– Prawo do humanitarnego traktowania
2. Problemy związane z funkcjonowaniem Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w Gostyninie
Analiza 5 lat obowiązywania ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób166, wizytacje pracow-ników Biura RPO i innych podmiotów w KOZZD oraz zebrana ocena sądów cywilnych orzekających w oparciu o ustawę i dyrektorów zakładów karnych, którzy inicjują procedurę uznania danej oso-by za stwarzającą zagrożenie, pozwalają sprecyzować konieczny kierunek modyfikacji przepisów ustawy. W opinii Rzecznika taka bieżąca ocena potrzeby zmian legislacyjnych powinna być również dokonywana w Ministerstwie Sprawiedliwości – od strony spraw prowadzonych w sądach i pro-blemów, jakie dostrzega wymiar sprawiedliwości na tle stosowania ustawy, jak również w Mini-sterstwie Zdrowia – w zakresie funkcjonowania KOZZD, jako podmiotu leczniczego podległego Ministrowi Zdrowia.
Rzecznik podkreślił, iż fakt, że Trybunał Konstytucyjny, ogłaszając wyrok167 z dnia 23 listopada 2016 r., uznał zaskarżone przepisy ww. ustawy w większości za zgodne z Konstytucją, nie oznacza, że ustawa ta nie wymaga nowelizacji. Zdaniem Rzecznika m.in. art. 46 ustawy powinien przewidy-wać obligatoryjny udział obrońcy, prokuratora i stanowić o składzie 3-osobowym sądu. Decyzja zaś o przedłużeniu pobytu w KOZZD, a więc pozbawieniu wolności, powinna przybrać formę po-stanowienia sądu, które jest zaskarżalne, nie zaś notatki do akt sprawy, o czym stanowi paragraf trzeci omawianego przepisu.
166 Ustawa z 22 listopada 2013 r. (Dz.U. z 2014 r. poz. 24 ze zm.).
167 Sygn. akt K 6/14 (Dz.U. z 2016 r. poz. 2205).
Kolejnym ważnym zagadnieniem związanym ze stosowaniem ustawy jest brak podstaw do umieszczenia w KOZZD w ramach zabezpieczenia cywilnego. Nagląca jest potrzeba uregulo-wania kwestii: katalogu środków stosowanych tymczasowo wobec uczestnika postępouregulo-wania to-czącego się na podstawie ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. – możliwie precyzyjnie określającego ramy prawne ograniczenia wolności osobistej jednostki oraz terminów stosowania tych środków tymczasowych, bądź przynajmniej trybu obowiązkowego badania przez sąd zasadności dalszego ich stosowania w trakcie postępowania. Kwestia ta była w ubiegłych latach kilkakrotnie zgłaszana Ministrowi Sprawiedliwości168, jednak wystąpienia Rzecznika nie spotkały się z jakąkolwiek reak-cją ze strony resortu sprawiedliwości.
Ponadto, Rzecznik przypomniał, że Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjal-nym nie jest miejscem dla osób chorych psychicznie. Błędne skierowanie przez sąd bądź zachoro-wanie w trakcie wieloletniego pobytu w Ośrodku mogą sprawić, że osoby chore psychicznie będą przebywać w tym miejscu. Nie jest to jednak szpital psychiatryczny, a osoby tam umieszczone po-winny być poddawane terapii ze względu na zaburzenie osobowości, zaburzenie preferencji sek-sualnych bądź upośledzenie umysłowe. Istniejąca obecnie luka prawna, polegająca na braku pod-staw do przewiezienia osoby chorej psychicznie, która błędnie została skierowana do KOZZD bądź zachorowała w trakcie pobytu w nim, do szpitala psychiatrycznego, powinna zostać niezwłocznie wypełniona odpowiednimi regulacjami. Rzecznik zwrócił także uwagę na brak procedur postępo-wania w przypadku konieczności leczenia wymagającego skomplikowanych procedur medycznych bądź poddania pacjenta KOZZD długoterminowym badaniom w warunkach szpitalnych, np. osobę prowadzącą protest głodowy. Przepisy nie precyzują również, kto ponosi koszt leczenia pacjenta Ośrodka w więziennej placówce służby zdrowia – wobec dwóch różnych zasad finansowania opieki zdrowotnej – innej w zakładzie karnym (Ministerstwo Sprawiedliwości), a innej w KOZZD (Mini-sterstwo Zdrowia).
W ocenie Rzecznika filozofia funkcjonowania Ośrodka i warunki pobytu w nim powinny ulec zmianie. W ustawie nie wskazano bowiem, jak „wypełnić” codzienne życie pacjenta KOZZD i przy-gotować go do opuszczenia tego miejsca pozbawienia wolności, niejednokrotnie po wieloletnim pobycie, np. poprzez możliwość wykonywania pracy, naukę zawodu, realizację zainteresowań, przepustki w towarzystwie terapeutów i pracowników ochrony. Jednocześnie nie określono, jak ma wyglądać długoterminowy pobyt pacjenta w tym miejscu. Problemem jest także prowadzona w Ośrodku terapia. Wśród terapeutów trudno dostrzec jednolitą formę i model prowadzenia tera-pii, a zmienność personelu, wynikająca z rotacji i przenoszenia na inny oddział, powoduje brak cią-głości terapii. Ponadto, jej ciężar spoczywa obecnie na terapii indywidualnej, a powinien on zostać przeniesiony na terapię grupową, treningi, społeczność terapeutyczną. Obecny stan zaludnienia i warunki Ośrodka w Gostyninie powinny skłaniać organy władzy do pilnych decyzji w tym przed-miocie.
Rzecznik zauważył także, że ustawa z dnia 22 listopada 2013 r. powinna przewidywać moż-liwość zastosowania Systemu Dozoru Elektronicznego (SDE) przy nadzorze prewencyjnym. Ten sprawdzony już w Polsce system elektronicznej kontroli miejsca pobytu, mógłby pomóc
funkcjo-168 IV.567.1.2016 z 24 marca 2016 r., 2 marca 2017 r., 28 grudnia 2017 r. i 7 maja 2018 r.
nariuszom Policji, wykonującym zadania związane z nadzorem prewencyjnym i stanowić większą gwarancję kontroli osoby objętej tym środkiem ograniczenia wolności.
Rzecznik zwrócił się169 do Premiera z prośbą o odniesienie się do niniejszego pisma i przedsta-wionych postulatów działań.
Wystąpienie zostało przekazane170 do Ministra Sprawiedliwości z prośbą udzielenie odpowie-dzi Rzecznikowi, w porozumieniu z Ministerstwem Zdrowia, z kopią do wiadomości Prezesa Rady Ministrów. Minister Sprawiedliwości odpowiedzi nie udzielił.
Również w wystąpieniu skierowanym do Ministra Zdrowia Rzecznik zgłosił szereg postula-tów dotyczących zmian legislacyjnych w ww. ustawie i aktach wykonawczych. Zadaniem Ośrodka jest prowadzenie postępowania terapeutycznego wobec osób stwarzających zagrożenie umiesz-czonych w Ośrodku. Możliwe jest więc umieszczenie w KOZZD tylko takich osób, które spełniały przesłanki określone w art. 1 ustawy, a następnie sąd w wydanym orzeczeniu uznał, iż charakter stwierdzonych u nich zaburzeń psychicznych lub ich nasilenie wskazują, że ich pobyt w Ośrodku jest niezbędny ze względu na bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez nich czy-nu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolno-ści seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolnowolno-ści, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat. Nieodpowiadający wymogom ustawy będzie więc pobyt w Ośrodku osób podlegających dopiero weryfikacji istnienia przesłanki, o której mowa w art. 1 ust. 3 ustawy (poprzez obserwa-cję). W przekonaniu Rzecznika przeprowadzanie obserwacji na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy, w obecnych warunkach KOZZD i panujących tam zasad funkcjonowania, jest niemożliwe, a także negatywnie wpływa na proces terapeutyczny pacjentów. Nie bez znaczenia jest też fakt, iż obser-wację, a co za tym idzie także opinię o potrzebie umieszczenia w Ośrodku, podejmować będą osoby zatrudnione w KOZZD, co w ocenie Rzecznika jest rozwiązaniem błędnym. Rzecznik zwrócił się171 do Ministra Zdrowia z prośbą o nowelizację wydanego przez Ministra rozporządzenia, które do-tyczy tej materii. W piśmie RPO postulował także usunięcie KOZZD z listy podmiotów w których mogą być wykonywane stacjonarne środki zabezpieczające.
W odpowiedzi Minister poinformował172, że po przeprowadzeniu analizy postulatów legisla-cyjnych, odnoszących się do ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób oraz uwzględniając aktualne możliwości realizacji przez Ośrodek ustawowych zadań, resort zdrowia podjął współpra-cę z Ministerstwem Sprawiedliwości w celu wprowadzenia kompleksowych zmian w ww. ustawie.
Zaproponowane zostały szczegółowe zmiany legislacyjne dotyczące prawidłowej realizacji zadań przez Ośrodek, które w chwili obecnej są analizowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Wy-dane przez Ministra akty wykonawcze, których nowelizację postulował RPO, nie zostały dotąd znowelizowane.
Oprócz powyżej wskazanych braków bądź błędów legislacyjnych, przeprowadzona w Biurze RPO analiza przypadków osób umieszczonych w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, z uwzględnieniem praktyki orzeczniczej sądów, uwidoczniła kolejne luki prawne
169 IX.517.1702.2017 z 27 lutego 2019 r.
170 Pismo z 14 marca 2019 r.
171 IX.517.1702.2017 z 21 stycznia 2019 r.
172 Pismo z 27 lutego 2019 r.
wymagające pilnej interwencji legislacyjnej. Obowiązujące przepisy prawa nie precyzują bowiem co ma pierwszeństwo wykonania – kara pozbawienia wolności czy terapia w Ośrodku w Gosty-ninie. Nie dają również podstaw sądowi do uchylenia nadzoru prewencyjnego w sytuacji osadze-nia osoby stwarzającej zagrożenie w jednostce penitencjarnej czy zakładzie psychiatrycznym.
W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się173 do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o podjęcie inicjatywy legislacyjnej.
Ponadto, w wystąpieniu skierowanym do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, Rzecznik wskazał na zbyt późne kierowanie do sądu wniosków przez dyrektorów jednostek penitencjar-nych o uznanie danej osoby za stwarzającą zagrożenie dla społeczeństwa. Na tę kwestię zwracali uwagę sędziowie wydziałów cywilnych, którzy orzekają na podstawie ustawy, i zgłosili postulat, aby dyrektorzy zakładów karnych/aresztów śledczych występowali z przedmiotowym wnioskiem do sądu znacznie wcześniej niż czynią to obecnie, tj. rok albo nawet półtora roku przed końcem kary. W ocenie sędziów zalecony przez Dyrektora Generalnego SW okres ośmiu miesięcy przed za-kończeniem kary jest niewystarczający, a co więcej nie zawsze jest respektowany. Wydłużenie go pozwoliłoby na sprawne przeprowadzenie postępowania sądowego oraz dogłębne zweryfikowa-nie materialnych przesłanek uznania skazanego za osobę stwarzającą zagrożezweryfikowa-nie w myśl ustawy.
Nie byłoby też konieczności sięgania po zakwestionowany przez Sąd Najwyższy środek w postaci zabezpieczenia cywilnego, polegający na umieszczeniu osoby po zakończeniu kary w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym do czasu prawomocnego zakończenia postę-powania sądowego.
Służba Więzienna nie podzieliła tego stanowiska. W otrzymanej odpowiedzi174 wskazano, że uwzględniając interesy wielu osób i instytucji, w tym sądów, policji, biegłych sądowych, za roz-sądny termin na rozpatrzenie wniosku uznano okres 6 miesięcy przed końcem kary pozbawienia wolności, który następnie wydłużono do 8 miesięcy Dalsze wydłużanie tego okresu budzi dyle-maty etyczne i jest szkodliwe z punktu widzenia możliwości realizowania wobec skazanego Indy-widualnego Programu Terapeutycznego. Ponadto, w niektórych przypadkach nie będzie możliwe (z uwagi np. na informacje wpływające do jednostki o skazanym, niski wyrok orzeczony przez sąd itp.), aby przy składaniu wniosku o uznanie za osobę stwarzającą zagrożenie w trybie ustawy za-chowano termin 8 miesięcy. Jednocześnie pracownicy oddziałów terapeutycznych i dyrektorzy jednostek dokładają wszelkich możliwych starań, by taki termin zachować, a Centralny Zarząd Służby Więziennej monitoruje sytuację i stale przypomina o konieczności dochowania staranności w tym zakresie.
Nadzór prewencyjny
Rzecznik zwrócił się175 do Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia w sprawie trudności, jakie na-potykają sądy cywilne, ze wskazaniem podmiotu leczniczego, który realizowałby postępowanie terapeutyczne w warunkach ambulatoryjnych, w myśl art. 16 ust. 1 ustawy, z zakresu terapii
zabu-173 IX.517.1702.2017 z 22 listopada 2019 r.
174 Pismo z 1 sierpnia 2019 r.
175 IX.517.1864.2018
rzeń osobowości, a w szczególności zaburzeń preferencji seksualnych. W wielu przypadkach do re-alizacji terapii wskazywane są podmioty lecznicze, które położone są relatywnie daleko od miejsca zamieszkania osoby stwarzającej zagrożenie. Natomiast nieustalenie przez sąd takiego podmiotu leczniczego w miejscu stałego pobytu osoby stwarzającej zagrożenie może stanowić przeciwska-zanie do orzeczenia nadzoru prewencyjnego i w konsekwencji skutkować umieszczeniem takiej osoby w KOZZD w Gostyninie. Ponadto, procedura ustalania przez sąd odpowiedniego podmiotu leczniczego jest czasochłonna. Rzecznik poprosił o informację, czy zasygnalizowany problem jest znany i czy w związku z tym były, a jeśli tak to jakie, podejmowane działania zaradcze.
W odpowiedzi przyznano176, że obecnie na terenie Polski program terapii zaburzeń seksualnych jest realizowany jedynie przez pięciu świadczeniodawców. Dodatkowo placówki te są nierównomier-nie rozmieszczone na obszarze Polski. Wystąpiono więc do oddziałów wojewódzkich NFZ z prośbą o przesłanie informacji i wyjaśnień w sprawie, które umożliwią podjęcie stosownych działań zarad-czych. Jednocześnie, w związku z przekazaną informacją o problemach z dostępem do właściwych świadczeń terapeutycznych w warunkach ambulatoryjnych, osób kierowanych przez sądy, zwró-cono się do Centrali NFZ o przekazanie informacji o przypadkach odmowy przez świadczeniodaw-cę, który posiada z Narodowym Funduszem Zdrowia stosowną umowę, udzielenia adekwatnych świadczeń zdrowotnych osobom zdiagnozowanym i kierowanych przez sądy w ramach środków zabezpieczających w postaci terapii, czy nakładania na nich obowiązku terapii w ramach nadzoru prewencyjnego. Powyższe informacje umożliwią podjęcie stosownych działań w celu prawidłowej realizacji umów zawartych ze świadczeniodawcami, a tym samym zabezpieczenie przysługującej świadczeniobiorcom dostępności do gwarantowanych świadczeń.