Grupy zbrojne w Afganistanie u progu XXI wieku

7. Grupy zbrojne w Afganistanie u progu XXI wieku

Destabilizacja i działania wojenne, jakie były prowadzone na terytorium Afganistanu od końca lat 70. doprowadziły w efekcie do utworzenia licznych grup zbrojnych, o zróżnicowanej liczebności, strukturze i umocowaniu politycznym. Jak podkreślają eksperci, rzadko są to typy „czyste”, które można jednoznacznie sklasyfikować. Szacunkowe dane wskazują, iż na początku 2002 r., tuż po obaleniu reżimu talibów przez siły koalicyjne współdziałające z siłami Sojuszu Północnego, w Afganistanie było uzbrojonych ok. 800 tys.

ludzi, choć nie oznacza to, że wszyscy byli członkami jakiejś formacji zbrojnej. Badacze podkreślają, że choć trudno przypuszczać, by wszyscy komendanci wojskowi byli w stanie zmobilizować taką armię, nie jest to do końca niemożliwe, biorąc pod uwagę ich dochody (ok. 300 mln dolarów rocznie w połowie 2002 r.) w relacji do tego, jaki żołd wypłacano żołnierzom (od 2 do 20 dolarów).

Jednego z najbardziej odpowiadających rzeczywistości podziałów typologicznych grup zbrojnych w Afganistanie u progu XXI wieku dokonał amerykański ekspert Michael Bhatia⁶⁰. Wskazał on, iż w Afganistanie mamy do czynienia z:

59 A. Giustozzi, The problems of Creating a New Afghan Army…, op.cit.

60 M.V. Bhatia, M. Sedra, Afganistan, Arms and Conflict. Armed groups, Disarmament and Security in a Post-War Society, Contemporary Security Studies, Routledge, London & New York 2008, s. 72 i nn.

1) organizacjami polityczno-militarnymi (tanzims) – chcą one sprawować władzę polityczną w kraju, są zorientowane ideologicznie, a nie terytorialnie; żołnierze pracujący dla tych grup są wyspecjalizowani, dysponują dużymi zasobami broni (także ciężkiej); Bhatia wskazuje to przede wszystkim na ugrupowanie Hezb-e Islami Gulbuddina Hekmatyara, który nigdy nie administrował żadnym terytorium, w przeciwieństwie do szacha Masuda;

2) formacjami plemiennymi⁶¹ – w większości grupy egalitarne, w której każdy bojownik posiada podobną broń; skupione na ochronie swoich społeczności oraz zapewnianiu przestrzegania decyzji lokalnej wspólnoty i norm w niej panujących; niektóre z nich wdają się w rywalizację z sąsiednimi milicjami, potrafią też dokonywać grabieży na terenach sąsiadujących; ich władza jest ograniczana poprzez decyzje lokalnych starszyzn. W Afganistanie milicje plemienne, zwane systemem „arbakai”, rozwinęły się i pozostały tradycyjną formą zapewniania bezpieczeństwa głównie na południowym-wschodzie kraju, czyli tam, gdzie nie rozwinęło się zjawisko

„warlordyzmu” w stapniu takim, jak na pozostałych obszarach kraju. Ich cechą charakterystyczną było to, że były zdecentralizowane (każde podlegały własnym radom plemiennym), mało zhierarchizowane, składały się z ochotników, którzy nie pobierali zapłaty za swoją służbę (choć niekiedy ich wydatki na działalność operacyjną były pokrywane przez lokalną społeczność czy rząd, jeśli np. do ich zadań należała ochrona granic), którą uważali za honorową. Kluczową kategorią jest tu pojęcie „dobra wspólnego”, którą kierowano się przy tworzeniu tych formacji i nadawaniu sensu ich działania. Wśród głównych zasad, jakimi się kierowano w tych grupach wymienia się przede wszystkim: akceptację dla decyzji podejmowanych przez przywódców plemienia, zaufanie do członków grupy, które miały ją wdrażać, a także dużą przejrzystość ich działań.

61 Wielu autorów podkreśla, że członkowie arbakai protestują, gdy określa się ich formacje jako “milicje”, w których uczestnictwo było przez nich uważane za dyshonor. Zdaniem ekspertów milicję od formacji plemiennej („arbakai”) odróżniała kwestia zaufania i legitymizacji. Te grupy, które miały zaufanie całej lokalnej społeczności, były akceptowane jako wyraziciel wspólnego dobra. Jeśli uznano, że służą czyimś partykularnym interesom (politycznym, finansowym) uznawano je za milicje. Zob. m.in. M.O. Tariq, Tribal Security Sytem (Arbakai) in Southeast Afghanistan, Crisis States Research Centre, Occasional Paper No. 7, December 2008, s.

3, s. 10 i nn. Autor przedstawia w tymże opracowaniu swoje wnioski oparte o badania w terenie. Patrz również:

Afghanistan: A History of Utilization of Tribal Auxiliaries, Tribal Analysis Center, 2009.

Wśród formacji plemiennych eksperci wyróżniają kilka typów⁶²:

- tsalweshtai – grupa członków plemienia, która zbiera się tylko w określonym celu, np. dla obrony miejsca zamieszkania (wioski, doliny) przed napaściami przeciwników;

- arbakai – jest to milicja plemienna, której zadaniem jest wdrażanie w życie decyzji podjętych przez radę plemienia (jirga albo shura⁶³), dotyczących porządku i prawa, ale także ze sfery bezpieczeństwa: ochrona terytorium danego plemienia, jego granic itp.

np. poprzez regularne patrolowanie danej Najwięcej tego typu formacji działało na terytoriach pusztuńskich w prowincjach Paktia, Paktika, Khowst; podstawą działania milicji był kodeks Pashtunwali, zatem ich działaniom nie można było się sprzeciwiać;

w różnych prowincjach funkcjonowały pod różnymi nazwami (np. paltanai w Kandaharze). Używane były również do utrzymywania porządku w niektórych obazach dla uchodźców afgańskich w Pakistanie w latach 80. – sformowały się one wówczas spontanicznie,

- chalweshtai – grupa powoływana przez przywódców plemienia z konkretnych rodzin; ich zadaniem jest głównie ochrona plemienia, ale są także wykorzystywani do realizacji różnego rodzaju projektów infrastrukturalnych;

- laskhar – duża grupa złożona z członków plemienia, która jest używana do celów ofensywnych lub defensywnych (np. ochrona stanu posiadania plemienia, jego terytorium itp.);

Formacje te były (lub są) wspierane przez specjalne komórki wywiadowcze (kishakee), które zbierały informacje o przeciwniku, jego sile, zamiarach itp.

3) komendanci wojenni (także: warlordzi/strongmeni - patrz poniżej)

Funkcjonowanie każdej z tych grup opiera się w istotnej mierze na charyzmie przywódcy. M.

Bhatia podkreśla także, iż rzadko mamy do czynienia z typami „czystymi”. Jedne organizacje, zwłaszcza tanzims, mogą jednocześnie stanowić rodzaj parasola nad innymi, mniejszymi bardziej zróżnicowanymi strukturami. Np. dla organizacji polityczno-militarnych istotną bazą może być kilka lub kilkanaście formacji lokalnych milicji. Z drugiej strony, także warlordzi mogą założyć swoją własną partię (jeśli chcą instytucjonalizacji swojej władzy, choć

62 Patrz m.in. M.O. Tariq, op.cit., s. 11.

63 Więcej na temat funkcjonowania tradycyjnych rad plemiennych patrz tamże, s. 4 i nn.

zazwyczaj preferują oni spersonalizowane zależności) lub jednoczyć się z już istniejącymi dla uzyskania określonych korzyści.

Szczególną uwagę, ze względu na wpływy, jakie zdobyli oni w Afganistanie oraz ich znaczenie dla późniejszych etapów kształtowania się afgańskich sił zbrojnych należy poświęcić grupie komendantów wojennych. Powstała ona jako naturalna konsekwencja długoletniej wojny oraz załamania się systemu władzy państwowej. Lokalni liderzy, którzy po wycofaniu się wojsk radzieckich pojawili się w poszczególnych prowincjach, zmarginalizowali i podporządkowali sobie tradycyjne struktury władzy (rady starszych - shura lub jirga, lokalnych przywódców religijnych itp.)⁶⁴, choć konsultowali z nimi niektóre swoje decyzje dla uzyskania większej legitymizacji⁶⁵. Wewnętrznie grupy tworzone przez komendantów były bardzo zhierarchizowane, dostęp do bardziej zaawansowanej broni przysługiwał tylko wyższym rangą bojownikom, osobom spokrewnionym z dowódcą lub jego ochronie. Większość bojowników, aby przystąpić do grupy, musiała zakupić broń za własne środki. Skala ich działania była różna – niektórzy kontrolowali znaczne obszary, inni (najbardziej brutalni), dysponując siłą około setki żołnierzy operowali głównie na obszarach wiejskich⁶⁶.

W momencie inwazji amerykańskiej i rozgromieniu talibów grupy warlordów ponownie zyskały na znaczeniu. Wielu z nich ponownie zjednoczyło się w tzw. Sojuszu Północnym, którego siły wspomagały Stanów Zjednoczonych w walce z talibami i oddziałami al-Kaidy.