Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oœwiaty, Nauki i Kultury (United NationsOœwiaty, Nauki i Kultury (United Nations

Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO)

Organizacja ta zosta³a za³o¿ona w 1945 roku, choæ swoj¹ dzia³alnoœæ rozpo-czê³a dopiero w roku nastêpnym. Powo³ano j¹ w celu promowania pokoju i bez-pieczeñstwa, przez wspó³pracê pañstw w zakresie nauki, kultury i edukacji²⁶⁰. Jest autonomiczn¹ organizacj¹ rz¹dow¹, zwi¹zan¹ z ONZ na mocy oddzielnych poro-zumieñ i ma status organizacji wyspecjalizowanej Narodów Zjednoczonych. Jako

258Kachniewska M., Podró¿e zagraniczne..., op. cit., s. 11.

259Wed³ug raportu OECD, w latach 1970-1993 w krajach cz³onkowskich wzros³o wydatnie zatrudnienie pracowników na stanowiskach mened¿erskich: w nieruchomoœciach i obs³udze biznesu o 22%, w handlu o 30%, w finansach i bankowoœci o 85%, a w restauracjach i hotelach a¿

o 90%. Kozio³ L., System zapewnienia jakoœci kszta³cenia kadr w zakresie turystyki i rekreacji, [w:] Cele i treœci akademickiego kszta³cenia w dziedzinie turystyki i rekreacji, red. Nowakowska A., Zeszyty Naukowe AWF Kraków, nr 9, 2002, s. 21-28.

260Konwencja dotycz¹ca utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury z 16 listopada 1945 r. (DzU z 1947 r., nr 46, poz. 242).

organizacja wyspecjalizowana, ma w³asny system cz³onkostwa, w³adze oraz bu-d¿et. Co roku przedk³ada raporty z dzia³alnoœci Radzie Gospodarczo-Spo³ecznej (ECOSOC) oraz Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ²⁶¹. Wœród swoich celów UNESCO nie wymienia bezpoœrednio zadañ z zakresu turystyki. Jednak obszar i charakter jej dzia³alnoœci ma powa¿ne znaczenie dla turystyki, w tym zw³aszcza dla miêdzy-narodowej wymiany osobowej (wymiany m³odzie¿y szkolnej, studentów, pracow-ników naukowych). Organizacja utrzymuje œcis³e kontakty z wieloma organizacjami miêdzynarodowymi. W zale¿noœci od zakresu wspó³pracy s¹ one podzielone na trzy grupy: A, B i C. Obecnie UNESCO wspó³pracuje z oko³o 600 organizacjami poza-rz¹dowymi, w tym – od samego pocz¹tku swego istnienia – tak¿e z niektórymi miê-dzynarodowymi organizacjami turystycznymi. W latach 50. UNESCO realizowa³a wiele wspólnych projektów z UIOOT²⁶², a obecnie blisko wspó³dzia³a ze Œwiatow¹ Organizacj¹ Turystyki. Wspó³praca ta dotyczy wielu aspektów turystyki miêdzy-narodowej, choæ – jak siê wydaje – najbardziej spektakularnym przejawem

dzia-³alnoœci UNESCO w dziedzinie turystyki s¹ jej programy zwi¹zane z ochron¹ zabytków i rozwojem muzealnictwa. Siedziba UNESCO znajduje siê w Pary¿u.

CELE

Myœl przewodnia dzia³añ UNESCO brzmi nastêpuj¹co: „Umacniaæ pokój i bez-pieczeñstwo miêdzynarodowe poprzez popieranie wspó³pracy pomiêdzy narodami w dziedzinie oœwiaty, nauki i kultury; umacnianie poszanowania prawa, w tym praw i podstawowych wolnoœci cz³owieka, niezale¿nie od rasy, p³ci, jêzyka, religii, zgod-nie z Kart¹ Narodów Zjednoczonych”²⁶³. Realizuj¹c za³o¿enia misji, UNESCO sku-pia siê na trzech g³ównych celach dzia³alnoœci²⁶⁴:

§ Wspó³praca w zakresie polepszenia wzajemnej znajomoœci i zrozumienia pomiêdzy ludŸmi. Wykorzystywanie do tego celu œrodków masowego prze-kazu oraz rekomendowanie takich miêdzynarodowych porozumieñ, które mog¹ okazaæ siê pomocne w promowaniu wolnego przep³ywu idei.

§ Inicjowanie zmian w edukacji i rozprzestrzeniania siê kultur poprzez:

– wspó³pracê i pomoc pañstwom cz³onkowskim w ich dzia³alnoœci edu-kacyjnej,

– instytucjonalizacjê wspó³pracy miêdzy narodami, w celu stwarzania rów-nych szans edukacyjrów-nych dla wszystkich ludzi,

– sugerowanie nowych metod nauczania, przygotowuj¹cych dzieci na

ca-³ym œwiecie do poczuwania siê do odpowiedzialnoœci za wolnoœæ.

261Rydzykowski J., op. cit., s. 152.

262Na przyk³ad, wydawanie wspólnego czasopisma „Voyages a l’etranges – Formalites de Frontiere”, zawieraj¹cego informacje o aktualnie obowi¹zuj¹cych formalnoœciach przy przekraczaniu granic pañstwowych.

263Statut UNESCO. Cyt. za: . Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych..., op. cit., s. 79.

264www.unesco.org

§ Rozpowszechnianie wiedzy za pomoc¹:

– zabezpieczania i konserwacji ksi¹¿ek, dzie³ sztuki, zabytków historii i nauki,

– zachêcanie wszystkich narodów do wspó³pracy intelektualnej, miêdzy-narodowych wymian edukacyjnych, naukowych i kulturalnych,

– opracowywanie metod miêdzynarodowej wspó³pracy, gwarantuj¹cej do-stêp ludzi wszystkich pañstw do ich wszelkich osi¹gniêæ.

CZ£ONKOSTWO

Ka¿de pañstwo cz³onkowskie ONZ ma prawo byæ pe³noprawnym cz³onkiem UNESCO. Inne kraje mog¹ wst¹piæ do Organizacji dziêki rekomendacji Zarz¹du, któr¹ – wiêkszoœci¹ dwóch trzecich g³osów – przyjmuje Konferencja Ogólna. Ka-tegoria cz³onka stowarzyszonego jest przyznawana terytoriom zale¿nym, na pod-stawie wniosku z kraju cz³onkowskiego, pod którego kontrol¹ dany obszar siê znajduje. Decyzja o przyjêciu zapada podczas g³osowania Konferencji Ogólnej.

Cz³onkowie UNESCO, którzy zostan¹ zawieszeni w prawach cz³onka przez ONZ, s¹ automatycznie pozbawiani tych praw przez Organizacjê.

Polska jest jednym z pañstw-za³o¿ycieli UNESCO, choæ przez pewien czas nie nale¿a³a do tej organizacji. Wyst¹pi³a z niej w 1952 roku, na skutek – jak to wówczas okreœlono – nieprzychylnej polityki UNESCO wobec pañstw socjali-stycznych. Ponowne przyst¹pienie nast¹pi³o jednak doœæ szybko, bo w 1954 roku (tu¿ po powrocie „na ³ono organizacji” Zwi¹zku Radzieckiego)²⁶⁵. W latach 80.

dzia³alnoœæ sta³ych organów UNESCO sta³a siê przedmiotem krytyki wielu œrodo-wisk, a nawet rz¹dów niektórych pañstw cz³onkowskich. Organizacji zarzucano przede wszystkim nadmierne upolitycznienie oraz marnotrawienie œrodków finan-sowych. Z tych powodów w 1985 roku z UNESCO wyst¹pi³y Stany Zjednoczo-ne, w rok póŸniej Wielka Brytania, a nastêpnie jeszcze kilka mniejszych krajów (np. Singapur). Opuszczenie szeregów Organizacji przez USA, które wp³aca³y do jej kasy najwiêksze sumy, postawi³o j¹ w trudnej sytuacji. UNESCO znalaz³a siê na skraju bankructwa i musia³a znacznie ograniczyæ sw¹ aktywnoœæ. Program naprawczy realizowany w latach 90. przyniós³ pozytywne efekty, dlatego te¿ pañ-stwa, które opuœci³y UNESCO, stopniowo do niej powracaj¹²⁶⁶.

W£ADZE I STRUKTURA ORGANIZACYJNA

W sk³ad struktury organizacyjnej UNESCO wchodz¹: Konferencja Ogólna (Ge-neral Conference), Zarz¹d (Executive Board) oraz Sekretariat. Konferencja Ogólna sk³ada siê z reprezentantów wszystkich pañstw cz³onkowskich UNESCO. Wyzna-cza ona politykê Organizacji i g³ówne kierunki jej prac. Ponadto spe³nia funkcje bezpoœredniego organu doradczego ONZ w dziedzinie edukacji, nauki i kultury.

265Encyklopedia prawa miêdzynarodowego..., op. cit., s. 242.

266Bankowicz M., Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, op. cit., s. 246.

Zbiera siê raz na dwa lata. Powo³uje cz³onków Zarz¹du i za jego rekomendacj¹ wybiera Dyrektora Generalnego. Zarz¹d sk³ada siê z 58 cz³onków wybieranych na dwuletni¹ kadencjê. Zajmuje siê on ocen¹ i wprowadzaniem w ¿ycie progra-mów zaaprobowanych przez Konferencjê oraz rekomenduje kandydatów na cz³on-ków Organizacji. Spotkania Zarz¹du musz¹ odbyæ siê cztery razy w ci¹gu dwóch lat. Dyrektor Generalny, który stoi na czele Sekretariatu, jest jednoczeœnie sze-fem administracyjnym, odpowiedzialnym za przygotowywanie specjalnych ra-portów z dzia³alnoœci Organizacji. Wybierany jest przez Konferencjê Ogóln¹ na okres 6 lat, w czasie których jest najwy¿szym przedstawicielem organizacji w kontaktach wewnêtrznych i zewnêtrznych.

DZIA£ALNOŒÆ

Dzia³alnoœæ organizacji jest okreœlana przez programy, zatwierdzane co dwa lata przez Konferencje Ogóln¹. Poniewa¿ w stosunku do swoich cz³onków UNESCO mo¿e wysuwaæ tylko zalecenia, program realizowany jest w pañstwach cz³onkow-skich jedynie na proœbê rz¹dów i przy ich wspó³pracy. W dzia³alnoœci UNESCO mo¿na wyró¿niæ piêæ grup zagadnieñ, w ramach których realizowana jest wiêkszoœæ konkretnych programów: edukacja, komunikacja i informacja, kultura, nauki przy-rodnicze, nauki humanistyczne i spo³eczne.

Edukacja. Dzia³ania Organizacji w tym obszarze koncentruj¹ siê wokó³ trzech strategicznych celów:

§ edukacja jako podstawowe prawo cz³owieka,

§ podnoszenie jakoœci edukacji,

§ promowanie eksperymentów, wprowadzanie innowacji, propagowanie in-formacji oraz dobrych praktyk, jak równie¿ polityka dialogu w edukacji.

UNESCO realizuje swoje zadania z pomoc¹ 56 biur na ca³ym œwiecie. Oprócz tego, wspó³pracuje z licznymi miêdzynarodowymi instytutami (np. International Bureau of Education – IBE, International Institute for Educational Planning – IIEP, International Institute for Higher Education in Latin America and the Caribbean – IESALC). Zakres przedmiotowy realizowanych obecnie prac edukacyjnych obejmu-je miêdzy innymi: tworzenie szkó³ stowarzyszonych z UNESCO, dostêpnoœæ oœwiaty dla wszystkich, wykorzystanie Internetu w oœwiacie, pomoc kobietom w Afryce, szkolnictwo od poziomu podstawowego do wy¿szego, walka z prze-moc¹, nauka i technika, rozwój zrównowa¿ony. Informacje o tym rodzaju dzia³al-noœci publikowane s¹ w magazynie Education Today.

Komunikacja i informacja. Wype³niaj¹c jeden z podstawowych elementów swej misji, mówi¹cy o „edukacji dla wszystkich”, UNESCO stworzy³o specjalny program Information for All. Ma on na celu zapewnienie swobodnej wymiany myœli oraz wiedzy, a tak¿e promowanie komunikacji miêdzyludzkiej. Program skupia siê na trzech zagadnieniach:

§ ochrona informacji i uniwersalny dostêp do niej,

§ udzia³ wszystkich ludzi w tworzeniu globalnego spo³eczeñstwa informacyjnego,

§ etyczne, prawne i spo³eczne konsekwencje rozwoju technik komunikacyjnych.

Program stwarza podstawy do miêdzynarodowej wspó³pracy i partnerstwa oraz wspiera rozwój wspólnych strategii, metod i narzêdzi do budowy spo³eczeñstwa informacyjnego oraz niwelowania ró¿nic pomiêdzy poszczególnymi krajami. Drugi program, jaki uruchomi³a UNESCO, to Memory of the World, którego zadaniem jest ochrona dziedzictwa dokumentalnego. W jego ramach zbierane s¹ informacje o ró¿nych kulturach, ludziach, jêzykach²⁶⁷.

Kultura. Prace UNESCO w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego sku-piaj¹ siê na trzech dziedzinach: ochrona, zarz¹dzanie, interwencja. Organizacja an-ga¿uje siê w ró¿ne prace rekonstrukcyjne na ca³ym œwiecie (np. przy œwi¹tyni Angkor w Kambod¿y, ruinach miasta Jiaohe w Chinach, œwi¹tyni Borobodur w Indonezji czy przy odbudowie pos¹gów Buddy zniszczonych w Afganistanie). UNESCO stara siê równie¿ zapobiec zanikaniu oko³o po³owy z 6000 jêzyków na ca³ym œwiecie.

Ponadto Organizacja pracuje nad projektem miêdzynarodowego prawa chroni¹cego dziedzictwo kulturowe. Inne jej inicjatywy w tej materii, to na przyk³ad: Œwiatowe Centrum Dziedzictwa (World Heritage Centre) oraz programy Kultura w Afryce, Kultura i M³odzie¿, Kultura i Kobiety.

Nauki przyrodnicze. Wiêkszoœæ dzia³añ Organizacji w dziedzinie nauk przy-rodniczych skoncentrowana jest na ochronie œrodowiska i rozwoju zrównowa¿o-nym. Realizowane s¹ one przez programy: Man and the Biosphere (MAB), Earth Sciences (GEO), Coastal Regions and Small Islands (CSI) oraz dodatkowe progra-my koordynuj¹ce. Drugi obszar dzia³añ to prowadzenie badañ i propagowanie nauk in¿ynieryjnych. Obejmuje on nauki o ¿yciu i biotechnologiê, nauki fizyczne, bada-nia nad energi¹, badabada-nia nad ludzkim genomem, edukacjê in¿ynieryjn¹. UNESCO jest te¿ inicjatorem programu partnerskiego University-Industry-Science Partnership, w którym uczestnicz¹ przedstawiciele nauki i biznesu.

Nauki humanistyczne i spo³eczne. W celu realizacji za³o¿eñ tego obszaru, po-wsta³o Centrum Dokumentacyjne Nauk Humanistycznych i Spo³ecznych, które – wspó³-pracuj¹c z ró¿nymi instytucjami – zajmuje siê zbieraniem i publikowaniem informacji dotycz¹cych praw cz³owieka, migracji, pokoju na œwiecie itd. Inne dziedziny objête pracami grupy nauk humanistycznych i spo³ecznych to: transformacje kulturowe, ety-ka, bioetyety-ka, filozofia, demokracja, tolerancja, pokój i prawa cz³owieka.

Z punktu widzenia turystyki bardzo wa¿nym elementem dzia³alnoœci UNE-SCO jest ochrona dziedzictwa. Walory przyrodnicze i kulturowe stanowi¹ niezwy-kle cenne atrakcje turystyczne. UNESCO szczególn¹ trosk¹ otacza dziedzictwo kulturowe, które dla turystyki ma ogromne znaczenie. Wœród dziesiêciu najbar-dziej poszukiwanych atrakcji turystycznych, teoretycy zarz¹dzania turystyk¹ wy-mieniaj¹ przynajmniej siedem takich, które w wiêkszym lub mniejszym stopniu wykorzystuj¹ walory dziedzictwa kulturowego: miejsca archeologiczne, budynki historyczne, parki i ogrody historyczne, skanseny przemys³owe, skanseny

etnogra-267Jednym z ostatnich projektów jest stworzenie archiwów dotycz¹cych handlu niewolnikami.

ficzne, muzea oraz niektóre parki tematyczne²⁶⁸. Najbardziej znanym i cenionym przejawem tej dzia³alnoœci Organizacji w dziedzinie turystyki jest s³ynna Lista Dzie-dzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Funkcjonuje ona od 1972 roku, kiedy to na Konferencji Generalnej zosta³o podpisane miêdzynarodowe porozumie-nie zatytu³owane „Konwencja Dotycz¹ca Ochrony Kultury Œwiatowej i Dziedzictwa Naturalnego”. Podstawowym celem tego porozumienia by³o okreœlenie i utrzymanie

œwiatowego dziedzictwa, przez stworzenie listy miejsc, których wartoœci powinny byæ zachowane dla ludzkoœci i którym nale¿y zapewniæ ochronê. Wpisanie danego obiektu na listê dokonuje siê w drodze decyzji specjalnego Komitetu Œwiatowego Dziedzictwa, w sk³ad którego wchodz¹ przedstawiciele 21 pañstw. S¹ dwie grupy kryteriów, wed³ug których ocenia siê poszczególne obiekty: jedna dla obiektów kulturowych, a druga dla dziedzictwa naturalnego. Przy kwalifikowaniu obiektów dziedzictwa kulturowego wyró¿nia siê trzy podstawowe typy obiektów:

§ pomniki kultury: obiekty architektoniczne, prace rzeŸbiarstwa i malarstwa monumentalnego, elementy lub konstrukcje natury archeologicznej, inskryp-cje i jaskinie pe³ni¹ce kiedyœ funkinskryp-cje mieszkalne oraz inne obiekty posiada-j¹ce wybitn¹ wartoœæ z punktu widzenia historii, sztuki i nauki;

§ grupy budowli: pojedyncze lub po³¹czone obiekty budowlane, które z po-wodu swej architektury, unikalnoœci, jednolitoœci lub swego miejsca w kra-jobrazie, posiadaj¹ wybitn¹ wartoœæ z punktu widzenia historii, sztuki i nauki;

§ miejsca: rejony (obszary), w których wystêpuje unikalne po³¹czenie

dzia-³alnoœci ludzkiej z wyj¹tkowymi cechami natury, stanowi¹ce wybitn¹ war-toœæ z punktu widzenia historycznego, estetycznego i etnologicznego.

Równie¿ przy selekcji i klasyfikacji miejsc dziedzictwa naturalnego, wyró¿-nia siê trzy podstawowe typy obiektów:

§ kompleksy o unikalnych cechach œrodowiska naturalnego, sk³adaj¹ce siê z poszczególnych formacji fizycznych i biologicznych lub grup takich for-macji, które stanowi¹ wybitn¹ wartoœæ z punktu widzenia estetycznego lub naukowego;

§ formacje geologiczne i fizjograficzne (dok³adnie okreœlone), w których wystêpuje zagro¿enie dla œrodowiska, w którym ¿yj¹ okreœlone gatunki zwierz¹t i roœlin, o wybitnej wartoœci z punktu widzenia nauki lub ochrony;

§ miejsca i rejony stanowi¹ce wybitn¹ wartoœæ powszechn¹ z punktu widze-nia nauki, konserwacji lub naturalnego piêkna²⁶⁹.

Lista Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO jest stale rozszerza-na. W 1998 roku znajdowa³o siê na niej ponad 550 unikalnych i najbardziej

warto-œciowych obiektów ze 112 krajów œwiata (w tym 8 z Polski)²⁷⁰. W 2002 roku

268Rottermund A., Dziedzictwo kulturowe Mazowsza, [w:] „Krajobrazy dziedzictwa kulturowego”, nr 3/4 (7/8), 2001, s. 5.

269Mill R. Ch., Morrison A. M., The Tourism System. An Introductory Text, wyd. trzecie, Kendall/

Hunt Publishing Company, Prentice-Hall 1998, s. 251.

270Borne H., Doliñski A., Organizacja turystyki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 160.

widnia³y na niej ju¿ 932 obiekty ze 125 krajów œwiata²⁷¹. Najbardziej znane atrak-cje turystyczne z tej listy to: Wielka Rafa Koralowa, Narodowy Park w Kakadu, Wilgotne Tropiki w Queensland (Australia), Wielki Mur Chiñski, Wyspy Galapa-gos, Piramidy Egiptu, Katedra Notre Dame w Pary¿u, Akropolis w Atenach, Machu Picchu, Kreml i Czerwony Plac, Stonehenge, Wielki Kanion Kolorado, Park Naro-dowy Yellowstone, Statua Wolnoœci itd.

Na liœcie najcenniejszych zabytków cywilizacji znajduj¹ siê tak¿e obiekty za-bytkowe z Polski. Do niedawna by³o ich 11. W lipcu 2003 roku do listy tej dopisano szeœæ unikalnych drewnianych œwi¹tyñ z: Dêbna Podhalañskiego, Lipnicy Murowa-nej, Sêkowej, Binarowej, Bliznego oraz Haczowa²⁷². Warto dodaæ, ¿e UNESCO utrzy-muje tak¿e inn¹ listê, zwan¹ List¹ Œwiatowego Dziedzictwa w Niebezpieczeñstwie. Ta lista zawiera wykaz miejsc po³o¿onych w obszarze niebezpiecznym z powodu

spo-³ecznych zajœæ lub przez œrodowiskowe zagro¿enia. Na przyk³ad z powodu wojny w by³ej Jugos³awii do listy tej dopisano Stare Miasto Dubrownika w Chorwacji.

W ostatnim okresie dosyæ g³oœna sta³a siê sprawa wpisania na Listê Œwiatowe-go Dziedzictwa polskieŒwiatowe-go dokumentu – „21 postulatów zg³oszonych w czasie strajku w Stoczni Gdañskiej w 1980 roku” (wraz z innymi dokumentami dotycz¹cymi po-wstania „Solidarnoœci”). Pewnym problemem by³o to, ¿e nie znaleziono dotychczas

¿adnego z dwóch egzemplarzy porozumieñ podpisanych przez przewodnicz¹cego „So-lidarnoœci”, Lecha Wa³êsê oraz reprezentuj¹cego komunistyczny rz¹d, Mieczys³a-wa Jagielskiego. W takiej sytuacji, Komitet UNESCO – na specjalnym posiedzeniu w Gdañsku – zdecydowa³, ¿e na listê wpisane zostan¹ postulaty zapisane na dwóch wielkich (210/125/1 cm), drewnianych tablicach, zawieszonych przez strajkuj¹cych na g³ównej bramie Stoczni. Do tej pory na liœcie tej znajdowa³o siê 70 pozycji uznawa-nych za najwa¿niejsze dokumenty w historii œwiata (w tym trzy dokumenty polskie:

dzie³o Miko³aja Kopernika O obrotach sfer niebieskich, rêkopisy Fryderyka Chopina oraz archiwum getta warszawskiego, potocznie zwane Archiwum Ringelbluma)²⁷³.

4.4. Inne organizacje o zasiêgu œwiatowym, maj¹ce wp³yw