1. Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.
2. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie.
1. Sytuacja prawna dzieci obywatelstwa polskiego urodzonych za granicą, w których aktach urodzenia jako rodziców wskazano osoby tej samej płci
Polski system prawny nie przewiduje rodzicielstwa osób tej samej płci – nie ma możliwości wskazania w akcie urodzenia dziecka dwóch osób tej samej płci. Prawo nie dopuszcza też przy-sposobienia dziecka przez parę jednopłciową i nie reguluje instytucji macierzyństwa zastępczego, tzw. surogacji. W wielu krajach, w tym w obrębie Unii Europejskiej, przepisy dopuszczają jednak rodzicielstwo osób tej samej płci, w czego konsekwencji żyjący za granicą obywatele i obywatelki Polski pozostający z związkach jednopłciowych często zakładają tam rodziny i wskazują w aktach urodzenia swoich dzieci dwie kobiety lub dwóch mężczyzn jako rodziców. O ile jednym z rodziców wskazanych w akcie urodzenia jest obywatel Polski, dziecko nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa. Zgodnie bowiem z art. 34 ust. 1 Konstytucji, obywatelstwo polskie nabywa się przez uro-dzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Art. 14 ustawy o obywatelstwie polskim105 pre-cyzuje, że małoletni nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa, przez urodzenie, w przypadku, gdy co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim.
Dla efektywnej realizacji prawa do obywatelstwa oraz wszystkich związanych z nim upraw-nień – np. prawa do korzystania z opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, dostę-pu do bezpłatnej edukacji, czy też swobody przemieszczania się po terytorium Unii Europejskiej – niezbędne jest posiadanie polskiego dokumentu tożsamości (paszportu lub dowodu osobistego) i numeru PESEL. Zgodnie natomiast z dotychczasową praktyką organów administracji, do skutecz-nego wnioskowania o wydanie tych dokumentów i nadanie numeru PESEL niezbędne jest przed-stawienie odpisu polskiego aktu urodzenia. Jego uzyskanie jest możliwe w drodze transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia, tj. wiernego i literalnego przepisania aktu do polskich ksiąg stanu cywilnego przez Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego. W wielu przypadkach w sytuacjach, w któ-rych w zagranicznym akcie jako rodziców wskazano osoby tej samej płci, kierownicy USC odma-wiali dokonania transkrypcji, argumentując że byłaby ona sprzeczna z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego, w tym zasadą, że rodzicami są zawsze kobieta i mężczyzna.
W sprawach ze skarg na takie decyzje administracyjne o odmowie transkrypcji ukształtowały się dwie linie orzecznicze. Przed 2018 r. wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Admini-stracyjny w większości utrzymywały w mocy decyzje organów administracji w oparciu o klauzulę
105 Ustawa z 2 kwietnia 2009 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 1829).
porządku publicznego106. W 2018 r. w orzecznictwie dominować zaczął pogląd przeciwny, zgodnie z którym transkrypcja w takich sprawach jest nie tylko dopuszczalna, ale konieczna, w związku z in-stytucją transkrypcji obligatoryjnej ustanowionej w art. 104 ust. 5 ustawy – prawo o aktach stanu cywilnego107 oraz ze względu na obowiązek ochrony praw dziecka108.
Rzecznik przyłączył się do opisanych wyżej postępowań przed sądami administracyjnymi109 lub inicjował je w drodze wniesienia skargi administracyjnej w interesie obywatela110. Zdaniem Rzecznika odmowa transkrypcji wyłącznie ze względu na fakt, że w aktach urodzenia jako rodzi-ce wskazane są dwie osoby tej samej płci, prowadzi do naruszenia zakazu dyskryminacji dzieci ze względu na cenzus urodzenia i status prawny ich rodziców oraz naruszenia praw dziecka, w tym prawa do nabycia obywatelstwa, prawa do zachowania tożsamości oraz prawa do poszanowania życia rodzinnego. Odmowa transkrypcji aktu urodzenia może de facto prowadzić do bezpaństwo-wości u dzieci, które nie nabyły jednocześnie obywatelstwa innego państwa. Rzecznik podnosił, że organy administracji, ani sądy administracyjne nie brały pod uwagę konieczności zabezpiecze-nia najlepszego interesu dziecka oraz praktyki stosowazabezpiecze-nia prawa, zgodnie z którą odmowa dokona-nia transkrypcji prowadzi do uniemożliwiedokona-nia nadadokona-nia dziecku numeru PESEL i uzyskadokona-nia dla niego dokumentów tożsamości.
Tymczasem organy administracji i sądy administracyjne, uznając za podstawowe zasady porząd-ku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej przepisy Kodeksu rodzinnego i opieporząd-kuńczego dotyczące usta-lenia pochodzenia dziecka, powoływały się na klauzulę porządku publicznego. Jednak sama sprzecz-ność przepisów prawa obcego, na podstawie których ustalono rodzicielstwo osób tej samej płci, nie powoduje automatycznie sprzeczności z podstawowymi zasadami porządku prawnego. Należy bo-wiem wskazać na wartości, które zagrożone są transkrypcją zagranicznego aktu urodzenia, w którym jako rodzice wskazane są dwie osoby tej samej płci, a nie wyłącznie treść przepisów polskiego prawa rodzinnego. Organy administracji i sądy administracyjne powinny także wziąć pod uwagę przepisy Konstytucji, Konwencji o prawach dziecka i Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a w przypadku ustalenia, że przepisy ustawowe są z przepisami prawa międzynarodowego sprzeczne – powinny odmówić ich zastosowania, zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji.
2. Skarga prokuratora na czynność Kierownika USC (transkrypcję) będącą wykonaniem wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego
W związku z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego111, w którym – zgodnie z przed-stawioną powyżej argumentacją Rzecznika NSA orzekł o obligatoryjnym charakterze transkryp-cji, Kierownik USC wykonał wyrok i dokonał transkrypcji do polskiego rejestru stanu cywilnego
106 M.in. w wyrokach NSA: z 17 grudnia 2014 r., sygn. akt II OSK 1298/13 oraz wyrokach WSA: w Gliwicach z 6 kwietnia 2016 r., sygn. akt II SA/GI 1157/15; w Krakowie z 10 maja 2016 r., sygn. akt III SA/Kr 1400/15, w Warszawie z 14 kwietnia 2016 r., sygn.
akt IV SA/Wa 182/16.
107 Ustawa z 24 listopada 2014 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 2224).
108 Tak m.in. w wyrokach: NSA z 10 października 2018 r., sygn. akt II OSK 2552/16; WSA w Poznaniu z 5 kwietnia 2018 r., sygn.
akt II SA/Po 1169/17.
109 XI.534.3.2016 z 8 kwietnia 2019 r.
110 XI.534.5.2019 z 24 października 2019 r.
111 Wyrok z 10 października 2018 r., sygn. akt II OSK 2552/16.
brytyjskiego aktu urodzenia syna dwóch matek – dziecka, którego sprawa dotyczyła: matka bio-logiczna została wpisana w polskim rejestrze stanu cywilnego jako matka, dane ojca pozostały pu-ste, a informacja o drugiej matce została umieszczona w adnotacjach aktu. Prokurator zaskarżył tę czynność materialno-techniczną, zarzucając organowi administracji naruszenie art. 104 ust. 1 i 2 oraz art. 107 pkt. 3 Prawa o aktach stanu cywilnego poprzez dokonanie transkrypcji sprzecz-nej z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Do postępowania przystąpił112 Rzecznik, wnosząc o uznanie skargi Prokuratora za bezzasadną w całości, a jej wniesienie za nadużycie pra-wa procesowego. W wyroku113 Wojewódzki Sąd Administracyjny uznał, że skarga Prokuratora jest bezzasadna i pozbawiona podstawy prawnej, a tym samym podlega oddaleniu. W uzasadnieniu wyroku WSA odwołał się do argumentacji przedstawionej w uzasadnieniu wyroku NSA, a także podkreślił, że skarga Prokuratora stanowiła nieuzasadnioną i nie znajdującą podstawy prawnej po-lemikę z prawomocnym orzeczeniem NSA. Prokurator Okręgowy wniósł skargę kasacyjną od ww.
wyroku WSA w Krakowie. Skarga kasacyjna Prokuratora oczekuje na rozpoznanie.
3. Postulat zmiany formularza aktu urodzenia w celu uniknięcia problemów technicznych transkrypcji
Problemy z wykonaniem wyroku NSA z 10 października 2018 r. naświetliły także inne trudno-ści praktyczne w obszarze transkrypcji. Brak bowiem konsensusu co do tego, w jaki sposób tran-skrypcja zagranicznego aktu urodzenia, w którym jako rodziców wpisano osoby tej samej płci, po-winna zostać dokonana. Przepisy zobowiązują kierownika USC do transkrypcji wiernej i literalnej, bez ingerencji w treść aktu, co powinno być rozumiane jako konieczność wpisania obojga rodziców w części aktu, która wskazuje na ich imiona. Organy administracji stają jednak wówczas wobec przeszkody technicznej polegającej na tym, że formularz polskiego aktu urodzenia definiuje odpo-wiednie rubryki jako „matka” i „ojciec”, co w opinii niektórych uniemożliwia wpisanie w nie dwóch osób tej samej płci.
Ponieważ najprostszym rozwiązaniem tego technicznego problemu byłaby odpowiednia zmia-na rozporządzenia określającego wzór formularza aktu urodzenia, Rzecznik zwrócił się114 w tym przedmiocie do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. RPO przedstawił Ministrowi argu-mentację przemawiającą za obligatoryjnym charakterem transkrypcji w sytuacji, w której wymaga tego dobro dziecka podnosząc, że wzór formularza aktu urodzenia nie może stać na przeszkodzie zapewnieniu efektywności fundamentalnej zasadzie traktowania najlepszego interesu dziecka w sposób priorytetowy. W odpowiedzi Minister wskazał115, że nie planuje takiej zmiany, gdyż opi-sanie rubryk w formularzu jako „rodzic 1” oraz „rodzic 2” stanowiłoby naruszenie zasad polskiego prawa rodzinnego oraz art. 18 Konstytucji.
112 Informacja RPO za 2018 r., str. 66.
113 Wyrok z 4 czerwca 2019 r., sygn. akt II SA/Kr 233/19.
114 XI.534.4.2016 z 11 marca 2019 r.
115 Pismo z 3 czerwca 2019 r.
4. Uchwała 7 sędziów NSA stwierdzająca niedopuszczalność transkrypcji aktu urodzenia, w którym jako rodziców wskazano osoby tej samej płci
W toku jednego z postępowań sądowo-administracyjnych ze skargi kasacyjnej obywatelki, któ-rej dziecku odmówiono transkrypcji jego zagranicznego aktu urodzenia ze względu na fakt, że jako rodziców wskazano w nim osoby tej samej płci, skład orzekający Naczelnego Sądu Administracyj-nego przedstawił zagadnienie prawne do rozpoznania składowi 7 sędziów NSA116. Zapytał, czy w świetle klauzuli porządku publicznego z art. 107 pkt. 3 Prawa o aktach stanu cywilnego117 i art. 7 Prawa prywatnego międzynarodowego118 transkrypcja zagranicznego aktu urodzenia obywatela RP, w którym jako rodziców wskazano osoby tej samej płci jest dopuszczalna?. Rzecznik zgłosił119 udział w tym postępowaniu argumentując, że jest ona nie tylko dopuszczalna, ale obligatoryjna, ze względu na konieczność ochrony dobra dziecka, a także w związku z brzmieniem art. 104 ust. 5 Prawa o aktach stanu cywilnego, który wskazuje na obligatoryjny charakter transkrypcji w sytu-acji, w której obywatel posiadający zagraniczny akt stanu cywilnego wnioskuje o polski dokument tożsamości lub numer PESEL.
Chociaż wcześniej, w 2018 r., Naczelny Sąd Administracyjny przychylił się do takiej argumenta-cji RPO120, tym razem NSA w składzie 7 sędziów orzekł, że transkrypcja jest w przedstawionej sytu-acji niedopuszczalna ze względu na konieczność ochrony podstawowych zasad polskiego porządku prawnego121. W uzasadnieniu uchwały wskazano, że ponieważ skutkiem transkrypcji jest powstanie polskiego aktu stanu cywilnego, niezgodne z porządkiem publicznym jest przepisanie do polskiego rejestru aktu, w którym jako rodziców wskazano dwie matki. Zgodnie z polskimi przepisami, rodzi-cami są zawsze matka i ojciec – osoby różnej płci. NSA podkreślił przy tym, że odmowa transkryp-cji nie może doprowadzić do sytuatranskryp-cji, w której polski obywatel nie będzie mógł uzyskać polskiego paszportu, dowodu tożsamości lub numeru PESEL. W ocenie NSA, organy administracji powinny tak stosować przepisy prawa, żeby wydawać polskie dokumenty i nadawać obywatelowi numer PESEL wyłącznie na podstawie zagranicznego aktu urodzenia, który zgodnie z art. 1138 Kodeksu postę-powania cywilnego ma moc dowodową równą polskiemu aktowi. Jeśli urzędnicy i konsulowie będą postępować niezgodnie z tą wykładnią i odmawiać wydania dowodu lub paszportu, obywatele i oby-watelki powinni skarżyć takie działania w odrębnych postępowaniach administracyjnych.
NSA nie przychylił się też do wniosku o zwrócenie się w sprawie z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. NSA uznał, że skoro decyzja o odmowie tran-skrypcji nie powinna ograniczać prawa do uzyskania dokumentu tożsamości, to nie ogranicza także unijnej swobody przepływu osób. Dopiero w postępowaniu ze skargi na odmowę wydania paszportu lub dowodu możliwe byłoby podnoszenie argumentu, że doszło do naruszenia prawa do przemieszczania się po terytorium UE i wyboru miejsca zamieszkania.
116 Postanowienie NSA z 17 kwietnia 2019 r., sygn. akt II OPS 1/19
117 Ustawa z 28 listopada 2014 r. Dz. U. 2014 r. poz. 1741.
118 Ustawa z a 4 lutego 2011 r. Dz. U. z 2015 r. poz. 1792.
119 XI.534.3.2016 z 28 listopada 2019 r., sygn. akt II OPS 1/19.
120 Wyrok NSA z 10 października 2018 r., sygn. akt II OSK 2552/16.
121 Uchwała 7 sędziów NSA z 2 grudnia 2019 r., sygn. akt II OPS 1/19.