Brak lub ograniczenie drogi sądowej

a) Zasady postępowania przez prokuraturę z wnioskami o wniesienie skargi nadzwyczajnej W związku z rozpatrywanymi przez Rzecznika wnioskami o wniesienie skargi nadzwyczajnej ujawnił się problem prawidłowości postępowania jednostek prokuratury w sytuacji, gdy Rzecznik uprzednio odmówił już wniesienia takiej skargi. Wnioskodawcy w kolejnych pismach kierowanych do Biura RPO wskazywali, że odmowa wniesienia skargi przez Rzecznika powoduje, iż Prokurator Generalny nie bada już merytorycznie ich wniosku o skorzystanie z tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Rzecznik wskazał, że żaden przepis ustawy o Sądzie Najwyższym nie pozbawia osoby, której którykolwiek z uprawnionych, wymienionych w ustawie podmiotów w ramach swoich kom-petencji odmówił wniesienia skargi nadzwyczajnej, możliwości zwrócenia się w tej sprawie do inne-go podmiotu, jeśli tylko posiada on legitymację do wniesienia teinne-go nadzwyczajneinne-go środka zaskar-żenia. Rzecznik podkreślił także, że uprawnienie do wniesienia skargi nadzwyczajnej ma charakter autonomiczny dla każdego z tych podmiotów. Odmienne i niezgodne z przepisami ww. ustawy rozwiązanie zawiera rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości – Regulamin wewnętrznego urzę-dowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury²⁴¹, z którego wynika, że pismo o skargę nadzwyczajną ponownie wniesione w sprawie, w której Prokurator Generalny lub Rzecz-nik Praw Obywatelskich stwierdził brak podstaw do wniesienia skargi nadzwyczajnej, pozostawia się bez biegu. Ten przepis jednostki prokuratury stosują także wówczas, gdy uprzednio wniesienia skargi nadzwyczajnej odmówił jedynie rzecznik , zaś Prokurator generalny nie zajął jeszcze sta-nowiska w sprawie. W opinii Rzecznika powstrzymywanie się przez prokuratorów z wykonywa-niem obowiązków nałożonych ustawą o Sądzie Najwyższym w rzeczywistości może czynić fikcyj-nym uprawnienie obywatela do złożenia w jego sprawie skargi nadzwyczajnej. Sytuacja taka nie powinna występować w praworządnym państwie prawa, którego jedną z zasad jest zasada zaufa-nia do państwa i tworzonego przez nie prawa. Przepisy wykonawcze powinny zmierzać do pełnej realizacji postanowień ustawy, nie zaś je uniemożliwiać. Z ustawy o Sądzie Najwyższym wprost zaś wynika, że obywatel ma prawo do skierowania wniosku do obu organów oraz oczekiwania, że oba zostaną rzetelnie rozpoznane. Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się²⁴² do Mi-nistra Sprawiedliwości z prośbą o dostosowanie Regulaminu do standardu wynikającego z ustawy o Sądzie Najwyższym.

240 Postanowienie TK z 26 czerwca 2019 r., sygn. akt K 26/16.

241 Rozporządzenie z 7 kwietnia 2016 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1206, ze zm.).

242 IV.7000.61.2018 z 11 kwietnia 2019 r.

Minister nie podzielił stanowiska Rzecznika i stwierdził²⁴³, że prezentowane przez RPO za-strzeżenia i wątpliwości być może są następstwem nie do końca właściwego odczytania regulacji odnoszących się do skargi nadzwyczajnej zawartych w ustawie o SN, prowadzącego do uznania, że ustawa ta przyznaje prawo do domagania się przez zainteresowane osoby od uprawnionych organów wniesienia skargi nadzwyczajnej. Działanie Prokuratora Generalnego w zakresie skargi nadzwyczajnej jest działaniem z urzędu, a nie na wniosek. Stąd też, jeżeli tylko prokurator uzna to za celowe, badać sprawę w kontekście możliwości wywiedzenia skargi nadzwyczajnej może zawsze, bez względu na to, czy wpłynęło pismo strony lub jakiegokolwiek innego podmiotu, czy też nie, bez względu na to, jak to pismo i przez kogo zostało rozpoznane, a nawet wówczas, gdy uprzednio stwierdzono brak podstaw do wniesienia skargi nadzwyczajnej i to bez względu na to, kto to stwierdził. Żaden bowiem przepis nie wyłącza możliwości reasumpcji stanowiska w tym za-kresie, a tym bardziej uprawnienia Prokuratora Generalnego do skierowania skargi nadzwyczajnej nawet wtedy, gdy inny organ uprzednio uznał, iż brak jest ku temu podstaw.

b) Możliwość wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony

Rzecznik przystąpił²⁴⁴ do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie połą-czonych pytań prawnych SN, a następnie wniósł²⁴⁵ o stwierdzenie, że art. 49 k.p.c. w zakresie, w ja-kim sąd rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziego z powodu podniesienia okoliczności wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Są-downictwa jest zgodny z konstytucyjnym prawem do sądu oraz z przepisami Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W pozostałym zakresie Rzecznik wniósł o umorzenie postępowania.

Art. 49 Kodeksu postępowania cywilnego przewiduje możliwość wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, w przypadku istnienia okoliczności stwarzających wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Występujący z pytaniem prawnym Sąd Najwyższy po-wziął wątpliwość, czy dopuszczalny, a co za tym idzie zgodny z przepisami wskazanymi jako wzorce kontroli, jest wniosek o wyłączenie sędziego, mający za podstawę okoliczności wadliwości powoła-nia sędziego przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, w skład której wchodzą sędziowie wybrani na podstawie art. 9a ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa²⁴⁶ w brzmieniu na-danym ustawą o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw²⁴⁷. Rzecznik wskazał, że ustawodawca nie określił w art. 49 k.p.c. zbioru możliwych przyczyn wyłą-czenia sędziego, wobec którego strona powzięła wątpliwość co do jego bezstronności w sprawie.

Wynika to z faktu, że nie da się przewidzieć wszystkich sytuacji oraz określić wszystkich relacji, jakie mogą zachodzić pomiędzy uczestnikami procesu, które mogą wpłynąć na brak bezstronności sędziego. Katalog przyczyn mogących stanowić podstawę wyłączenia sędziego w związku z podej-rzeniem braku bezstronności jest w zasadzie nieograniczony. Z uzasadnienia powołanego przez Sąd Najwyższy wynika, że Sąd ten dopatruje się wątpliwości nie tylko w wypadku złożenia wniosku

243 Pismo z 9 maja 2019 r.

244 VII.561.11.2019 z 30 lipca 2019 r., sygn. akt P 10/19.

245 Pismo z 24 września 2019 r.

246 Ustawa z 12 maja 2011 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 976, ze zm.).

247 Ustawa z 8 grudnia 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 3).

o określonej treści, lecz zmierza do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy strona jest uprawniona do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego powołanego w określonym trybie. Wykluczenie takiej możliwości kształtuje sytuację, w której strona mimo że będzie miała wątpliwości co do bezstron-ności sędziego w danej sprawie, zostanie pozbawiona możliwości złożenia wniosku o wyłącze-nie sędziego, albowiem jego obiektywizm będzie każdorazowo przesądzany na podstawie stanu ukształtowanego wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem Rzecznika nie można tworzyć przesłanek ograniczających złożenie wniosku o wyłączenie sędziego, tj. wskazywać sytuacji, w któ-rych stronie nie będzie przysługiwała taka możliwość. W ten sposób zamyka się bowiem jednostce prawo do korzystania z jej praw podmiotowych, albowiem prowadzi to do sytuacji, w której strona nie może skorzystać z prawa przysługującego jej na gruncie Konstytucji oraz Konwencji o ochro-nie praw człowieka i podstawowych wolności. W oceochro-nie Rzecznika ograniczeochro-nie prawa do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego na podstawie zastrzeżeń co do jego bezstronności w sprawie może godzić w dobro wymiaru sprawiedliwości oraz podważać jego społeczny odbiór.

c) Termin na wznowienie postępowania cywilnego po wyroku Trybunału Konstytucyjnego Rzecznik przystąpił²⁴⁸ do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym wszczętym skargą konstytucyjną, w której zakwestionowano zgodność z Konstytucją art. 408 Kodeksu postępowa-nia cywilnego. Co do zasady, ze skargą o wznowienie postępowapostępowa-nia można wystąpić w ciągu trzech miesięcy od dowiedzenia się o podstawie wznowienia, najpóźniej jednak – w terminie 10 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy strona była pozbawiona moż-ności działania lub nie była należycie reprezentowana. Przed nowelizacją k.p.c. z lutego 2017 r. ter-min ten był jeszcze krótszy i wynosił zaledwie pięć lat. Uniemożliwiało to (bądź istotnie utrudniało) wznowienie postępowania cywilnego w tych sytuacjach, w których wyrok zapadł na podstawie przepisu uznanego następnie za niekonstytucyjny – postępowanie przed Trybunałem Konstytu-cyjnym, ze względu na jego specyficzny charakter może toczyć się stosunkowo długo i zakończyć już po terminach zakreślonych w procedurze cywilnej. Tymczasem prawo do sanacji postępowania po wyroku stwierdzającym niekonstytucyjność jest konstytucyjnym prawem obywatela, zagwa-rantowanym w art. 190 ust. 4 Konstytucji. Dodatkowo, wniesienie skargi o wznowienie postępo-wania jest warunkiem niezbędnym także do tego, by następnie dochodzić ewentualnego odszkodo-wania za bezprawne działania władzy ustawodawczej, na podstawie art. 417(1) Kodeksu cywilnego – ale również zagwarantowanego w art. 77 ust. 1 Konstytucji.

Problem zbyt krótkiego terminu na wznowienie postępowania cywilnego w takich sytuacjach był już podejmowany przez Rzecznika Praw Obywatelskich w ubiegłych latach: w 2013 r. Rzecz-nik poparł²⁴⁹ skargę konstytucyjną w takiej właśnie sprawie, a po umorzeniu tego postępowa-nia²⁵⁰ do Trybunału Konstytucyjnego skierował²⁵¹ własny wniosek w trybie kontroli abstrakcyjnej.

W międzyczasie nastąpiła jednak nowelizacja przepisów k.p.c., a dotychczas pięcioletni termin zo-stał dwukrotnie wydłużony. Uznając, że prawa obywateli zyskały wystarczającą ochronę, Rzecznik

248 IV.510.49.2019 z 20 grudnia 2019 r., sygn. akt SK 92/19.

249 Informacja RPO za 2012 r., str. 386.

250 Postanowienie TK z 21 kwietnia 2015 r., sygn. akt SK 52/12.

251 Informacja RPO za 2015 r., str. 37-38.

cofnął wówczas wniosek, a zatem również i to postępowanie zostało umorzone²⁵². W obecnym po-stępowaniu – ze skargi konstytucyjnej – kwestionowane są przepisy już uchylone, bo takie właśnie zastosowano wobec skarżącego. Rzecznik w tym postępowaniu konsekwentnie zajmuje stanowi-sko dotychczasowe, iż pięcioletni termin na wznowienie postępowania jest dla stron zbyt krótki, a przez to narusza art. 190 ust. 4 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.