Podsumowanie

Niepodobna podjąć się próby podsumowania wszystkich aspektów istotnych z punktu widzenia reformy sektora bezpieczeństwa. Należy jednak wskazać, iż jej wpływ na funkcjonowanie współczesnych państw znacznie wykracza nawet poza szeroko rozumianą sferę bezpieczeństwa państwa. Jak podkreślają Michael Brzoska i Herbert Wulf, reforma

69 Problem jest szczególnie palący w przypadku tzw. dzieci-żołnierzy, których powrót na rynek pracy, bez wdrożenia odpowiednich programów edukacyjnych, jest w warunkach pokojowych bardzo utrudniony.

Szczegółowe informacje na ten temat zob. oficjalna witryna internetowa organizacji Coalition to Stop the Use of Child Soldiers - http://www.child-soldiers.org/home. Patrz też Raport „Child Soldiers Global Report 2008” na http://www.childsoldiersglobalreport.org/ .

70 Zob. H. Wulf, Security Sector Reform…, op.cit., s. 6.

sektora bezpieczeństwa realizuje się właściwie na kilku płaszczyznach: politycznej, ekonomicznej, społecznej i instytucjonalnej⁷¹. Ta pierwsza dotyka sfery cywilnej kontroli nad instytucjami sektora bezpieczeństwa w dość szerokim aspekcie – włączając w to instytucje społeczeństwa obywatelskiego, media, organizacje pozarządowe itp. Wymiar ekonomiczny kładzie nacisk na właściwą alokację środków finansowych w ramach sektora, z naciskiem na kwestie wydajności i gospodarności. Podkreśla się tu niebezpieczeństwa, jakie niesie za sobą zarówno niedoinwestowany, jak i przeinwestowany sektor bezpieczeństwa. W wymiarze społecznym wskazuje się na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa fizycznego obywateli (ich życie, mienie, zdrowie) bez względu na źródło zagrożenia (instytucje państwa, wróg zewnętrzny itp.). W końcu, w wymiarze instytucjonalnym SSR oznacza potrzebę transformacji instytucji sektora bezpieczeństwa w kierunku uzyskania przez nie satysfakcjonującego poziomu profesjonalizmu, właściwego podziału kompetencji i zadań pomiędzy nimi oraz takie określenie relacji, które będą sprzyjały, a nie hamowały efektywność realizacji celu nadrzędnego: zapewnienia bezpieczeństwa państwa i jego obywateli.

Jak podkreśla Alyson Bailes, pomimo dość bogatych rozważań, zarówno w literaturze naukowej, jak i na gruncie praktycznym (własne koncepcje w tej sferze rozwinęły przede wszystkim OECD, Unia Europejska, do pewnego stopnia NATO), definicja procesu SSR wciąż jest przedmiotem wielu polemik⁷². Wielość kontekstów i wyzwań sprawia, iż trudno jednoznacznie zdefiniować wszystkie konkretne działania, jakie się na ten proces składają.

Ponadto, wciąż budzi kontrowersje kwestia, kto ma ostatecznie decydować o kształcie wprowadzanych reform – nawet przy stosowaniu w dobrej wierze zasady local ownership, ostatecznie, w szczególności w kontekście państw postkonfliktowych, główne koszty reform ponoszą zwykle donatorzy zewnętrzni, rezerwując sobie prawo kształtowania lub modyfikacji koncepcji SSR zgodnie z własną wizją. Rodzi do szereg problemów, gdyż w nader wielu przypadkach podmioty zewnętrzne-liderzy reform posiadają dość słabą orientację w lokalnych warunkach dla SSR i forsują rozwiązania przyjęte i akceptowalne na obszarze demokracji zachodnich, ale bezużyteczne w środowisku bezpieczeństwa w “państwach-odbiorcach” reform.

71 Za: H. Wulf, Security Sector Reform in Developing and Transitional Countries…, op.cit., s.5.

72 A. Bailes, Introduction: The EU and Security Sector Reform…, op.cit., s. XIV.

Analizując proces reform sektora bezpieczeństwa nie sposób także abstrahować od wpływu na kształtowanie się jej poszczególnych elementów, jaki wywierają podmioty najbardziej zaangażowane w realizację SSR w praktyce. Są to przede wszystkim organizacje międzynarodowe (OECD, NATO, Unia Europejska, ONZ, Bank Światowy) oraz indywidualniei donatorzy - zazwyczaj wysoko rozwinięte państwa zachodnie (w szczególności Wielka Brytania, Norwegia, Republika Federalna Niemiec, Szwajcaria, Belgia, Holandia, Japonia). W ostatnich latach, zwłaszcza na skutek zaangażowania w kampanie militarne w Iraku i Afganistanie, jednym z najaktywniejszych aktorów na polu SSR stały się również Stany Zjednoczone. Wbrew ujęciom teoretycznym, które kładą nacisk przede wszystkim na aspekt zarządzania instytucjami sektora bezpieczeństwa, podmioty zewnętrzne najczęściej formułują programy SSR według mandatu, jaki został im powierzony oraz własnej filozofii rozwiązania problemu, abstrahując od rygorów podejścia naukowego. Wiele organizacji stosuje również inną terminologię (jak np. “reforma sektora bezpieczeństwa i sprawiedliwości” – „justice and security sector reform’ przez UNDP) dla podkreślenia, że czynnik sprawiedliwości zajmuje równoważną do sfery bezpieczeństwa pozycję i nie może być traktowany jako jej część składowa; w nomenklaturze zaproponowanej przez OECD mowa jest natomiast o reformie systemu bezpieczeństwa” dla zaznaczenia również pozamilitarnego charakteru tego procesu⁷³). Jak podkreśla Chuter, dyskusja nad definiowaniem SSR nie jest też wolna od wpływów politycznych. Niektóre instytucje w państwie, chcąc wywierać wpływ nad ten proces, mogą aktywnie lobbować na rzecz ich uznania za podmiot SSR⁷⁴.

Trafnego podsumowania przytoczonych powyżej dyskusji dokonał A. Karkoszka.

Jego zdaniem „reforma sektora bezpieczeństwa może być pojmowana jako nowa, uniwersalna formuła określająca wszechstronny proces zmian zachodzących we wzajemnych relacjach między wyspecjalizowanymi instytucjami państwowymi i społecznymi we wszystkich aspektach dotyczących bezpieczeństwa indywidualnego, społecznego i narodowego”.

Głównym celem tych zmian jest „bardziej demokratyczny system rządzenia, lepsze

73 Zob. The OECD/DAC’s Handbook on Security System Reform, Supporting Security and Justice, 2007 Edition dostępny na http://www.oecd.org/development/incaf/38406485.pdf .

74 Patrz D. Chuter, Understanding Security Sector Reform…, op.cit., s. 8.

zarządzanie środkami przeznaczonymi na utrzymanie i wzmocnienie bezpieczeństwa, wzmocnienie ochrony praw człowieka i wolności indywidualnych zarówno w ramach samych instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, jak i podczas wypełniania ich zadań, wreszcie większa wewnętrzna i zewnętrzna stabilizacja państwa”⁷⁵.

75 Zob. A. Karkoszka, Reforma sektora bezpieczeństwa: Założenia i problemy implementacji, [w:] R. Kuźniar, Z.

Lachowski (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian, Zagrożenia-Koncepcje-Instytucje, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Warszawa 2003, s. 292-294.

Rozdział II

Reforma sektora bezpieczeństwa w grupie państw postkonfiktowych

Reforma sektora bezpieczeństwa w państwach postkonfliktowych jest procesem niezwykle złożonym i wielowymiarowym¹. Jego specyfikę, w przeciwieństwie do państw o ustabilizowanej sytuacji politycznej, określa bowiem o wiele szersze spektrum czynników niż to, które zwykle uwzględnia się w analizie SSR w pozostałych kontekstach. Warunki polityczne, ekonomiczne i społeczne są tam najdalsze od idealnych². W tej grupie państw kluczowe znaczenie ma bez wątpienia skomplikowana sytuacja bezpieczeństwa. Pomimo formalnego zakończenia działań zbrojnych, niezwykle rzadko walki ustają jednocześnie na terytorium całego kraju³. W szczególności w sytuacji konfliktu wewnątrzpaństwowego ogniska konfliktu są wygaszane stopniowo, a w wielu przypadkach dochodzi do ich stałego odnawiania się. Wśród najczęstszych powodów takiej sytuacji są: niezadowolenie wielu grup (klanów etnicznych, religijnych etc.) z osiągniętego porozumienia politycznego (lub jego brak) i zbrojne próby wymuszenia jego rewizji, chęć kontroli nad tymi obszarami w państwie, gdzie znajdują się zasoby naturalne, postrzeganie walki zbrojnej jako jedynej szansy na utrzymanie się w obliczu braku alternatywnych źródeł zarobkowania itp.

Z tego też powodu, w odróżnieniu od pozostałych kontekstów, jednym z kluczowych czynników analizy procesu SSR musi być właściwe określenie podmiotowego zakresu reform, który ponad wszelką wątpliwość obejmuje swoim zasięgiem nie tylko odradzające się struktury legalnej władzy (w tym tzw. core security actors), ale także całe spektrum aktorów pozapaństwowych, których działalność wpływa na sytuację bezpieczeństwa w państwie. Jak

1 Kryterium dla wyodrębnienia tej grupy państw stanowi nieodległe w czasie zawieszenie działań zbrojnych, rozejm lub podpisanie porozumienia pokojowego. Patrz np. H. Hänggi, Conceptualising Security Sector Reform and Reconstruction [w:] A. Bryden, H. Hänggi (red.) Reform and Reconstruction of the Security Sector, DCAF Yearbook 2004, s. 5-6.

2 Za tzw. warunki idealne dla przeprowadzenia reform sektora bezpieczeństwa uznano m.in.: zakończenie działań zbrojnych, zgodę wszystkich skonfliktowanych stron na rozbrojenie i na podjęcie rywalizacji o władzę w kraju przy użyciu metod pokojowych, zgoda wszystkich stron na przeprowadzenie SSR i na wypracowanie wspólnych, akceptowalnych dla wszystkich rozwiązań w tym obszarze. Więcej na ten temat patrz: A. Schnabel, Ideal Requirements versus Real Environments in Security…, op.cit., DCAF, s. 13-16.

3 Zob. D.M. Law, The Post-Conflict Security Sector…, op.cit., s. 2.

argumentuje E. van Veen, złożoność sytuacji postkonfliktowej wynika właśnie z konieczności uwzględnienia wielości podmiotów, którzy konstytuują sferę „governance” w państwie⁴.

Specyfika kontekstu postkonfliktowego wpływa również na konstrukcję konkretnych programów reform sektora bezpieczeństwa, które, z oczywistych względów, są zazwyczaj wieloetapowe i daleko bardziej „pojemne” od tych prowadzonych w państwach postkomunistycznych czy rozwiniętych demokracjach zachodnich. Wśród najważniejszych i najbardziej palących problemów do rozwiązania kluczowe pozostaje jak najszybsze zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego wszystkim społecznościom: powracającym do kraju uchodźcom, grupom najbardziej narażonym na przemoc: mniejszościom etnicznym, kobietom, dzieciom. Celem maksimum, a zarazem najbardziej odsuniętym w czasie, jest z kolei takie przekształcenie sfery governance w państwie, by instytucje sektora bezpieczeństwa nie tylko nie stanowiły zagrożenia dla własnych obywateli, lecz były również w stanie zapewnić im skuteczną ochronę zarówno przed zagrożeniami natury wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Istotnym wyzwaniem badawczym jest w tym kontekście ustalenie, jakie konkretnie działania, i w jakiej sekwencji, powinny zostać podjęte, by SSR pozwoliła na zapobieżenie nawrotom konfliktu⁵.

W końcu, rozważania na temat procesu reform sektora bezpieczeństwa muszą zakończyć się próbą wskazania tych czynników, które warunkują powodzenie podejmowanych przedsięwzięć oraz określenia perspektyw ich powodzenia. Oczywistym jest przy tym, iż w państwach postkonfliktowych proces politycznej stabilizacji państwa, wyrażający się w choćby fragmentarycznej odbudowie jego najważnejszych instytucji (rządu, sektora legislacyjnego, sądowniczego), a kluczowy dla powodzenia SSR, jest zazwyczaj bardzo powolny, co znacząco opóźnia pozytywne efekty reform⁶. Nie sprzyja im również

4 Zob. E. van Veen, „Reverse Stakeholder Mapping: On the Need for Actor-Based SSR Strategizing in Post-Conflict Environments”, Journal of Security Sector Management, Cranfield Security Sector Management Team, Cranfield University, Shrivenham, UK, Volume 6, Number 2 – July 2008, s.15.

5 M. Brzoska, Development Donors and the Concept of Security Sector Reform…, op. cit., s. 32.

6 Stopień dysfunkcji instytucji państwowych odpowiadających za sektor bezpieczeństwa jest w tej grupie państw niekiedy tak znaczny (zwłaszcza w sytuacji całkowitej blokady ich działania w trakcie trwania konfliktu zbrojnego), iż niektórych badaczy skłoniło to do wysunięcia propozycji modyfikacji natury terminologicznej.

Zwrócono bowiem uwagę na fakt, iż w przypadku niektórych państw posługiwanie się pojęciem „reform sektora bezpieczeństwa” nie określa precyzyjnie charakteru działań, jakie w rzeczywistości zostają zainicjowane.

Skłaniają się oni raczej do posługiwania się terminem „rekonstrukcji sektora bezpieczeństwa” (Security Sector Reconstruction). Dla klarowności wywodu niniejszej pracy, zwłaszcza w jej aspekcie porównawczym, oraz z

klimat tymczasowości, który towarzyszy powoływanym tylko na określony czas instytucjom (zazwyczaj do czasu przeprowadzenia demokratycznych wyborów), a także fatalna kondycja ekonomiczna kraju oraz rozbite struktury społeczne, emigracja lub fizyczna eliminacja elit itp.

Warto przy tym zauważyć, iż jednym z istotnych czynników, który budzi wiele kontrowersji i dylematów w kontekście przeprowadzania reformy sektora bezpieczeństwa w państwach postkonfliktowych jest pierwszoplanowa rola, jaką odgrywają w tym procesie aktorzy zewnętrzni (państwa-donatorzy, organizacje międzynarodowe). Słabość instytucjonalna i gospodarcza krajów, w których inicjuje się SSR powoduje, iż to właśnie na podmiotach z zewnątrz spoczywa ciężar realizacji reform, szczególnie w jej początkowym okresie. Niekiedy elementy reform są wdrażane już na etapie uruchamianej w danym kraju (po zakończeniu konfliktu lub nawet w trakcie jego trwania) operacji pokojowej. Wiele postanowień w tej sferze jest też implementowanych, choć w bardzo ogólnej formie, do treści porozumień pokojowych zawieranych po zakończeniu konfliktu⁷. Co oczywiste, im mniej wydolne są instytycje państwa, tym rola podmiotów zewnętrznych zwiększa się, co może w perspektywie doprowadzić do niespełnienia jednego z podstawowych kryteriów efektywności SSR – zapewnienia „local ownership” i podważenia legitymizacji wprowadzanych zmian przez różne grupy społeczne. Tym bardziej, że, jak zauważa David Law, w państwach tych reforma sektora bezpieczeństwa rozpoczyna się zanim władze państwa ukonstytuują się w wyniku demokratycznych wyborów⁸.

Z drugiej strony, nie sposób pominąć faktu, iż zaangażowanie podmiotów zewnętrznych jest przeważnie wynikiem głębokich dysfunkcji tego sektora w danym państwie, a konsekwencje tych nieprawidłowości mogą mieć wymiar regionalny, a nawet, w przypadku państw dysponujących bronią jądrową, globalny. Poza tym, to podmioty zewnętrzne ponoszą w głównej mierze finansowy ciężar reform, co obliguje je (zarówno w sensie politycznym, jak i prawnym) do sprawowania kontroli nad toczącym się procesem.

uwagi na fakt, iż termin ten nie jest jeszcze szeroko rozpowszechniony w literaturze przedmiotu, posłużono się tradycyjnym pojęciem „reformy sektora bezpieczeństwa”.

7 Bardzo interesującej i drobiazgowej analizy tych zapisów w porozumieniach zawartych w kilkunastu państwach (m.in. Mozambiku, Burundi, Gwatemali) dokonał E. Hutchful w studium pt. „Security Sector Reform Provisions in Peace Agreements”, Global Facilitation Network for Security Sector Reform (GFN-SSR), January 2009.

8 Patrz D.M. Law, The Post-Conflict Security Sector…, op.cit., s. 2.

Analiza kwestii SSR w kontekście postkonfliktowym skłania zatem również do zadania pytania o to, w jaki sposób ma kształtować się dynamika relacji pomiędzy aktorami wewnętrznymi a zewnętrznymi przy realizowaniu SSR, gdzie powinna być wytyczona granica ingerencji aktorów zewnętrznych w toczący się proces. Jak podkreśla David Chuter

„osoby zaangażowane w realizację SSR muszą zaakceptować fakt, (…) iż to, co proponują, nie jest postrzegane jako bezstronne, altruistyczne doradztwo techniczne, ale część planu dominacji i politycznego podporządkowania sobie państw biednych przez państwa bogate”⁹.

1. Cele i zadania reformy sektora bezpieczeństwa w kontekście postkonfliktowym

W środowisku postkonfliktowym hierarchię i dynamikę realizacji celów SSR wyznacza wiele różnych czynników. Wśród nich najistotniejsza jest aktualna sytuacja bezpieczeństwa w państwie. Jak podkreśla Michael Bhatia, dominująca w środowisku postkonfliktowym „kultura przemocy”, jako naturalna konsekwencja prowadzonych niekiedy od dziesięcioleci działań zbrojnych¹⁰, powoduje iż priorytetem staje się eliminacja skrajnego deficytu fizycznego bezpieczeństwa jego obywateli możliwie na jak największym obszarze terytorium państwa. Jak twierdzi D. Law, celem nie jest tu, przynajmniej w perspektywie krótkoterminowej, budowa i reforma infrastruktury instytucjonalnej, ale stworzenie środowiska, które będzie temu procesowi sprzyjało w przyszłości¹¹.

Najważniejsze projekty, jakie musi objąć reforma sektora bezpieczeństwa w środowisku postkonfliktowym w możliwie nieodległej perspektywie czasowej to zatem¹²:

 Redukcja i reorganizacja rozbudowanych w okresie trwania konfliktu sił zbrojnych, które częstokroć pozostają poza kontrolą cywilną lub są nią objęte w znikomym stopniu

 Demobilizacja lub reorganizacja ugrupowań pozapaństwowych posługujących się siłą, pozostających poza kontrolą państwa (prywatnych milicji, partyzantki itp.)¹³

9 D. Chuter, Understanding Security Sector Reform…, op.cit. s. 20.

10 M. V. Bhatia, M. Sedra, Afghanistan, Arms and Conflict. Armed groups, Disarmament and Security in a Post-War Society, Contemporary Security Studies, Routledge, London & New York 2008, s. 11 i nn.

11 Patrz też D.M. Law, The Post-Conflict Security Sector…, op.cit. s. 2-3.

12 H. Hänggi, Conceptualising Security Sector Reform and Reconstruction…, op.cit., s. 8.

 Konfiskata i zabezpieczenie nadmiaru broni i uzbrojenia znajdującego się zarówno w posiadaniu rządu, jak i w rękach sprywatyzowanych ugrupowań zbrojnych

 Stworzenie klimatu zaufania wśród lokalnych społeczności, w szczególności tych najbardziej poszkodowanych w wyniku trwania konfliktu¹⁴

Pierwsze trzy cele prowadzą w istocie do odzyskania przez państwo kontroli nad użyciem siły zbrojnej, co, jak podkreśla Herbert Wulf, jest warunkiem sine qua non rzeczywistego wkroczenia danego kraju na drogę do ustanowienia trwałego pokoju¹⁵.

W perspektywie długoterminowej jako cel maksimum dla SSR wskazuje się takie skonstruowanie instytucji sektora bezpieczeństwa, które, m.in. poprzez zapewnienie prawidłowych relacji pomiędzy nimi (zgodnie z regułami good governance) będą w stanie zapobiec nawrotowi konfliktu zbrojnego. Jak podkreślono w wydanym przez Komitet Pomocy Rozwojowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Development Assistance Committee – DAC) kompendium na temat reformy sektora bezpieczeństwa, celem SSR w środowisku postkonfliktowym jest efektywne i ciągłe dostarczanie bezpieczeństwa oraz wymiaru sprawiedliwości¹⁶.

Określenie celów i przedsięwzięć koniecznych dla osiągnięcia tak postawionych celów będzie zatem wymagało przede wszystkim dokonania przeglądu funkcjonowania sektora bezpieczeństwa przed wybuchem konfliktu oraz odpowiedzi na pytanie, dlaczego władze państwa nie były w stanie zapobiec jego wystąpieniu i eskalacji. Ma to szczególne znaczenie

13 W literaturze przedmiotu nie ma zgody co do tego, czy procesy rozbrojenia, demobilizacji i reintegracji byłych stron walczących (ang. Disarmament, Demobilisataion and Reintegration – DDR), a także likwidacji broni lekkiej i strzeleckiej (Small Arms and Light Weapons - SALW) oraz rozminowywanie należy zaliczyć do procesu SSR, czy są to działania jedynie towarzyszące, choć będące niezbędnym prerekwizytem dla SSR. Na ten temat patrz np. A. Bryden, T. Donais, H. Hänggi, Shaping a Security Governance Agenda in Post-Conflict Peacebuilding, Policy Paper – №11, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), Geneva, November 2005, s. 15 na: http://www.dcaf.ch/_docs/pp11_security-governance-post-conflict-peacekeeping.pdf . Patrz też A. Bryden, Linkage between DDR and SSR - Understanding the DDR-SSR Nexus:

Building Sustainable Peace in Africa, United Nations Office of the Special Adviser on Africa (OSAA), 2007.

14 Wielu autorów zwraca uwagę na fakt, iż istotnym elementem budowania tego zaufania jest osądzenie osób podejrzanych o przestępstwa popełnione w czasie trwania konfliktu. W większości przypadków generuje to jednak pewne dylematy – wiele z nich nadal dysponuje bowiem znacznymi wpływami politycznymi, zatem ich antagonizacja może wpływnąć negatywnie na realizację SSR. Z drugiej strony – społeczeństwo otrzymuje sygnał, iż przemoc i działanie wbrew prawu nie spotyka się z karą.

15 Na ten temat patrz obszerne opracowanie H. Wulfa: Good Governance Beyond Borders: Creating a Multi-level Public Monopoly of Legitimate Force, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), Occasional Paper – № 10, Geneva, April 2006.

16 OECD DAC Handbook on Security System Reform: Supporting Security and Justice, op.cit., s. 21.

w przypadku konfliktów wewnątrzpaństwowych, gdyż odbudowa tych instytucji w sposób, który ignorowałby te ustalenia, mogłaby zwiększać zagrożenie ponownego wybuchu działań zbrojnych poprzez utrwalenie rozwiązań patologicznych i istniejących deficytów. Przegląd taki powinien również ustalić zakres potrzeb (ludzkich, materialnych, rozwiązań prawnych) sektora bezpieczeństwa w oparciu o analizę zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Na podstawie tych ocen zwykle przygotowuje się dokumenty o charakterze strategicznym (narodowe strategie bezpieczeństwa i obrony oraz dokumenty niższej rangi, precyzujące konkretne postanowienia w danej sferze oraz odpowiednie rozwiązania legislacyjne¹⁷), które określają kierunki podejmowanych reform. Szczególnie istotne jest w tym kontekście klarowne określenie ról poszczególnych instytucji: rządu, parlamentu, ministerstw, sił zbrojnych, policji itp., tak by budować ich kompetencje w perspektywie długoterminowej.

Jak już wspomniano w rozdziale pierwszym, przyjęte ustalenia, choć bezwzględnie powinny odzwierciedlać specyfikę polityczną, kulturową, społeczną oraz religijną danego państwa, nie mogą pominąć reguł „good governance”, których wdrożenie jest uznawane za rękojmię efektywności podejmowanych działań. W kontekście postkonfliktowym, podobnie jak w przypadku pozostałych grup państw, istotna jest kwestia relacji procesu demokratyzacji do reform sektora bezpieczeństwa¹⁸.

Jak podkreśla wielu autorów, o ile na poziomie najbardziej ogólnym określenie generalnego celu SSR w środowisku postkonfliktowym jako „zapobieżenie nawrotowi konfliktu zbrojnego” nie budzi zasadniczych wątpliwości, o tyle jego uszczegółowienie, a następnie zarysowanie konkretnych sposobów postępowania oraz sekwencji ich realizacji jest już problemem o wiele bardziej złożonym. Zaznacza się, iż osiągnięcie tego samego celu, jak

17Jak podkreśla L. Nathan „solidne ustawodawstwo jest niezbędnym instrumentem dla wysiłków zmierzających ku zmniejszeniu wpływów nieformalnych aktorów bezpieczeństwa, budowania kultury poszanowania praw czlowieka oraz zapewnienia trwałości podejmowanych reform tak, by nie były one zależne od woli kilku jednostek”. Istotne jest również to, by odpowiednie dokumenty prawne ustalały klarowny podział obowiązków i sfer odpowiedzialności poszczególnych instytucji sektora bezpieczeństwa, procedury użycia siły, sposoby finansowania sektora bezpieczeństwa itp. Zob. L. Nathan, No Ownership, No Commitment: A Guide to Local Ownership of Security Sector Reform, op.cit., s. 19-20.

18 Jak zauważają autorzy opracowania poświęconego SSR w państwach Afryki Zachodniej, proces demokratyzacji, choć niewątpliwie sprzyja SSR, niekoniecznie prowadzi do demokratycznego zarządzania sektorem bezpieczeństwa. Patrz A. Bryden, B. N'Diaye, 'F. Olonisakin, Security Sector Governance in West Africa, Turning Principles to Practice, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), November 2005 na: http://www.dcaf.ch/_docs/pp08_security_sector_governance_west_africa.pdf .

np. cywilnej kontroli nad armią, w dwóch różnych krajach będzie wymagało implementacji

np. cywilnej kontroli nad armią, w dwóch różnych krajach będzie wymagało implementacji