Zróżnicowanie etniczno-religijne

Większość Afgańczyków to muzułmanie (w 80% sunnici, w 19 % szyici), a nieliczne mniejszości religijne to hinduiści i sikhowie. Społeczeństwo afgańskie jest bardzo zróżnicowane etnicznie, co jest głównie uwarunkowane procesami historycznych migracji na te tereny grup ludności z północy i zachodu. Obecnie struktura etniczna w Afganistanie kształtuje się następująco:

 ok. 38-50 % Afgańczyków to Pasztuni, zamieszkujący głównie południowo-wschodnie prowincje kraju oraz stolicę kraju¹⁸ – Kabul. Dzielą się oni na dwie główne grupy plemienne: Gilzajów (najbardziej liczna grupa, zamieszkująca na wschodzie) i Durranich (południe i południowy-zachód); niektóre z tych plemion (np. Kuczi) prowadzą koczowniczy tryb życia;

 ok. 20-25 % (wg Barfielda nawet 30 %) stanowią Tadżycy, którzy koncentrują się głównie w regionach przygranicznych z Tadżykistanem (prowincje północno-wschodnie), nieliczne grupy zamieszkują także rejony na granicy afgańsko-irańskiej;

jest to grupa, która przeważa w większych miastach: Kabul, Herat Mazar-e-Sharif itp.

 ok. 19 % ludności kraju stanowią Hazarowie (szyici), zamieszkujący prowincje na zachód od Kabulu, graniczące z Iranem; posługują się dialektem języka perskiego;

 ok. 6 % stanowią Uzbecy skoncentrowani głównie przy granicy z Uzbekistanem i Turkmenistanem; etnicznie spokrewnieni z ludnością zamieszkującą sąsiedni Uzbekistan;

 ok. 6 % stanowią inne, mniejsze grupy etniczne – Nuristańczycy, Beludżowie (te dwie grupy etniczne odgrywają bardzo dużą rolę w regionach swojego zamieszkiwania;

Nuristańczycy mieszkają w dużej izolacji w trudno dostępnych dolinach górskich, przez co zdołali zachować swój własny język niespokrewniony z innymi używanymi

17 Za: World Development Indicators, World Bank. 2011, Washington DC.

18 Ze względu na charakter granic, które w tamtym regionie częstokroć figurują wyłącznie na mapach, ważne jest by podkreślić, iż większa część ludności pusztuńskiej zamieszkuje po pakistańskiej stronie granicy, w tak zwanej Północno-Zachodniej Prowincji Granicznej (North-West Frontier Province – NFWP) oraz w północnej części Beludżystanu.

w Afganistanie; Beludżowie zamieszkują pustynne tereny południowe), a także Kirgizi¹⁹;

Na tę niezwykle bogatą różnorodność etniczno-religijną nakładają się również kwestie językowe. Mieszkańcy wschodniego Afganistanu posługują się głównie językiem dari, podczas gdy Pasztuni językiem paszto. Ludność uzbecka, turkmeńska i inne plemiona północne to ludność mówiąca językami pochodzenia tureckiego, choć przez wieki Tadżycy posługiwali się również dominującym wśród elit w tym regionie językiem perskim, co dawało im przewagę nad innymi grupami etnicznymi. Dodatkowo, w wielu prowincjach kraju występują dziesiątki lokalnych dialektów, których przetrwaniu do dnia dzisiejszego sprzyjała fizyczna izolacja niektórych plemion w związku z ukształtowaniem terenu (w rejonach górskich, odciętych brakiem linii komunikacyjnych dolin górskich itp.).

Społeczeństwo afgańskie jest w większości oparte na strukturze klanowej, które tworzą plemiona, a te formują większe grupy etniczne. Struktura plemienna (tribe), występująca przede wszystkim u Pasztunów, opiera się przede wszystkim na przekonaniu o wywodzeniu się od wspólnych przodków, którzy dali początek poszczególnym liniom genealogicznym, a także poprzez wyznawanie wartości zawartych w kodeksie honorowym pasthunwali i posługiwanie się językiem paszto. Jak twierdzi Thomas Barfield, poza strukturą plemienną w Afganistanie pozostają Tadżycy, którzy nie odwołują się do wspólnych przodków. Hazarowie z kolei bardziej niż poprzez wspólnego przodka identyfikują się przez wyznawanie szyickiej odmiany islamu oraz posługiwaniem się językiem perskim²⁰.

Jak podkreślają eksperci, błędem byłoby jednak uznawanie poszczególnych grup etnicznych jako stałych określonych narodowości (fixed nationalities), które odzwierciedlają szersze poczucie przynależności (choć na poziomie państwa mogą występować pod tym samym „szyldem”), gdyż dwa plemiona zaliczane do tej samej grupy etnicznej mogą w danym regionie okazywać wrogie postawy wobec siebie nawzajem lub odwrotnie, solidaryzować się na danym terenie z inną grupą etniczną (np. dzięki bliskim związkom pokrewieństwa, mieszanych małżeństw, wspólnych problemów natury ekonomicznej czy bezpieczeństwa) niż wynika to z odgórnie określonej przynależności. Przedstawiony powyżej podział należy więc traktować jako umowny i wykorzystywać go bardziej do celów

19 Więcej na ten temat patrz T. Barfield, Afghanistan: A Cultural and Political History…,op.cit., s. 24-31.

20 Ibidem, s. 22-23.

statystycznych, niż bazować na nim jako swego rodzaju wyznaczniku dla badania zjawisk i procesów o charakterze politycznym. Większość ekspertów badających strukturę społeczną Afganistanu niemal jednomyślnie podkreśla, że przynależność etniczna, plemienna i klanowa, choć odgrywa pewną rolę identyfikacyjną i stanowi punkt odniesienia (głównie jednak dla obserwatorów z zewnątrz), ostatecznie jednak nie stanowi głównej osi, wokół której poszczególne grupy budują swoją tożsamość. Dlatego przytaczane powyżej statystyki dotyczące struktury etnicznej, choć obiektywnie prawdziwe, nie powinny prowokować do wyciągania wniosków co do spodziewanej politycznej lojalności wobec przedstawicieli konkretnej grupy, nawet wśród Pasztunów, których zwykło się uważać (choć niesłusznie) za dosyć koherentną grupę etniczną²¹.

Co więcej, jak podkreśla Barfield, poczucie przynależności etnicznej, kulturowej, a nawet religijnej w Afganistanie bywa zmienne i nierzadko jest podyktowane pragmatyzmem, określonymi okolicznościami i potrzebą chwili²². Zdarza się, że grupa, która dotychczas wskazywała na daną osobę jako swojego historycznego przodka, zmienia zdanie i sytuuje się w innym kontekście historycznym, tak by dokonać zbliżenia lub separacji z inną grupą zamieszkującą dany obszar²³. Wskazywał już na to Richard Tapper, brytyjski antropolog, który pisał, iż kategoria „plemienia” nie ma już prawie żadnej wartości badawczej w przypadku Afganistanu²⁴. Interesujących obserwacji na ten temat dostarcza także William S.

„Mac” McCallister, emerytowany major armii amerykańskiej, który przez wiele lat obserwował społeczności afgańskie. Twierdzi on, że w Afganistanie podstawowym wyznacznikiem tożsamości nie jest szersza grupa etniczna, ale lokalna wspólnota (qawm), która buduje się na bazie wspólnego poczucia solidarności (solidarity group), jasno zdefiniowanych interesach (ekonomicznych, społecznych, obronnych)²⁵. Także Barnett Rubin, znakomity znawca Afganistanu, podkreśla w swoich publikacjach, iż już w latach 80. lokalne

21 Patrz np. J.W. Anderson, Khan and Khel, Dialectics of Pakhtun Tribalism. The Conflict of Tribe and State in Iran and Afghanistan, New York: St. Martin’s Press: 1983, s. 132. Także: B. Glatzer, „The Pashtun Tribal System”, [w:] G. Pfeffer, D. K. Behera (eds.): „Concept of Tribal Society”, Contemporary Society: Tribal Studies, Vol 5, New Delhi: Concept Publishers, 2002, s. 265-282 oraz J. Sierakowska-Dyndo, Granice wyobraźni politycznej Afgańczyków. Normatywno-aksjologiczne aspekty tradycji afgańskiej, Dialog, Warszawa 1998, s. 75-187.

22 Jak twierdzi Glatzer, bardzo często zdarzało się, że dana rodzina wysyłała jednego z synów jako bojownika do zwalczających armię radziecką mudżahedinów, kolejnego umiejscawiała jako sympatyka rządu, a jeszcze innego wysyłała na emigrację do państw zachodnich. Patrz B. Glatzer, „The Pasthun Tribal System…”, op.cit., s. 280.

23 T. Barfield, Afghanistan: A Cultural and Political History…, op.cit., s. 17 i nn.

24 Zob. R. Tapper, Tribe and state in Iran and Afghanistan, Routledge Library Editions: Iran, 2011, USA &

Canada, s.11 nn.

25 Patrz S. Pressfield, „COIN in a Tribal Society: an interview with William S. „Mac” McCallister, 29 grudnia, 2009 r. na http://agora.stevenpressfield.com/2009/12/coin-in-a-tribal-society-an-interview-with-mac-mccallister/.

struktury plemienne w ich klasycznym rozumieniu zostały spenetrowane przez partie polityczne, co skutkowało obniżeniem roli lokalnych autorytetów i zmusiło te społeczności do polegania na tzw. tanzims²⁶, ale także wzmocniło rolę lokalnych komendantów wojskowych, którzy na coraz większej słabości przywódców plemiennych budowali swoją pozycję polityczną.