1. Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospo-litej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.
2. Prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.
1. Dostosowanie lokali wyborczych do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami
W 2018 r. Rzecznik powrócił do kwestii właściwego dostosowania lokali wyborczych do po-trzeb wyborców z niepełnosprawnościami, a w szczególności faktycznego wypełniania kryteriów, o których mowa w przepisach prawa.
Kontynuując wcześniejsze działania, pracownicy Biura RPO w 2018 r., tj. bezpośrednio przed wyborami samorządowymi, przeprowadzili wizytacje 157 lokali wyborczych posiadających status dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, znajdujących się w 23 miejscowościach.
W toku kontroli zrealizowanej przez Biuro Rzecznika ocenie podlegały w pierwszej kolejności wa-runki techniczne lokali określone w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie lokali ob-wodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. W wy-niku przeprowadzonej kontroli przedstawiciele Biura RPO stwierdzili uchybienia w 123 lokalach, co stanowiło 78% wszystkich wizytowanych lokali wyborczych. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, mimo wielu działań, lokale obwodowych komisji wyborczych, wbrew posiadanemu statu-sowi, wciąż pozostają faktycznie niedostosowane do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami, co w ocenie Rzecznika znacząco ogranicza skuteczność tej ważnej gwarancji zasady powszechności wyborów. Podobnie jak w latach ubiegłych, zwrócono także uwagę na bezpośrednią okolicę lokali wyborczych. Z dotychczasowych ustaleń wynika bowiem, że nawet najlepiej dostosowane lokale są wciąż trudno dostępne dla osób z niepełnosprawnościami z uwagi m.in. na liczne przeszkody i bariery przed budynkiem. Wobec powyższego Rzecznik przekazał366 Pełnomocnikowi Rządu ds.
Osób Niepełnosprawnych oraz Pełnomocnikowi Rządu ds. Równego Traktowania raport z peł-nymi ustaleniami kontroli lokali obwodowych komisji dostosowanych do potrzeb wyborców nie-pełnosprawnych wraz z rekomendacjami. Zwrócił się ponadto z prośbą o rozważenie możliwości podjęcia działań – w zakresie przysługujących obu Pełnomocnikom kompetencji – zmierzających do zapewnienia ochrony praw wyborczych wyborców z niepełnosprawnościami. W przekonaniu Rzecznika jest to bowiem kwestia niezmiernie istotna w obliczu wyborów do Parlamentu Europej-skiego oraz do Sejmu RP i do Senatu RP.
366 VII.602.6.2014 z 19 kwietnia 2019 r.
W odpowiedzi Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych wskazał367, że po wyborach w 2018 r., których organizacji dotyczyła kontrola Rzecznika, nie wpłynęły na jego ręce skargi zwią-zane z niedostosowaniem lokali wyborczych, czy też niewłaściwą ich obsługą przez organy wy-konawcze gmin. Niemniej jednak Państwowa Komisja Wyborcza podjęła, zgodnie ze swoimi kom-petencjami, szereg działań naprawczych mających na celu wyeliminowanie niewłaściwych postaw członków obwodowych komisji wyborczych, uczulając ich na problematykę dostosowania lokali wyborczych do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz edukując ich w zakresie wypełniania obo-wiązków nałożonych przez Kodeks Wyborczy. Zagadnienia dotyczące dostosowania do potrzeb niepełnosprawnych wyborców bezpośredniej okolicy lokali wyborczych jest zagadnieniem dość trudnym do zrealizowania, dlatego wymaga dokładniejszego przeanalizowania i doprecyzowania w zakresie oczekiwań i potrzeb osób niepełnosprawnych.
Rzecznik zwrócił się368 w tej sprawie również do Zastępców Przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej z prośbą o rozważenie możliwości podjęcia działań, w zakresie przysługujących Komisji kompetencji, zmierzających do zapewnienia skuteczniejszej ochrony praw wyborczych wyborców z niepełnosprawnościami.
Zastępca Przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej zapewnił369, że Komisja ma pełną świadomość, iż jednym z istotnych zadań należących do wszystkich podmiotów i organów odpo-wiedzialnych za organizację wyborów jest zapewnienie wszystkim wyborcom, w tym w szczegól-ności wyborcom niepełnosprawnym, zarówno możliwości uzyskiwania kompleksowych informacji o wyborach, jak też oddania głosu w lokalu wyborczym bez żadnych utrudnień. Poinformował tak-że, że Państwowa Komisja Wyborcza po otrzymaniu informacji dotyczących przebiegu głosowania i korzystania przez wyborców z nakładek sporządzonych w alfabecie Braille’a w wyborach do Par-lamentu Europejskiego, dokona analizy w tym zakresie i podejmie decyzje o kształcie procedury w tym zakresie w kolejnych wyborach, o ile kwestia ta nie zostanie uprzednio uregulowana w Ko-deksie wyborczym.
Pracownicy Biura RPO w dniach 24 i 25 maja 2019 r., tj. bezpośrednio przed wyborami do Parla-mentu Europejskiego, przeprowadzili wizytacje 137 lokali obwodowych komisji wyborczych mają-cych status dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, znajdująmają-cych się w 26 miej-scowościach. W wyniku przeprowadzonej kontroli pracownicy Biura RPO stwierdzili uchybienia w 103 lokalach, co stanowiło 75% wszystkich wizytowanych lokali wyborczych.
W kontekście wyborów do Sejmu RP i do Senatu RP aktualne pozostawały więc wnioski i re-komendacje sformułowane w przygotowanej przez Biuro RPO na początku 2019 r. publikacji pt.
„Dostosowanie lokali obwodowych komisji wyborczych do potrzeb wyborców z niepełnospraw-nościami. Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z wyborów samorządowych 2018 roku”. W opi-nii Rzecznika konieczne jest dążenie do stanu, w którym wszystkie lokale wyborcze będą w pełni dostosowane do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Do tego czasu należy rozważyć również potrzebę zwiększenia wymogów przygotowania lokali wyborczych innych niż posiadające formal-nie status dostosowanych do potrzeb wyborów wyborców formal-niepełnosprawnych. Obecformal-nie regulacje
367 Pismo z 14 czerwca 2019 r.
368 VII.602.6.2014 z 10 maja 2019 r.
369 Pismo z 31 maja 2019 r.
w tym zakresie są niewystarczające. Tymczasem z lokali takich wciąż korzysta część wyborców z niepełnosprawnościami, czy w zaawansowanym wieku. Rzecznik podkreślił także istotną kwe-stię organizowania przez władze samorządowe dowozu wyborców z niepełnosprawnościami i w zaawansowanym wieku do lokali wyborczych. W związku z powyższym Rzecznik ponownie zwrócił się370 do Państwowej Komisji Wyborczej z uprzejmą prośbą o rozważenie możliwości pod-jęcia działań, w zakresie przysługujących Komisji kompetencji, zmierzających do zapewnienia sku-tecznej ochrony praw wyborczych wyborców z niepełnosprawnościami.
W odpowiedzi Przewodniczący poinformował371, że do Komisji wpływały sygnały od podmio-tów obserwujących wybory oraz od wyborców o dostrzeżonych nieprawidłowościach w omawia-nej sprawie. Wszystkie zgłaszane nieprawidłowości były niezwłocznie przekazywane właściwemu wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta), który zgodnie z Kodeksem wyborczym jest odpo-wiedzialny za zapewnienie na obszarze gminy (miasta) lokali dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Jednocześnie Przewodniczący PKW zauważył, że Komisja sprawuje ogólny nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego i nie ma bezpośredniego wpływu na sposób wy-konywania ustawowych zadań przez organy wykonawcze gmin.
2. Procedura głosowania polskich wyborców przebywających za granicą
W kontekście wyborów do Parlamentu Europejskiego Rzecznik zwrócił uwagę na problematy-kę głosowania polskich wyborców, którzy przebywają za granicą. Wskazywały na to skargi i sygna-ły psygna-łynące od obywateli, a także analizy stanu prawnego i doświadczenia z przebiegu wcześniej-szych wyborów organizowanych poza granicami kraju, w tym wynikające ze spraw prowadzonych przez Rzecznika w tym zakresie.
Skargi dotyczyły w szczególności braku zdalnej procedury oddawania głosu. W związku ze zmianami w prawie wyborczym wprowadzonymi na mocy ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania nie-których organów publicznych372, ta grupa wyborców została pozbawiona możliwości głosowania korespondencyjnego. W opinii Rzecznika stanowi to poważne osłabienie gwarancji zasady po-wszechności wyborów. Istotna jest więc kwestia odpowiedniego przygotowania lokali wyborczych w obwodach głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego dla obywateli polskich prze-bywających za granicą. W skargach i sygnałach napływających do Rzecznika podnoszono, że jest ich zbyt mało, nie zostały zorganizowane lokale m.in. w Las Palmas de Gran Canaria w Królestwie Hiszpanii. W ubiegłych latach wyborcy głosujący poza granicami kraju wskazali również m.in. nie-wielkie wymiary lokalu wyborczego oraz niewłaściwą organizację wewnętrzną, powodującą dużą niedogodność dla głosujących. Rzecznik zwrócił się373 do Ministra Spraw Zagranicznych z prośbą o uwzględnienie powyższych uwag oraz informacje, jakie działania zostaną podjęte w celu pełnego zagwarantowania praw wyborczych polskim wyborcom przebywającym poza granicami.
370 VII.602.6.2014 z 13 września 2019 r.
371 Pismo z 7 października 2019 r.
372 Ustawa z 11 stycznia 2018 r. (Dz.U. poz. 130, ze zm.).
373 VII.602.13.2014 z 13 maja 2019 r.
Minister wyjaśnił374, że w wyniku nowych regulacji wprowadzonych ustawą o zmianie niektó-rych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kon-trolowania niektórych organów publicznych ustawodawca zrezygnował z możliwości głosowa-nia korespondencyjnego dla osób zamieszkałych za granicą. W związku z powyższymi zmianami oraz zbliżającymi się wyborami do Parlamentu Europejskiego Minister zdecydował o powołaniu większej liczby obwodów głosowania (dla porównania w roku 2014 w wyborach do Parlamentu Europejskiego Minister Spraw Zagranicznych powołał 176 obwodów głosowania, a w 2019 r. 203 obwody). Ponadto, zaznaczył, że z doświadczeń lat poprzednich wynika, że wybory do parlamentu krajowego czy wybory Prezydenta RP cieszą się zawsze dużo większym zainteresowaniem i dużo większą frekwencją wśród obywateli polskich. Dlatego też przed wyborami do Sejmu RP i Senatu RP w resorcie rozważona zostanie potrzeba utworzenia dodatkowych obwodów głosowania dla obywateli polskich, również w innych lokalizacjach, aniżeli w wyborach do Parlamentu Europej-skiego.
W kolejnym wystąpieniu do Ministra Spraw Zagranicznych, przed wyborami do Sejmu RP i Se-natu RP Rzecznik zwrócił uwagę na dwie kwestie. Pierwszą, był brak zdalnej procedury oddawania głosu. W związku ze zmianami w prawie wyborczym wprowadzonymi na mocy ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych, grupa wyborców przebywających za granicą zo-stała pozbawiona możliwości głosowania korespondencyjnego. Przypomniano, że zmiany te usta-wodawca wprowadził wbrew jednoznacznemu sprzeciwowi Rzecznika, który stoi na stanowisku, iż stanowią one poważne osłabienie gwarancji zasady powszechności wyborów. Co istotne, proce-dura głosowania korespondencyjnego stosowana od 2011 r. cieszyła się uznaniem i popularnością, szczególnie wśród wyborców przebywających za granicą. Drugą kwestią było odpowiednie przy-gotowanie lokali wyborczych w obwodach głosowania w wyborach do Sejmu RP i do Senatu RP dla obywateli polskich przebywających za granicą. Wielu wyborców zgłaszało obawy, czy lokale takie zostaną zorganizowane w dogodnych lokalizacjach, czy w praktyce będą w stanie do nich dotrzeć i skutecznie zagłosować (w obliczu braku możliwości głosowania korespondencyjnego). W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się375 do Ministra Spraw Zagranicznych z prośbą o uwzględnienie powyższych uwag m.in. w toku przygotowywania rozporządzenia Ministra Spraw Zagranicznych w sprawie utworzenia obwodów głosowania w wyborach do Sejmu RP i do Senatu RP w 2019 r.
dla obywateli polskich przebywających za granicą, a także o opinię na temat konieczności podjęcia ewentualnych dodatkowych działań mających na celu pełne zagwarantowanie praw wyborczych polskim wyborcom przebywającym poza granicami.
Minister wyjaśnił376, że w wyniku nowych regulacji ustawodawca zrezygnował z możliwości głosowania korespondencyjnego dla osób zamieszkałych za granicą. Zmiana ta nie została dobrze przyjęta przez środowiska polonijne; konsulowie otrzymali bardzo dużo krytycznych opinii na ten temat. W wielu przypadkach, obywatele polscy zamieszkali za granicą poza tradycyjnymi skupi-skami Polonii, traktują te zmiany, jako istotne ograniczenie przysługujących im praw wyborczych.
374 Pismo z 23 maja 2019 r.
375 VII.602.13.2014 z 16 września 2019 r.
376 Pismo z 10 października 2019 r.
Uwzględniając powyższe zmiany prawne w wyborach do Sejmu RP i do Senatu RP zdecydowano o znaczącym zwiększeniu liczby obwodów głosowania. Rozmieszczenie obwodów głosowania uwzględniało z jednej strony rzeczywiste potrzeby wyborców, oceniane na podstawie liczby oby-wateli polskich zamieszkujących lub przebywających na obszarze okręgu konsularnego, z drugiej zaś realne możliwości zorganizowania i zapewnienia obsługi przez konsulów obwodowych komi-sji wyborczych. Minister zapewnił Rzecznika, że wszystkie napływające opinie i wnioski zostaną z całą wnikliwością rozważone i w miarę możliwości wykorzystane podczas organizacji wyborów Prezydenta RP.
3. Konieczność zagwarantowania osadzonym praw wyborczych
Do Rzecznika wpływały skargi od osób osadzonych, w których podnosili oni różnego rodza-ju trudności, jakie napotykali w udziale w głosowaniu (w wyborach samorządowych w 2018 r.
i do Parlamentu Europejskiego w roku 2019). W każdej ze zgłoszonych spraw Rzecznik podjął po-stępowanie wyjaśniające.
W zdecydowanej większości analizowanych spraw skarżący osadzeni posiadali pełnię praw publicznych oraz – zgodnie z art. 62 Konstytucji – czynne prawo wyborcze. Zgodnie z konstytu-cyjną zasadą powszechności wyborów instytucje państwa mają obowiązek umożliwienia udziału w głosowaniu wszystkim uprawnionym. Na podstawie skarg oraz materiału zebranego w wyniku korespondencji z dyrekcjami zakładów karnych i aresztów śledczych, prowadzonej w toku ich wy-jaśniania, Rzecznik wskazał, że jednym z najpoważniejszych problemów, jakie występują w związku z wyborami jest brak przystępnej, jasnej i wyczerpującej informacji skierowanej do osadzonych.
Rzecznik odnotował bowiem (podobnie jak w ubiegłych latach), że mimo starań i licznych działań podejmowanych przez Służbę Więzienną osadzeni wciąż nie czują się skutecznie i wyczerpująco informowani o tym kto, kiedy i na jakich zasadach może brać udział w wyborach. W wielu skargach osadzeni uwypuklali brak wiedzy o istotnych kwestiach organizacyjnych, m.in. w zakresie możli-wości doprowadzenia do lokalu wyborczego itp., co w praktyce uniemożliwiało im uczestniczenie w wyborach. Innym ważnym powodem występowania barier w głosowaniu wyborców osadzonych jest niedostosowany system prawa wyborczego, w tym m.in. niedoskonałe – w kontekście udziału w wyborach osadzonych – procedury związane z funkcjonowaniem rejestrów i spisów wyborców, a także dotyczące technicznych aspektów oddawania głosu wyborczego (m.in. brak tzw. „alter-natywnych procedur głosowania”). Szczególnie w wyborach samorządowych liczni osadzeni byli przez to w praktyce pozbawieni możliwości wyboru swoich przedstawicieli, co stanowi w przeko-naniu Rzecznika naruszenie ich konstytucyjnych praw politycznych. Mając na uwadze zbliżające się wybory do Sejmu RP i do Senatu RP, Rzecznik zwrócił się377 do Dyrektora Generalnego SW z prośbą o rozważenie możliwości podjęcia przez Służbę Więzienną dodatkowych działań informa-cyjnych dotyczących możliwości skutecznego korzystania z praw wyborczych przez osadzonych, w tym w zakresie kwestii technicznych oraz organizacyjnych.
377 VII.602.72.2015 z 30 września 2019 r.