Armia afgańska po zakończeniu drugiej wojny światowej

Proces budowy i modernizacji afgańskiej armii był także dynamicznie kontynuowany w okresie panowania króla Zahira Szacha (1933 - 1973). Po zakończeniu drugiej wojny

6 Wprowadzono wówczas również obowiązek rejestrowania się dla wszystkich mężczyzn (Conscription and Identity Card Act z 1923 r.) oraz rozdano im karty identyfikacyjne, tak by można było określić miejsce ich pobytu. Patrz: T. Barfield, Afghanistan: A Cultural and Political History…, op.cit., s. 184.

7 W 1924 r. powołano do życia afgańskie siły powietrzne (Afghan Royal Air Force), dla których zakupiono pierwsze wyposażenie – m.in. bombowce pochodzące z Niemiec oraz Związku Radzieckiego.

8 S. Tanner, Afghanistan: A Military History from Alexander the Great to the War Against the Taliban, Philadelphia: Da Capo, 2002, s. 222.

światowej liczyła ona już ok. 90 tys. żołnierzy (oraz dodatkowo 20 tys. żandarmerii, powołanej w okresie wojny, złożonej z oficerów afgańskiej armii, których zadaniem było utrzymanie porządku na obszarach peryferyjnych kraju). Ogromną rolę w jej tworzeniu, zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, odegrał Związek Radziecki⁹ (choć Zahir Szach próbował nawiązać bliższe relacje ze Stanami Zjednoczonymi, co spotkało się jednak z umiarkowanie pozytywnym odzewem ze ich strony¹⁰), który uzyskał przemożny wpływ na proces tworzenia się afgańskiej państwowości - nie tylko w sferze wojskowej. Zaangażowanie ZSRR w latach 50. i 60. w proces tworzenia afgańskiej armii zaznaczyło się przede wszystkim w tworzeniu struktury armii, określaniu systemu dowodzenia i kontroli, prowadzeniu szkoleń, dostawach uzbrojenia¹¹. Jak podkreśla Amin Saikal, do roku 1973 Związek Radziecki zdołał umieścić ok. 550 doradców na wszystkich szczeblach dowodzenia w afgańskich siłach zbrojnych (szczególnie w siłach zmotoryzowanych i lotnictwie).

Afgańscy oficerowie (głównie z sił powietrznych i dywizji zmechanizowanych) wyjeżdżali również na szkolenia do ZSRR i innych krajów Europy Wschodniej na okres nawet sześciu lat¹². Wg Barnetta Rubina skorzystało z nich prawie 4 tys. oficerów - dla porównania w

9 Musa Khan Jalalzai twierdzi, iż tak wydatny wpływ ZSRR na formowanie się armii afgańskiej był w tamtych czasach możliwy głównie z powodu faktu, iż procesowi budowy sił zbrojnych nie towarzyszło równolegle tworzenie w kraju wyższego szkolnictwa wojskowego, ośrodków szkoleniowych, przemysłu zbrojeniowego itp.

Zob. M.K. Jalalzai, Afghan National Army, State Security, Nuclear Neigbours and Internal Security Threats, Al.-Abbas International, Lahore 2004/2005, s. 29. Więcej na temat pomocy ZSRR dla Afganistanu patrz też J.

Modrzejewska-Leśniewska, Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947-1979, Warszawa: Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, 2009; Jak zwracają uwagę niektórzy historycy, Afganistan i ZSRR łączyły przyjazne relacje od początku powstania obydwu państw (jako pierwsze uznały wzajemnie swoją państwowość). Już w 1920 r. rosyjski wysłannik Lenina w Afganistanie zaproponował pomoc w postaci 5 tys. karabinów oraz miliona rubli w złocie, dostarczył także pierwszych samolotów dla afgańskich sił powietrznych. Zob. S. Tanner, A Military History..., op.cit., s. 221. Na temat pomocy ZSRR dla afgańskich sił bezpieczeństwa patrz także znakomite opracowanie O. Olikier pt. Building Afghanistan’s Security Forces in Wartime. Soviet Experience, RAND Corporation, 2011.

10 Powodem tej rezerwy były silne związki Stanów Zjednoczonych z Pakistanem (członkiem CENTO i SEATO), który z niechęcią przyjmował fakt pomocy ich dla Afganistanu ze względu na istniejący pomiędzy obydwoma krajami spór graniczny i skłonnności rządu afgańskiego do popierania ruchów odśrodkowych na terytoriach Pakistanu zamieszkałych przez plemiona pasztuńskie. Jak twierdzi S. Tanner, Afganistan był wówczas uznawany przez amerykańskich planistów za region o niewielkiej wartości strategicznej, którego nie można byłoby obronić w przypadku inwazji sowieckiej. Patrz S. Tanner, A Military History…, op.cit. s. 226.

11 Pierwsze porozumienie w tej kwestii podpisano już w roku 1956. Przewidywało ono dostarczenie afgańskiej armii, po cenach preferencyjnych, sprzętu i uzbrojenia, głównie samolotów, helikopterów i czołgów na kwotę ok. 25 mln dolarów. Za: M.K. Jalalzai, Afghan National Army…, op.cit., s. 30-31.

12 Jak twierdzi wielu badaczy, Afganistan korzystał w tym okresie ze swoistej neutralności (nie związał się z hitlerowskimi Niemcami w czasie drugiej wojny światowej, a obie strony zimnowojennej rywalizacji powstrzymywały się w tamtym okresie od głębszych ingerencji politycznych w tym kraju. ZSRR w okresie rządów J. Stalina nie budował tam także struktur partii komunistycznej tak jak w innych krajach sąsiadujących (polityka ta uległa jednak zmianie po jego śmierci).

Stanach Zjednoczonych kształciła się niecała pięćsetka oficerów, kilkudziesięciu wyjechało także do Egiptu i Indii¹³.

Proces modernizacji i rozbudowy afgańskich sił zbrojnych przy istotnej pomocy Związku Radzieckiego był kontynuowany także po emigracji z kraju Zahira Shaha w 1973 r.

Przy pomocy umiarkowanej frakcji („Parczam”) powstałej w 1965 r. Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (The People's Democratic Party of Afghanistan – PDPA) władzę w kraju objął wówczas Daud Khan (były premier, blisko związany z ZSRR), a w Afganistanie doszło do zmiany ustrojowej – kraj ogłoszono republiką. Daud Khan podpisał dwa istotne porozumienia z ZSRR (w 1973 i w 1975 roku), na mocy których kontynuowano proces szkoleń, w tym indoktrynacji politycznej, afgańskich sił zbrojnych (a także policji przez KGB) oraz dostarczano zaawansowane uzbrojenie i sprzęt. Język rosyjski stał się nawet w dużym stopniu językiem roboczym w armii, szczególnie w sferze technicznej. Ogółem w latach 1956 - 1978 kwota pomocy dla afgańskich sił zbrojnych opiewała na 1 mld 250 mln dolarów (podobną kwotę przeznaczono na wydatki pozamilitarne)¹⁴. W latach 60. afgańska armia liczyła ok. 98 tys. żołnierzy (w tym 8 tys. w siłach powietrznych) i, zdaniem A.

Giustozziego, po raz pierwszy w swojej historii była w stanie utrzymać kontrolę nad większością terytorium państwa¹⁵.

W celu utrzymania porządku na obszarach wiejskich¹⁶, a potem wsparcia armii afgańskiej i radzieckiej w walce z rebelią, rozbudowano także żandarmerię, podlegającą Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (Sarandoy – tzw. Obrońcy Rewolucji)¹⁷ - wcześniej wszystkie dowództwa i garnizony były utrzymywane głównie w miastach – teraz niektóre stacjonowały także na wsiach (jednostki Sarandoy ustanowiono we wszystkich prowincjach, a także w Kabulu). Były one dowodzone z poziomu centralnego, zorganizowane zostały w dywizje i brygady, choć podkreślano, że istotna była rola lokalnych komendantów. Sarandoy był szkolony przez wysłanników sowieckiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MVD)¹⁸,

13 Niektórzy badacze podają nawet większe szacunki – nawet do 7 tys. osób.

14H. S. Bradsher, Afghan Communism and Soviet Intervention, Oxford, 1999, s. 2-3.

15 A. Giustozzi, The problems of Creating a New Afghan army – and the critical dangers of failure, NewNations na http://www.newnations.com/specialreports/pdf/af.01.04.03.pdf .

16 W latach 70. w większości wsi afgańskich nie było żadnych reprezentantów wojska ani sił porządkowych.

Zainteresowanie obszarami wiejskimi ze strony rządu ograniczało się do egzekwowania podatków lub kwot poboru.

17 Wedle niektórych danych w końcowych latach interwencji sowieckiej Sarandoy liczył nawet 100 tys. osób (z początkowych 8,5 tys.). Więcej na temat działalności tych sił zob. O. Oliker, Building Afghanistan’s Security Forces…, op.cit., s. 25-32.

18 Wg szacunków, ok. 5 tys. sowieckich doradców (w tym grupy specjalne zwane „Kobalt”, które pomagały w realizacji zadań o charakterze rozpoznania, wywiadowczym, a nawet uczestniczyły w przesłuchaniach)

który oprócz nauki technik przeciwpartyzanckich dostarczał im również konkretnej pomocy materialnej w postaci sprzętu i uzbrojenia (broń lekka i strzelecka, moździerze, lekkie pojazdy opancerzone itp.). Do zadań tych sił należało zwalczanie „elementów kontrewolucyjnych”, a zatem walka wspólnie z siłami wojskowymi, ochrona pozycji rządu na prowincji, obrona ważnych elementów infrastruktury, jak obszary i instalacje do wydobycia ropy, kompleksy irygacyjne, rurociągi (ale także pełnili funkcje policji drogowej zapewniającej swobodę transportu na drogach, służb więziennych itp.). Funkcjonariusze Sarandoy dokonywali także aresztowań o charakterze politycznym, wyłapywali dezerterów, odbijali zakładników itp. W zamierzeniu siły te miały również pełnić funkcje paramilitarne – przede wszystkim odciążyć siły rosyjskie oraz topniejące szeregi armii afgańskiej w walce z rebelią antyrządową i antysowiecką, a także dostarczać kluczowych informacji wywiadowczych. W latach 80.

bezpośrednią kontrolę nad niektórymi jednostkami przejęło kierownictwo tajnej policji Khad/WAD.

Wpływy rosyjskie zostały ograniczone dopiero w wyniku presji niektórych ugrupowań politycznych oraz decyzji samego Dauda, który także zaczął obawiać się coraz silniejszych wpływów ZSRR w Afganistanie i próbował ostatecznie rozluźnić sojusz afgańsko-rosyjski.

Obrano wówczas kurs na zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi, a także niektórymi państwami arabskimi (np. Arabią Saudyjską, Egiptem) - na przełomie lat 1977/1978 afgańska armia odbywała np. wspólne ćwiczenia z siłami egipskimi¹⁹.