– Prawo do obrony w sprawie karnej
6. Instytucja małego świadka koronnego
W zainteresowaniu Rzecznika pozostaje problematyka dotycząca instytucji tzw. małego świadka koronnego. Instytucja sformułowana w art. 60 § 3 Kodeksu karnego ma charakter nad-zwyczajny, a zatem konieczne jest spełnienie szczegółowych przesłanek, które obligują sąd do jej stosowania. Znajdzie ona zastosowanie do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popeł-nieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informa-cje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego po-pełnienia. Podstawa zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary jest obligatoryjna, natomiast podstawa warunkowego zawieszenia kary – fakultatywna.
Na tle komunikowanych Rzecznikowi spraw ujawniła się praktyka opierania wyroków skazu-jących jedynie na podstawie dowodu z zeznań tzw. małego świadka koronnego. W Biurze RPO została zorganizowana konferencja naukowa naświetlająca ten problem. Wskazywano podczas niej na liczne praktyczne kwestie związane z oceną wyjaśnień składanych przez małych świad-ków koronnych. Podkreślono, że konieczne jest wypracowanie mechanizmów, które pozwoliłyby na skuteczną ocenę, czy wyjaśnienia takie są wiarygodne, czy też są podyktowane jedynie chęcią uniknięcia surowej kary. Nadto obrona musi mieć sposobność weryfikacji takich wyjaśnień, cho-ciażby przez możliwość żądania przesłuchania osoby je składającej (obecnie mały świadek koronny może odmówić wyjaśnień w sądzie powołując się na własne prawo do obrony). Rzecznik zwrócił uwagę na niespójność systemową instytucji małego świadka koronnego. Występuje ona bowiem w czterech istotnie różniących się między sobą formach. Zróżnicowana jest również „nagroda” dla sprawcy za ujawnienie informacji. Może to być więc obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary, fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary, odstąpienie od wymierzenia kary (art. 277c § 2 k.k.), a nawet warunkowe zawieszenie wykonania kary. Powyższe rozróżnienie, w ocenie Rzecznika, nie ma praktycznego uzasadnienia. Ponadto RPO wskazał, że ustawa nie wymaga, aby mały świadek koronny złożył przed sądem wyczerpujące depozycje. Tymczasem, w wielu wypadkach obrońca nie jest w stanie na etapie postępowania przygotowawczego poddać przesłuchaniu tego świadka
227 Wyrok TK z 8 stycznia 2019 r., sygn. akt SK 6/16.
w sposób kompleksowy. Najczęściej bowiem w takim przesłuchaniu nie uczestniczy. W tej sytuacji ciężar dowodowy leży wyłącznie w postępowaniu przygotowawczym – inkwizycyjnym, niedostęp-nym dla obrońcy. Jednocześnie utrwalenie zeznań takiego świadka następuje jedynie w drodze protokołu – zeznania małego świadka koronnego nie są nagrywane. Tym samym trudno zweryfi-kować ich prawdziwość, dobrowolność i wiarygodność oraz ustalić okoliczności, w jakich zosta-ły złożone. De lege ferenda należałoby więc wprowadzić obligatoryjne nagrywanie przesłuchań z udziałem małego świadka koronnego. Rzecznik zauważył także, że ustawa nie oczekuje od małe-go świadka koronnemałe-go złożenia wyczerpujących zeznań przed sądem i odpowiedzenia na pytania stron, w tym pomawianych lub obciążanych przez niego współsprawców. Co istotne, w myśl art. 36
§ 4 k.k.s. małym świadkiem koronnym nie może zostać ten, kto kierował wykonaniem ujawnionego przestępstwa skarbowego. Różni to unormowanie karnoskarbowego nadzwyczajnego złagodzenia od jego pierwowzoru z Kodeksu karnego, gdzie sprawca kierowniczy i polecający dokonanie nawet najbardziej „okrutnego” przestępstwa korzystać może z tej instytucji. W tym wypadku możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary nie została bowiem ograniczona. Powyższe również przemawia za ujednoliceniem instytucji małego świadka koronnego na wzór przewidziany w Kodeksie karnym skarbowym.
Przy okazji omawiania instytucji małego świadka koronnego ujawniły się również inne proble-my. Należałoby się zastanowić, czy przepis art. 424 k.p.k. nie jest wadliwie sformułowany. Zgod-nie bowiem z jego § 1 pkt 1, uzasadZgod-nieZgod-nie powinno zawierać zwięzłe wskazaZgod-nie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych. Przepis ten wymaga jedynie wskazania przez sąd na jakich dowo-dach się oparł bez konieczności uzasadnienia dokonanego wyboru. Samo wymienienie przez sąd dowodów, na jakich się oparł nie pozwala stronie na prześledzenie toku rozumowania, pod kątem jasności i logiczności, zgodności z życiowym doświadczeniem. Ponadto, w opinii Rzecznika, należa-łoby przyjrzeć się standardom okazania i konfrontacji, szczególnie pod kątem zapewnienia prawa do obrony i odpowiedniego uprzedniego zawiadomienia obrońcy o przedmiotowej czynności. Ma-jąc na uwadze powyższe, jak również konieczność zapewnienia sprawnie funkcjonuMa-jącego wymiaru sprawiedliwości stanowiącego gwarancję realizacji konstytucyjnego prawa dostępu do sądu oraz prawa do obrony, Rzecznik zwrócił się228 do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o poinformowanie o planowanych działaniach w tym zakresie.
Poszanowanie tajemnicy adwokackiej
W trakcie wizytacji jednostek penitencjarnych, a także we wnioskach kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich, ujawnił się problem udzielania osobom pozbawionym wolności widzeń adwo-kackich w pomieszczeniach wyposażonych w system monitoringu wizyjnego.
Zgodnie z art. 8 § 3 Kodeksu karnego wykonawczego skazany pozbawiony wolności może poro-zumiewać się ze swoim obrońcą, pełnomocnikiem będącym adwokatem lub radcą prawnym oraz przedstawicielem niebędącym adwokatem ani radcą prawnym, który został zaaprobowany przez Przewodniczącego Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka do reprezentowania skazanego
228 II.510.981.2018 z 18 listopada 2019 r.
przed tym Trybunałem, podczas nieobecności innych osób, a rozmowy z tymi osobami w trakcie widzeń i rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli. Z kolei art. 215 § 1 k.k.w. stanowi, iż tym-czasowo aresztowany ma prawo do porozumiewania się z ww. podmiotami, podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie.
Wyniki prowadzonych w Biurze RPO postępowań wyjaśniających dowodzą, że obrońcy, mimo informowania ich przez administrację więzienną o wyznaczeniu pomieszczenia wyposażonego w kamerę, rejestrującą obraz i dźwięk, na miejsce spotkania z osobą pozbawioną wolności, wyra-żali na to zgodę. W ocenie Rzecznika udzielanie widzeń adwokackich w warunkach wyżej opisa-nych może godzić w relację szczególnego zaufania obrońcy z jego mandantem oraz w skuteczność świadczonej pomocy prawnej. Spotkanie osoby pozbawionej wolności z adwokatem powinno od-bywać się w warunkach pełnej poufności.
Rzecznik zwrócił się229 do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej o przeanalizowanie przedsta-wionej sprawy i podjęcie odpowiednich działań, mających na celu reagowanie przez adwokatów na opisane powyżej sytuacje, godzące w prawo osoby pozbawionej wolności do obrony. Wskutek interwencji Naczelna Rada Adwokacka zamieściła na stronie adwokatura.pl komunikat przypo-minający adwokatom, by zwracali uwagę i reagowali na warunki w jakich odbywane są widzenia z tymczasowo aresztowanymi oraz z osadzonymi w zakładach karnych.
Prawo osoby pozbawionej wolności do osobistego porozumiewania się
z przedstawicielem ustanowionym w postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka
Spotkanie skazanego z przedstawicielem niebędącym adwokatem ani radcą prawnym, który został zaaprobowany przez Przewodniczącego Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka do repre-zentowania skazanego przed tym Trybunałem, powinno odbywać się w warunkach określonych w art. 8 § 3 Kodeksu karnego wykonawczego, czyli podczas nieobecności innych osób, a rozmowy w trakcie widzeń i rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli. Z dokonanych przez Rzecznika ustaleń wynika, że w praktyce Służba Więzienna niejednokrotnie nie zezwala na realizację spo-tkania osadzonego z przedstawicielem w warunkach, o których mowa wyżej, bowiem napotyka trudności w ustaleniu, czy ustanowiony przez osadzonego przedstawiciel został zaaprobowany przez Przewodniczącego Izby ETPC. Tymczasem dopuszczenie w postępowaniu przed Trybunałem pełnomocników niebędących adwokatami ani radcami prawnymi jest instytucją wykorzystywaną przez polskich skarżących. W chwili obecnej kilku skarżących w sprawach, które zostały zakomu-nikowane stronie rządowej, korzysta właśnie z takiego rodzaju reprezentacji.
O reprezentacji skarżących traktuje art. 36 Regulaminu Trybunału. Nie wynika jednak z niego, na czym aprobata przedstawiciela miałaby polegać. Do sposobu udzielania widzeń osobie pozba-wionej wolności z przedstawicielem niebędących adwokatem lub radcą prawnym, który został zaaprobowany przez Przewodniczącego Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka do
repre-229 IX.517.1802.2017
zentowania osadzonego przed tym Trybunałem, odnoszą się natomiast polskie przepisy230. Przepis ten stanowi, iż podstawą do udzielenia widzenia z przedstawicielem może być nie tylko legitymacja służbowa, ale również dokument tożsamości wraz z zaświadczeniem o pełnieniu funkcji przedsta-wiciela. Rozporządzenie nie wskazuje jednak, jaką formę winno mieć owo zaświadczenie.
Zastępca Kanclerza Pierwszej Sekcji w Europejskim Trybunale Praw Człowieka wskazał, że decy-zja Przewodniczącego Izby o zaaprobowaniu nieprofesjonalnego pełnomocnika podejmowana jest po zawiadomieniu o skardze Rządu, przeciwko któremu skarga jest skierowana i jest przekazywa-na stronom sprawy w formie pisma, które stanowi formalne powiadomienie o tej decyzji. Rzecznik przekazał231 tę informację Zastępcy Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, wrażając nadzieję, że będzie ono pomocne administracji jednostek podstawowych w rozstrzyganiu czy ustanowio-ny przez osadzonego przedstawiciel został zaaprobowaustanowio-ny przez Przewodniczącego Izby ETPC, a co z kolei jest niezwykle istotne z uwagi na zagwarantowanie przysługujących praw osobie skar-żącej się do ETPC.
230 § 107 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 czerwca 2015 r. w sprawie czynności administracyjnych związanych z wykonywaniem tymczasowego aresztowania oraz kar i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności oraz dokumentowania tych czynności (Dz. U. z 2015 r. poz. 927 ze zm.).
231 IX.517.2465.2016