Prawo do rzetelnego procesu

a) Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw W wystąpieniu do Prezydenta RP Rzecznik wskazał, że uchwalona przez Sejm w dniu 19 lipca 2019 r. ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw²⁶⁶ zawiera rozwiązania, które są nie do pogodzenia z pakietem gwarancyjnym wyznaczającym stan-dardy minimalne, do których przestrzegania Polska zobowiązała się przystępując do konwencji, umów i struktur międzynarodowych. Mowa tu o zmianach Kodeksu postępowania karnego, do-tyczących art. 257 § 3 k.p.k., art. 378a k.p.k. i art. 454 k.p.k., które same w sobie zawierają błędy i przez to naruszają elementarne reguły rzetelnego procesu karnego, m.in. zasadę sprawiedliwości proceduralnej oraz zasadę prawa do obrony.

Dodawany art. 378a k.p.k. przewiduje możliwość prowadzenia postępowania dowodowego przez sąd w sytuacji, gdy ani obrońca ani oskarżony nie są obecni na rozprawie, a ich nieobecność jest należycie usprawiedliwiona. Unormowanie to rzekomo stanowić ma odpowiedź ustawodawcy na problem nierzetelnych zaświadczeń wystawianych przez lekarzy sądowych. W opinii Rzecznika jednakże rozwiązanie tej treści nie tylko stanowi zaprzeczenie istoty usprawiedliwienia nieobecności uczestnika postępowania oraz roli lekarza sądowego, ale przede wszystkim nie zabezpiecza należy-cie prawa do obrony przysługującego oskarżonemu oraz narusza standardy rzetelnego procesu.

W ustawie wprowadzono także zmiany do art. 454 k.p.k., które polegają na wykreśleniu z pa-ragrafu 1 zwrotu „lub warunkowo umorzono postępowanie” oraz wykreśleniu całego papa-ragrafu 3. Konsekwencją wskazanych zmian jest modyfikacja reguł ne peius. Zachodzi zatem możliwość skazania przez sąd odwoławczy oskarżonego, wobec którego sąd I instancji warunkowo umorzył postępowanie oraz możliwość orzeczenia przez sąd odwoławczy kary dożywotniego pozbawie-nia wolności, która nie została orzeczona przez sąd I instancji. Taka sytuacja procesowa pozbawia

265 II.510.197.2019 z 11 marca 2019 r.

266 Druk senacki nr 1243, druki sejmowe nr 3251,3134,3193,3562 i 3562-A.

oskarżonego możliwości kontestowania rozstrzygnięcia o karze w toku kontroli instancyjnej oraz uniemożliwia mu na zasadach ogólnych wniesienie kasacji (np. w przypadku orzeczenia kary po-zbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania). Jest to w oczywisty sposób na-ruszenie prawa do sądu wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji, zasady dwuinstancyjności postę-powania określonej w art. 78 Konstytucji oraz zasady lojalności państwa wobec obywateli leżącej u podstaw zasady państwa prawnego wskazanej w art. 2 Konstytucji.

W ocenie Rzecznika negatywnie należy ocenić także rozwiązanie przyjęte w zmienionym art. 257 § 3 k.p.k., na podstawie którego o wykonalności postanowienia sądu I instancji w przed-miocie zastosowania alternatywnego względem tymczasowego aresztowania sposobu zabezpie-czenia toczącego się postępowania karnego w postaci poręzabezpie-czenia majątkowego będzie decydować stanowisko prokuratora. Rzecznik zwracał²⁶⁷ już uwagę na ten problem w wystąpieniu do Prze-wodniczącego Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji. Jest to rozwiązanie wygodne dla organu ścigania karnego (prokuratora), ale jednocześnie dalece wkraczające w prawa obywatelskie, w tym prowadzące do przedłużenia stosowania wobec podsądnego tymczasowego aresztowania w sytuacji, gdy sąd I instancji doszedł do przekonania, że zastosowanie poręczenia majątkowego jest wystarczające dla prawidłowego zabezpieczenia postępowania. Zaakceptowanie rozwiązania przyjętego w ustawie, zdaniem Rzecznika, prowadzić może do niezgodności tak rozumianej normy prawnej z zasadą wolności osobistej, jak i z zasadą rzetelnego postępowania, a w szczególności z za-sadą sprawiedliwej procedury sądowej i lojalności procesowej. Równocześnie rozwiązanie to naru-sza zasadę równości broni stron postępowania karnego, czyniąc z prokuratora podmiot decyzyj-ny postępowania przed sądem, którego wniosków sąd nie może nie uwzględnić. Rzecznik zwrócił uwagę, że takie ukształtowanie przepisu sprawia, że o losach wykonalności decyduje prokurator, a więc organ inny niż sąd. Nie ma bowiem żadnych ograniczeń swobody decyzji prokuratora. Prze-pis bynajmniej o nich nie wspomina. Wskazane w przePrze-pisie ograniczenia są zbyt nieprecyzyjne, by mogły być uznane za obiektywne. W konsekwencji dopuszczalność składania oświadczenia przez prokuratora jest niczym niekontrolowana i pozwala na całkowitą dowolność jego działań.

Jednocześnie złożenie oświadczenia (sprzeciwu) obliguje sąd do jego uwzględnienia, co oznacza, że to prokurator, a nie sąd w tym wypadku, staje się gospodarzem procesu. Bezwzględne związanie sądu „sprzeciwem” prokuratora powoduje, że sąd jest jedynie podmiotem legitymizującym decy-zję prokuratora, co nie pozwala sprostać idei niezależności sądu jako odrębnej władzy. Sąd stał się jedynie wykonawcą decyzji prokuratora, co kłóci się z gwarancyjną rolą sądu (art. 45 Konsty-tucji) i co może być kwestionowane z punktu widzenia zasady, że władza sądownicza jest władzą oddzieloną od innych władz (art. 10 Konstytucji). W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się²⁶⁸ do Prezydenta RP z postulatem skorzystania z kompetencji określonej w art. 122 ust. 3 Konstytucji i skierowania omawianej ustawy do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie konstytu-cyjności zmian, dotyczących art. 257 § 3 k.p.k., art. 378a k.p.k. i art. 454 k.p.k. w brzmieniu nadanym im tą ustawą.

Prezydent nie odpowiedział w żaden sposób na wystąpienie Rzecznika. Uchwaloną ustawę podpisał i w konsekwencji opisane zmiany weszły w życie w dniu 5 października 2019 r.

267 II.510.930.2019 z 30 lipca 2019 r.

268 II.510.930.2019 z 7 sierpnia 2019 r.

b) Realizacja obowiązków informacyjnych sądu

Na gruncie spraw, badanych przez Rzecznika, istotna pozostaje problematyka realizacji obo-wiązków informacyjnych sądu, określonych w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej jako: k.p.c.).

Szczególnie istotne w tym zakresie wydaje się uregulowanie i ujednolicenie treści pouczeń udziela-nych stronom postępowania cywilnego.

W jednym z wyroków²⁶⁹ Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że prawo do sądu jest jednym z podstawowych praw podmiotowych jednostki i jedną z fundamentalnych gwarancji praworząd-ności w demokratycznym państwie. W orzecznictwie Trybunału wskazuje się cztery zasadni-cze elementy konstrukcyjne tego prawa. Wśród nich można wyróżnić prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej. Realizacji zasady sprawiedliwości proceduralnej służy niewąt-pliwie udzielenie wyczerpującego i pełnego pouczenia stronie (uczestnikowi) postępowania. Obo-wiązek informacyjny sądu w formie pouczeń bezpośrednio wiąże się również z zasadą zaufania obywatela do państwa. Z uwagi na wskazaną rolę i znaczenie pouczeń, za szczególnie uzasadnione Rzecznik uznał uregulowanie tego zagadnienia zgodnie z postulatami jasności i zrozumiałości pra-wa. Jest to tym bardziej istotne, że dotychczas, poza przypadkami pouczeń o treści wprost określo-nej w aktach wykonawczych do Kodeksu postępowania cywilnego, ich zakres i forma w znaczokreślo-nej mierze wynikały z praktyki przyjętej w danym sądzie. Problematyka ta jest szczególnie doniosła, albowiem bezpośrednio dotyczy efektywności zagwarantowanego w Konstytucji prawa do za-skarżenia orzeczenia Sądu I instancji. Poza wątpliwością pozostaje, iż brak wiedzy o przebiegu po-stępowania utrudnia, a często nawet uniemożliwia realne skorzystanie ze środka odwoławczego przez osobę niebędącą profesjonalnym pełnomocnikiem. Tymczasem udzielenie na odpowiednim etapie postępowania pouczenia spełniającego standardy rzetelnego procesu w znacznej mierze ograniczałoby przypadki odrzucenia środków zaskarżenia z uwagi na nieusunięcie ich braków for-malnych w omawianym zakresie. 24 lipca 2019 r. Prezydent RP podpisał ustawę o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która znowelizowała m.in. art. 5 k.p.c., dodając § 2. Upoważnia on Ministra Sprawiedliwości do określenia w drodze rozporządzenia wzorów pouczeń, których udzielania na piśmie wymaga kodeks, przy uwzględnieniu konieczności zapewnienia komunikatywności przekazu. W ocenie Rzecznika, do wskazanych pouczeń należy zaliczyć te udzielane w związku z zaskarżaniem orzeczeń, m.in. w trybie art. 327 § 4 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, w brzmieniu określonym w ustawie o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cy-wilnego oraz niektórych innych ustaw: „Stronie niezastępowanej przez adwokata, radcę prawne-go, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej wraz z wyrokiem, który podlega doręczeniu z urzędu, doręcza się pouczenie o sposobie i terminie zgłoszenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem oraz warunkach, sposobie i terminie wniesienia środka za-skarżenia.” Rzecznik zwrócił się²⁷⁰ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o poinformowanie o eta-pie, na jakim znajdują się prace legislacyjne nad rozporządzeniem określonym w przywołanym wy-żej art. 5 § 2 k.p.c., a także o zajęcie stanowiska co do zasadności zawarcia w przewidzianych w tym rozporządzeniu pouczeniach informacji o wymaganej przez Kodeks postępowania cywilnego ilości odpisów składanych pism procesowych.

269 Wyrok TK z 13 stycznia 2015 r., sygn. akt SK 34/12.

270 IV.510.26.2019 z 2 sierpnia 2019 r.

W odpowiedzi Minister wskazał²⁷¹, że trwają prace koncepcyjne nad projektem rozporządze-nia Ministra Sprawiedliwości, które zawierałoby wzory pouczeń, których udzielarozporządze-nia na piśmie wy-maga Kodeks postępowania cywilnego. Zgodnie z uzasadnieniem ustawy nowelizującej k.p.c, jako że wzory tych pouczeń powinny być zredagowane w sposób bardziej zrozumiały niż dotychczas, planowana jest w tym zakresie współpraca z jednostkami naukowymi zajmującymi się dostosowa-niem języków fachowych do aparatu pojęciowego przeciętnego Polaka. Pouczenia te zostaną za-mieszczone również na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości wraz z ich urzędowymi tłumaczeniami na najczęściej wykorzystywane w obrocie języki obce.

c) Umieszczanie w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym danych nieletnich W wystąpieniach kierowanych do Ministra Sprawiedliwości oraz Prezesa Rady Ministrów Rzecznik zwracał uwagę na niedoskonałości regulacji ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym²⁷². Rzecznik wskazywał na problem wtórnej wiktymizacji ofiar przestępstw seksualnych, a także stygmatyzacji rodzin sprawców, która stała się niezamierzonym skutkiem ujawnienia danych sprawcy w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym oraz na problematyczność umieszczania w Rejestrze danych nieletnich, którzy dopuścili się czynów ka-ralnych na tle seksualnym. Problemy te nadal pozostają nierozwiązane i zdaniem Rzecznika wy-magają reakcji ustawodawcy. Dodatkowo, treść skarg wpływających do Biura RPO, dotyczących postępowań wobec osób nieletnich, ujawniła dodatkowy jeszcze aspekt tej sprawy. Mianowicie, umieszczenie w Rejestrze następuje z mocy prawa. Sąd orzekający nie wydaje żadnego rozstrzy-gnięcia w tym zakresie, a samo skazanie, orzeczenie środków zabezpieczających czy też środków przewidzianych w postępowaniu w sprawach nieletnich ma ten efekt, że dane osoby, wobec której toczyło się postępowanie, są umieszczane w Rejestrze. W ocenie Rzecznika, obecna regulacja usta-wy może stanowić swoistą pułapkę proceduralną dla osoby uczestniczącej w postępowaniu, która nie jest świadoma skutków orzeczenia sądu, albo dowiaduje się o tych skutkach dopiero po zakoń-czonym postępowaniu, gdy upłynęły już wszystkie terminy procesowe, zwykle wówczas, gdy jest zawiadamiana w trybie art. 10 ustawy o umieszczeniu jej danych. Wydaje się także, że osoba taka ma bardzo ograniczone możliwości kwestionowania skutku orzeczenia w postaci zamieszczenia danych w rejestrze, skoro o skutku tym sąd nie orzeka. Z tym samym problemem zderza się po-krzywdzony. Zdaniem Rzecznika nie do pogodzenia z zasadą rzetelnej procedury sądowej jest sy-tuacja, w której tak istotna kwestia, jak decyzja o sytuacji prawnej uczestnika postępowania a także sytuacji życiowej ofiar przestępstw seksualnych, nie jest w żaden sposób komunikowana, zwłasz-cza w tej postaci, że stanowi ona element treści orzeczenia sądowego. Mechanizm, któremu jest poddany uczestnik postępowania sądowego, nie jest dla niego czytelny i przewidywalny. Minimal-ny standard uczciwej procedury sądowej, opartej na zasadzie zaufania, nakazuje umieszczenie roz-strzygnięcia w przedmiocie ujawnieniu danych w Rejestrze w treści orzeczenia sądowego. Funkcja informacyjna orzeczenia sądowego polega właśnie na tym, że określa ono w wyczerpujący spo-sób sytuację prawną jednostki, i nie jest ona zaskakiwana dodatkowymi, niewynikającymi wprost

271 Pismo z 29 sierpnia 2019 r.

272 Ustawa z 13 maja 2016 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 405, ze zm.).

z samej treści orzeczenia, skutkami. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się²⁷³ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w celu zmiany ustawy o przeciw-działaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym, w taki sposób, aby sąd miał obowiązek zamieszczać w orzeczeniu rozstrzygnięcie – zarówno pozytywne jak i negatywne – o umieszczeniu danych sprawcy w Rejestrze. Niestety, na wystąpienie to Minister Sprawiedliwości nie udzielił żad-nej odpowiedzi.

d) Problemy związane z wykonaniem orzeczonej kary grzywny

Rzecznik wskazał, że na podstawie art. 44 § 1 k.k.w. skazanego na grzywnę sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni. Obecnie kwestię czynności technicznych związanych z wykonaniem kary grzywny reguluje § 406 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości – Regulamin urzędowania sądów powszechnych. Istotne jest zwrócenie uwagi, że czynności te wykonywane są w sądzie, w którym wydano wyrok w pierwszej instancji, oraz że mają zostać wykonane bezzwłocznie.

Zgodnie z art. 107 § 4a k.k., w razie skazania na grzywnę zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania.

Tym samym moment uiszczenia w kasie sądu lub wpłaty na rachunek bankowy sądu kwoty odpo-wiadającej wartości kary grzywny determinuje rozpoczęcie biegu terminu wymaganego do zatar-cia skazania. Moment wpłaty poprzedzony być musi, zgodnie ze wspomnianym § 406 rozporządze-nia, wpisaniem grzywny do dziennika należności sądowych, co oznacza, że sprawność czynności procesowych (konieczność zarządzenia) i czynności technicznych (konieczność dokonania wpisu grzywny do dziennika należności sądowych) determinuje moment, w którym prawomocnie skaza-ny może wykonać orzeczoną wobec niego karę grzywskaza-ny. W tym stanie rzeczy ujawnił się problem systemowy. Dotyczy on przypadków skazania na samoistną karę grzywny osoby, co do której nie zachodzą przesłanki z art. 108 k.k. (tj. nie została skazana za inne przestępstwa). Jeżeli osoba taka skorzysta ze swoich uprawnień procesowych z art. 422 k.p.k. i złoży wniosek o uzasadnienie wy-roku sądu II instancji, wówczas akta pozostaną w dyspozycji sądu odwoławczego aż do momentu sporządzenia uzasadnienia. Prawomocny wyrok nie może być wówczas niezwłocznie wykonany.

Wszczęcie postępowania wykonawczego w przedmiocie wykonania kary grzywny uzależnione jest od przesłania akt sprawy do sądu wykonującego orzeczenie, w tym przypadku do sądu I instancji.

W okresie od wydania wyroku przez sąd odwoławczy, w toku terminu do złożenia wniosku o uza-sadnienie wyroku, obiegu ewentualnej korespondencji związanej z uzupełnieniem braków formal-nych tego wniosku i następnie sporządzania uzasadnienia, następuje wstrzymanie rozpoczęcia bie-gu okresu, o którym mowa w art. 107 § 4a k.k. Tym samym dochodzi do przedłużenia okresu, jaki musi upłynąć, by doszło do zatarcia skazania. Rzecznik zwrócił się²⁷⁴ do Ministra Sprawiedliwości o ocenę skali problemu oraz rozważenie potrzeby zmiany stanu prawnego w tym zakresie.

W ocenie²⁷⁵ Ministra w nakreślonej przez Rzecznika sprawie nie występuje problem, który można byłoby określić mianem systemowego. Nie można także zgodzić się z zawartą w piśmie RPO tezą, że w przypadku skorzystania przez osobę skazaną z uprawnień procesowych i złożenia

wnio-273 IV.550.1.2019 z 10 lipca 2019 r.

274 II.511.451.2019 z 19 sierpnia 2019 r.

275 Pismo z 4 października 2019 r.

sku o uzasadnienie prawomocny wyrok nie może być niezwłocznie wykonany, ponieważ akta po-zostaną do dyspozycji sądu odwoławczego aż do momentu sporządzenia uzasadnienia. Sporządze-nie pisemnego uzasadSporządze-nienia wyroku sądu drugiej instancji z całą pewnością Sporządze-nie może być uznane za „zbędną zwłokę” w wykonywaniu orzeczenia. Nie jest czynnością dokonywaną mimochodem, poza tokiem pozostałych czynności sądu, lecz pozostaje jedną z najistotniejszych czynności po-stępowania karnego, związaną bezpośrednio z merytorycznym rozstrzygnięciem sprawy przez sąd. Istniejące w omawianej dziedzinie rozwiązania prawne mają racjonalny charakter i ugrunto-waną tradycję, nie uzasadniając twierdzenia o istnieniu problemu proceduralnego w postaci bez-podstawnego wydłużenia daty końcowej zatarcia skazania. Z tego względu Minister nie dostrze-ga potrzeby podejmowania jakiejkolwiek interwencji, w szczególności legislacyjnej, zmierzającej do zmiany obowiązujących w tym obszarze przepisów prawnych lub praktyki organów wymiaru sprawiedliwości.