps i Rudy, 1991; Goodman, Rudy, Bottoms i Aman, 1990; King i Yuille, 1987; Leichtman i Ceci, 1995; Oates i Shrimpton, 1991; Ornstein, Gordon, i Larus, 1992; Shapiro, Blackford i Chen, 2005; Sutherland i Hayne, 2001).

Ogółem Ceci i Bruck (1993) oszacowali, że 83% znanych im eksperymentów wykazało znaczące różnice wiekowe w zakresie podatności na dezinformację.

Efekty związane z wiekiem uzyskano też w wypadku badań prowadzonych z perspektywy różnic indywidualnych, w których wykorzystywano Skalę Suge-stialności Gudjonssona (Gudjonsson, 1997). Dzieci poniżej 12 lat okazały się bardziej podatne na sugestie niż dorośli (np. Danielsdottir i in., 1993; Warren, Hulse-Trotter i Tubbs, 1991; Young, Powell i Dudgeon; 2003) oraz bardziej niż osoby w wieku dorastania (Lee, 2004). Osoby w wieku dorastania natomiast (około 12–16 r.ż.) wydawały się różnić od dorosłych w zakresie zmieniania odpowiedzi, lecz nie ulegania sugestiom (np. Gudjonsson i Singh, 1984;

Ri-59

chardson, Gudjonsson i Kelly, 1995; Singh i Gudjonsson, 1992). Z przeglądu tych badań Gudjonsson (2003) wyciągnął wniosek, że dzieci poniżej 12 lat mają od dorosłych wyższe uleganie sugestiom oraz zmienianie odpowiedzi, natomiast osoby w wieku dorastania (między 12 a 16 r.ż.) mają od dorosłych wyższe wy-niki w skali zmieniania odpowiedzi. Ogólnie można stwierdzić, że wiek 12 lat wydaje się dla podatności na różne rodzaje dezinformacji ważną cezurą; powy-żej tego wieku ta podatność maleje (por. Loftus, Greene i Doyle, 1990).

W obliczu tych badań mogłoby się wydawać, że większa podatność dzieci na efekt dezinformacji w różnych jego postaciach jest zjawiskiem dowiedzionym i bezdyskusyjnym. Tak jednak nie jest. Na przykład Marin i in. (1979) porów-nali dzieci w wieku 5, 8 i 12 lat z dorosłymi studentami. Badani oglądali zain-scenizowaną kłótnię, po czym odpowiadali na dotyczące jej pytania, z których jedno zawierało dezinformację. Test końcowy odbył się dwa tygodnie później i nie wskazał na istotne różnice w zakresie wielkości efektu dezinformacji mię-dzy osobami dorosłymi a dziećmi. Znacząco większej podatności na efekt dezin-formacji nie stwierdzili także Flin, Boon, Knox, i Bull (1992). Saywitz, Good-man, Nicholas i Moan (1991) wykazali większą odporność dzieci starszych na dezinformację tylko w wypadku pytań niezwiązanych z nadużywaniem seksual-nym, lecz nie w odniesieniu do pytań powiązanych z nim. Duncan i in. (1982) stwierdzili nawet wyższą podatność dorosłych na dezinformację niż dzieci, w wypadku materiału oryginalnego w postaci slajdów przedstawiających sceny z filmu „Gwiezdne wojny” (reż. G. Lucas). Ogółem można więc stwierdzić, że dzieci, chociaż w standardowych warunkach wydają się bardziej podatne na dezinformację, to jednak w pewnych sytuacjach mogą być na tę dezinformację odporne.

Wiedza na temat efektu dezinformacji u dzieci jest już obecnie stosunkowo duża, znacznie mniej natomiast wiadomo na temat podatności na ten efekt w wypadku osób starszych i w podeszłym wieku. Systematyczne badania do-tyczące związku wieku z podatnością na efekt dezinformacji przeprowadzili Loftus, Levidow i Duensing (1992). Eksperyment ten, unikatowy z uwagi na liczbę osób badanych (N = 1989) odbył się w warunkach naturalnych podczas wystawy naukowej poświęconej pamięci. Osobami badanymi byli ludzie zwiedzający tę wystawę. Na wstępie oglądali oni krótki film, a następnie pod koniec zwiedzania wystawy zachęcani byli do zajęcia miejsca przy kompute-rze i wzięcia udziału w badaniach dotyczących pamięci świadka naocznego.

Polegały one na odpowiadaniu za pomocą komputera na pytania dotyczące filmu oglądanego na początku wystawy. Dwa z tych pytań zawierały dezin-formację, a dwa ostatnie odnosiły się do niej i stanowiły test końcowy. W ten sposób Loftus i in. (1992) byli w stanie zgromadzić dużą próbę osób badanych w wieku od 5 do 75 lat. Wyniki wskazywały, że ogólna dokładność odpowie-dzi na pytania neutralne rośnie do 35. roku życia, po czym spada, w tym osoby powyżej 65. roku życia były mniej dokładne niż 5-letnie dzieci. Podatność na dezinformację była największa u dzieci w wieku 5–10 lat oraz u osób w wieku powyżej 65 lat.

W innych badaniach Cohen i Faulkner (1989) pokazały dwóm grupom osób badanych, młodszym (średni wiek 34,9 lat) i starszym (średni wiek 70,4 lat), fragment filmu przedstawiający napaść oraz uprowadzenie i po dziesięciu mi-nutach wypełnionych aktywnością uboczną zaprezentowały im obszerny pisem-ny opis filmu. Dla połowy badapisem-nych w każdej grupie wiekowej zawierał on dwa szczegóły niezgodne z filmem. Po kolejnych 10 minutach przerwy badani wy-pełniali test dotyczący filmu, mający formę wymuszonego wyboru między trzema wersjami: oryginalną, związaną z dezinformacją oraz błędną, lecz nie-związaną z dezinformacją. Wyniki wskazywały, że w grupach niezmylonych starsi badani nie różnili się od młodszych, lecz w grupach zmylonych okazali się oni bardziej od osób młodszych podatni na dezinformację. Co więcej, starsi badani byli bardziej od młodszych pewni swoich błędnych odpowiedzi, związa-nych z dezinformacją. W innym eksperymencie, opisanym w tym artykule, Co-hen i Faulkner stwierdziły też, że osoby starsze częściej od młodszych popeł-niały błędy monitorowania źródła, polegające na przypisywaniu zdarzeniom wyobrażanym statusu zdarzeń rzeczywiście widzianych.

Wyniki opisanych powyżej eksperymentów zostały kilkakrotnie zreplikowa-ne; najczęściej stwierdzano, że osoby starsze częściej ulegają dezinformacji i są jej bardziej pewne (np. Karpel, Hoyer i Toglia, 2001), jak również, że częściej popełniają błędy monitorowania źródła (Mitchell, Johnson i Mather, 2003).

Szczególnie dramatyczny wpływ wieku stwierdzono w wypadku badań efektu dezinformacji dotyczącego materiału laboratoryjnego, takiego jak listy słów. Na przykład Jacoby, Bishara, Hessels i Toth (2005) stwierdzili, że osoby starsze radzą sobie w niektórych warunkach eksperymentalnych aż dziesięciokrotnie gorzej niż osoby młodsze.

Podobny efekt uzyskano też w badaniach, w których informacja oryginalna była „ekologiczna”, to znaczy dotyczyła zdarzeń zbliżonych do codziennego życia, w których brali udział sami badani. Eksperyment taki przeprowadzili Mueller-Johnson i Ceci (2004), których badania zostały uczestnikom (jednej grupie w średnim wieku 20,2 lat i drugiej w średnim wieku 76,4 lat) zaanonso-wane jako eksperyment dotyczący związku masażu z pamięcią. Osoby badane brały najpierw udział w sesji masażu. Dwa oraz trzy tygodnie później pytano je o zdarzenie wyjściowe. Jedna z grup została poddana dezinformacji w formie pytań, na przykład „Masażysta masował ramiona, szyję i skórę głowy, żeby polepszyć krążenie krwi. Czy to było przyjemne (w rzeczywistości nie masowa-no skóry głowy). Po czterech tygodniach od zdarzenia wyjściowego odbył się wywiad dotyczący tego zdarzenia, sprawdzający też wpływ dezinformacji, przy czym badani określali również subiektywną pewność odpowiedzi. Wyniki wska-zywały, że osoby starsze były ogólnie bardziej podatne na dezinformację, zwłaszcza jeśli dotyczyła ona dotykania.

W kilku innych opublikowanych pracach doniesiono natomiast o braku ró ż-nic między osobami starszymi i młodszymi we wrażliwości na dezinformację.

Związku wieku z podatnością na dezinformację nie stwierdzili na przykład Gab-bert i in. (2003), jednak ich eksperyment był nieco szczególny w formie,

ponie-61

waż dotyczył wpływu zeznań jednych świadków na zeznania innych. Dwie gru-py osób badanych w średnim wieku 20 oraz 69 lat oglądały film przedstawiający scenę oddawania pożyczonej książki, nagrany z dwóch perspektyw, umożliwia-jących dostrzeganie różnych szczegółów. Badani byli testowani albo indywidu-alnie, albo w parach, przy czym osób badanych w parach nie informowano, że oglądają film nagrany z dwóch różnych perspektyw. Następnie badani zajęci byli albo omawianiem oglądanego filmu i wspólnym wypełnianiem kwestiona-riusza na jego temat, albo wypełniali ten kwestionariusz samodzielnie. Po 45 minutach aktywności ubocznej indywidualnie wypełniali kwestionariusz doty-czący filmu. Gabbert i in. stwierdzili, że przeszło 70% badanych włączyło do swoich raportów informacje, których nie mogli widzieć sami, lecz które pocho-dziły od innych badanych oglądających film z innej perspektywy. Nie stwier-dzono jednak związku wieku z wielkością tego efektu.

W replikacji podobnego eksperymentu (Gabbert i in., 2004) uzyskano mniej jednoznaczne wyniki; porównano w nim wpływ dezinformacji zawartej albo w tekście, albo przekazywanej w toku dyskusji między uczestnikami, stwier-dzając silniejszy wpływ tej ostatniej, ale osoby starsze w obu warunkach oka-zały się mniej ulegać dezinformacji niż osoby młodsze. Również Bornstein i in.

(2000) i Coxon i Valentine (1997) donieśli o niestwierdzeniu większej wrażli-wości starszych badanych na efekt dezinformacji. Jednak w niektórych spośród owych badań mogło to być spowodowane pewnymi trudnościami technicznymi, na przykład brakiem efektu dezinformacji u starszych badanych w ogóle (Born-stein i in., 2000; Coxon i Valentine, 1997).

Minakowska, Gąbarczyk i Polczyk (2005) przedstawili metaanalizę badań dotyczących związku wieku z sugestialnością interrogatywną mierzoną skalami GSS (Gudjonsson, 1997). Wynikało z niej, że w zakresie wszystkich wskaźni-ków dzieci są bardziej sugestialne niż dorośli, osoby dorastające (w wieku 13–

–17 lat) są bardziej sugestialne niż dorośli, a osoby w wieku podeszłym (powy-żej 60 lat) są również bardziej sugestialne niż osoby dorosłe. Ten ostatni efekt w wypadku ulegania sugestiom był na granicy istotności statystycznej, co mogło wynikać z faktu, że dla osób w wieku podeszłym dostępny był tylko jeden arty-kuł źródłowy (Polczyk, Wesołowska, Gąbarczyk, Minakowska, Supska i Bom-ba, 2004). Ogółem zatem zależność między sugestialnością interrogatywną a wiekiem okazała się krzywoliniowa: sugestialność spada aż do osiągnięcia wieku dorosłego, po czym rośnie ponownie w wieku podeszłym.

Podsumowując rozważania na temat związku wieku z efektem dezinforma-cji, można stwierdzić, że w świetle większości badań jest on krzywoliniowy:

dzieci wydają się bardziej podatne na dezinformację, przynajmniej w pewnych warunkach, od osób dorosłych, a osoby w starszym wieku również wydają się na dezinformację bardziej podatne niż młodsze osoby dorosłe.