Dezintegracja afgańskich sił zbrojnych w latach 1978 -1979

Upolitycznienie armii (wiele stanowisk w jej szeregach objęli wówczas przedstawiciele Parczamu) oraz niezwykle represyjne rządy prezydenta Dauda Khana²⁰, polegające m.in. na siłowym zwalczaniu wszelkiej opozycji doprowadziły do tego, iż lojalny

pracowało z siłami Sarandoy, do tego tysiące osób (ok. 12 tys. oficerów w latach 1978-1986) zostało oddelegowanych do odbycia kursów w Związku Radzieckim i Uzbekistanie. O. Oliker, Building Afghanistan’s Security Forces…, op.cit., s. 29.

19 Patrz artykuł Douglasa MacEachina pt. „Predicting the Soviet Invasion of Afghanistan: The Intelligence Community's Record” na https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi- publications/books-and-monographs/predicting-the-soviet-invasion-of-afghanistan-the-intelligence-communitys-record/predicting-the-soviet-invasion-of-afghanistan-the-intelligence-communitys-record.html .

20 W latach 1977-1978 wielu prominentnych Afgańczyków (w tym lider Parchamu Mir Akbak Khyber) zostało zamordowanych prawdopodobnie przez policję Dauda. Pogrzeb Khybera, który odbył się w kwietniu 1978 r., zgromadził kilkanaście tysięcy osób, które demonstrowały swoją niechęć do rządu i Amerykanów (którzy, jak wierzono, byli zamieszani w zamach). Tuż po pogrzebie doszło do wybuchu rewolucji. Zob. A. Rasanayagam, Afghanistan. A Modern History, I.B. Tauris& Co Ltd., 2006, s. 67 i nn.

wobec Chalku (konkurencyjnej frakcji w PDPA) batalion 4. dywizji zmechanizowanej stacjonujący w Pol-e Czarki oraz jednostki sił powietrznych dyslokowane w bazie Bagram przypuściły skoordynowane ataki z ziemi i powietrza na pałac prezydencki w Kabulu, co dało początek tzw. rewolucji Saur (czyli rewolucji kwietniowej). Atakującym od 27 kwietnia 1978 r. siłom udało się dosyć szybko opanować pałac i zablokować odsiecz sił prorządowych (w wyniku braku łączności wzywane na odsiecz myśliwce Mig-21 stacjonujące w bazie Shindand nie były w stanie odeprzeć ataku)²¹. Także dowodzona przez ówczesnego ministra obrony Ghulama H. Rasuliego dywizja piechoty (w jej składzie m.in. - 9 lekkich czołgów i 40 cieżkich T-62) została szybko rozbita w wyniku ataków lotniczych, a część wchodzących w jej skład oddziałów przyłączyła się do sił Chalku. Zajęto również wojskową część lotniska w Kabulu. Wg Bradshera w momencie ofensywy na pałac siłom rewolucyjnym pomagało ok.

350 doradców rosyjskich²².

Kwietniowy zamach stanu, w wyniku którego prezydent Daud został zabity, wskazuje po pierwsze na to, iż de facto poczynania sił zbrojnych były inspirowane przez partię polityczną o rodowodzie komunistycznym, która miała silne wpływy w poszczególnych jednostkach. Po drugie, zaskoczenie pałacu prezydenckiego i chaotyczność obrony w momencie ataku pokazuje brak planowania na wypadek zaistnienia takiej sytuacji, choć prezydent miał powody przypuszczać, iż opozycja przy pomocy ZSRR może zastosować rozwiązanie siłowe. Po trzecie wreszcie, atak wykazał istotne deficyty w afgańskich siłach zbrojnych – przede wszystkim w sferze komunikacji, łączności itp.

Po przejęciu władzy przez PDPA (obie jej frakcje – Chalk i Parcham - zjednoczyły się ponownie w 1977 r.) i ustanowieniu Demokratycznej Republiki Afganistanu (DRA) z prezydentem Nur M. Tarakim na czele, afgański sektor bezpieczeństwa znalazł się całkowicie pod kontrolą ZSRR²³. Do kraju przybyło tysiące sowieckich doradców (do kwietnia 1979 roku było ich ok. 4,5 tys.)²⁴, którzy wywierali przemożny wpływ na wszelkie przejawy

21 Patrz na: http://www.globalsecurity.org/military/world/afghanistan/cs-invasion.htm .

22 H.S. Bradsher, Afghan Communism…, op.cit., s. 173.

23 Po zamachu na ambasadora Stanów Zjednoczonych w Afganistanie, Adolfa Dubsa, przez partyzantkę maoistyczną, w wyniku którego poniósł on śmierć (został zabity przez afgańskie siły bezpieczeństwa, Stany Zjednoczone całkowicie wycofały swoją pomoc dla Afganistanu i, jak twierdzi Martin McCauley, już wówczas zaczęły sponsorować partie opozycyjne na uchodźtwie). Patrz M. McCauley, Afghanistan and Central Asia, A Modern History, Longman, Pearson Education Limited, 2002, s. 16.

24 Patrz R.H. Donaldson, The Soviet Union in the Thirld Word, Successes and Failures, Westview Press, 1981, s.

219.

aktywności władz państwa, w tym sektora bezpieczeństwa i afgańskiej armii²⁵. W tym okresie podjęto działania mające przede wszystkim na celu zwiększenie liczby dywizji piechoty (z ośmiu do dziesięciu) oraz dozbrojenie armii (przede wszystkim w sprzęt ciężki - czołgi i samoloty). W tamtym okresie armia afgańska liczyła ok. 80 tys. oficerów i żołnierzy w siłach lądowych, oraz ok. 10 tys. w siłach powietrznych²⁶.

Ostatecznie plany PDPA dotyczące wzmocnienia armii spaliły jednak na panewce. W tym okresie, głównie na skutek wprowadzonych reform stojących w sprzeczności z afgańską tradycją społeczno-obyczajową (reforma ziemska, kwestia praw kobiet itp.) oraz masowych represji wobec opozycji - w PDPA po raz kolejny doszło do rozłamu, a liderzy Chalku rozpoczęli prześladowania sympatyków umiarkowanego skrzydła Parchamu - i sprzeciwu przeciwko obecności radzieckich doradców²⁷, jesienią 1978 r. doszło do wybuchu pierwszych lokalnych zamieszek, w szczególności na wschodzie kraju – w prowincjach: Kunar, Badakshan i Nuristan²⁸ (dokąd skierowano 11 dywizję piechoty z Jalalabadu); w październiku rebelia wybuchła w Paktii, gdzie wojskom rządowym tylko chwilowo udało się ją stłumić. W tym okresie uaktywnił się również dobrze zorganizowany ruch islamistów, który ogłosił jihad (świętą wojnę) przeciwko komunistycznym rządom. Dysponował on tysiącami dobrze wyszkolonych bojowników operujących z baz w Peszawarze (Pakistan) i był zdolny do przeprowadzania dotkliwych ataków na wojska rządowe²⁹. W marcu 1979 r. kpt Ismail Khan (prominenty członek Jamiat-e Islami) z podległymi mu oficerami 17 dywizji zdołał na kilka dni opanować Herat. Podczas tej rewolty zabito wielu przedstawicieli rządu, sowieckich doradców oraz ich rodziny³⁰; splądrowano także magazyny z bronią; rebelia została stłumiona dzięki zarządzonym przez Tarakiego bombardowaniom, w których zginęło ok. 5 tys. ludzi³¹.

25 Szczególna rola przypadła tu generałowi Alieksiejowi Jakiszewowi z administracji politycznej armii radzieckiej). Patrz A. Saikal, Modern Afghanistan…, op.cit., s. 190-192.

26 Zob. O. Younossi, P. D. Thruelsen, J. Vaccaro, J.M. Sollinger, B. Grady, The Long March, Building an Afghan National Army, Rand Corporation 2009, s. 5.

27 Rządzącą PDPA w dniu 5 grudnia 1978 r. podpisała z ZSRR Traktat o przyjaźni i współpracy. Przewidywał on, w art. 4, możliwość wojskowej interwencji Związku Radzieckiego w Afganistanie dla „zagwarantowania bezpieczeństwa, niepodległości oraz terytorialnej jedności” państwa, po konsultacjach z afgańskim rządem.

28 Patrz m.in. S. Tanner, A Military History…, op.cit., s. 231-234.

29 Na temat ruchu oporu patrz m.in. G. Chaliand, With the Afghan Rebels, „The New York Review of Books”, October 9, 1980, a także O. Roy, Islam and Resistance in Afghanistan, Cambridge Middle East Library: 8, Cambridge University Press, 2^nd Edition, Cambridge, 1990.

30 Zob. np. P. Garrity, The Soviet Military Stake in Afghanistan: 1956-79, “Journal of the Royal United Services Institute”, RUSI, September 1980, s. 33.

31 A. Saikal, Modern Afghanistan…, op.cit., s. 191.

Pomimo prób tłumienia lokalnych rebelii przez siły rządowe, ostatecznie nie udało się jednak ich powstrzymać (w 1979 roku powstania wybuchły w 24 z 28 prowincji Afganistanu)³². Przeciwnie – to instytucje państwa, a w szczególności armia, błyskawicznie uległy prawie całkowitemu rozkładowi. Całe oddziały żołnierzy dezerterowały, przystępując częstokroć do grup lokalnych bojowników w poszczególnych prowincjach, przejmowano także składy broni (także tych z zaawansowanym technologicznie uzbrojeniem). Np. w maju 1979 r. zmotoryzowana kolumna z 7 Dywizji przyłączyła się do rebeliantów w Paktii, w sierpniu 5 Brygada 9 Dywizji przystąpiła do rebelii w Dolinie Kunar. Pomimo intensywnych wysiłków rządu w Kabulu, który próbował, przy wydatnej pomocy sowieckiej, zahamować proces gwałtownego topnienia szeregów armii - np. poprzez podwyższanie pensji, obniżanie wieku poborowych nawet do lat 15, wprowadzenie dowodów tożsamości na niektórych obszarach kraju, uwalnianie więźniów politycznych i wcielanie ich do armii, likwidowaniu przywilejów dla niektórych grup (studentów, biznesmenów, urzędników), a nawet niszczenie dokumentów tak, by powołać daną osobę kolejny raz - działania te nie przyniosły spodziwanych efektów. Szacuje się, iż do końca 1979 r., w wojsku służyło jedynie 50 tys.

żołnierzy, a siły żandarmeryjne liczyły tylko 8 tys. ludzi, zamiast planowanych 50 tys.

Dezerterowało od 10 do 30 tys. żołnierzy rocznie, głównie w okresie zimy i lata oraz w sytuacjach, kiedy poborowi zmuszali byli do walk przeciwko rebelii na terytoriach, z których pochodzili³³.

W grudniu 1979 r. przed inwazją ZSRR, armia afgańska, wg Georga Jacobsa składała się z³⁴:

- trzech dywizji zmechanizowanych (570 czołgów średnich I T55) - 8 dywizji piechoty (od 4 do 8 tys. żołnierzy)

- dwóch brygad piechoty górskiej

32 Wysiłki rządu były przez cały ten okres wpierane przez ZSRR, które wspomagały siły lojalne rządowi poprzez dostarczanie im broni, sprzętu ciężkiego, samolotów bojowych (obsługiwanych nawet przez radzieckich pilotów, którzy brali udział w misjach bojowych). Przy niemal każdym większym oddziale powyżej batalionu działali również sowieccy (a także kubańscy, czechosłowaccy) doradcy wojskowi. Jak podaje A. Gustozzi – dopiero od roku 1986 armia afgańska była w stanie ponownie podejmować samodzielne operacje, choć tylko w otwartych starciach (nie sprawdzała się natomiast w walkach na obszarach górskich na prowincji). Zob. A.Giustozzi, Re-building the Afghan army, [w:] State reconstruction and international engagement in Afghanistan. Joint CSP/ZEF (Bonn) symposium, 30 May - 1 June 2003, Bonn, Germany na http://eprints.lse.ac.uk/28363/ .

33 Poborowym w wieku szkolnym obiecywano również wstęp na wyższe uczelnie bez egzaminów, zaliczenie lat służby wojskowej do okresu edukacji itp. Z drugiej strony członkowie partii komunistycznej lub osoby pracujące dla rządu mogły uniknąć służby przez okres dwóch lat. Zob. J. Meyerle, N. Samaranayake, M. Markowitz, L.

Waters, H. Zarin, B. Ellison, Ch. Jehn, B. Rosenau, Conscription In the Afghan Army, Compulsory Service versus an All Volunteer Force

,

34 Zob. The 1978 Revolution and the Soviet invasion na http://globalsecurity.org .

- brygady artylerii

- regimentu strażników pałacu - trzech regimentów artylerii - dwóch regimentów komandosów - batalionu spadochronowego.

Większość dywizji (oprócz trzech) była dyslokowana wzdłuż spornej granicy z Pakistanem.

4. Armia afgańska wobec rebelii mudżahedinów po inwazji Związku Radzieckiego