1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się.
2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmo-wie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.
3. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.
1. Ocena zgodności z Konstytucją ustawy o kołach gospodyń wiejskich
W zainteresowaniu Rzecznika pozostaje problem nieadekwatności obowiązujących przepisów dotyczących osób pragnących podjąć aktywność w ramach Kół Gospodyń Wiejskich (KGW) oraz kwestia wątpliwości dotyczących zgodności z Konstytucją ustawy o kołach gospodyń wiejskich347 (dalej jako: „ustawa o KGW”). Rzecznik zgłaszał uwagi na etapie prac nad projektem ustawy, a także po jej wejściu w życie.
Szczególnie istotne zastrzeżenia budzi treść art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o KGW. Przepisy te przewi-dują, że na terenie jednej wsi może zostać utworzone jedno koło gospodyń wiejskich w rozumieniu niniejszej ustawy, a terenem działalności koła gospodyń wiejskich może być jedna bądź więcej wsi.
Rzecznik zwrócił uwagę, że przepisy te w istotny sposób ograniczają możliwość skorzystania z no-wej formy organizacyjnej, jaką mają być KGW. Nie wszystkie zainteresowane podmioty, spełniają-ce ustawowe kryteria, mogą założyć bądź zostać członkami KGW. Ograniczenie to ma szczególnie istotne znaczenie w przypadku miejscowości o dużej ilości mieszkańców. Podobne wątpliwości do-tyczą treści art. 4 ust. 5 ustawy o KGW, zgodnie z którym jednocześnie można być członkiem tylko jednego koła gospodyń wiejskich. Co istotne, ustawodawca nie przewiduje takiego ograniczenia np. w przypadku stowarzyszeń, czy związków zawodowych. Rzecznik zauważył, że jednym z pod-stawowych uprawnień wynikających z konstytucyjnie chronionej wolności zrzeszania się jest pra-wo dobropra-wolnego przystępowania do zrzeszeń. W praktyce ograniczenie możlipra-wości tpra-worzenia KGW może prowadzić również do wymuszania członkostwa na osobach zaangażowanych w życie społeczności lokalnej, które nie będą mogły samodzielnie założyć KGW. Może to z kolei stanowić pośrednie ograniczenie negatywnego aspektu wolności zrzeszania się, który rozumie się jako pra-wo do niewstępowania do określonych zrzeszeń. Tpra-worząc nowe formy organizacyjne, z których mogą skorzystać obywatele, ustawodawca powinien mieć na uwadze konieczność zapewnienia jednostkom swobody działania. Projektowana treść art. 4 ustawy o KGW może natomiast, w opinii Rzecznika, wymuszać na mieszkańcach wsi przystępowanie do określonych KGW. Zastrzeżenia Rzecznika budził ponadto fakt, że w ustawie o KGW nie przewidziano możliwości tworzenia KGW na terenach miast, mimo że część polskich miast posiada zróżnicowaną strukturę i obejmuje
tak-347 Ustawa z 9 listopada 2018 r. (Dz.U. poz. 2212).
że tereny, gdzie występuje kultura wiejska. Ustawodawca, mając na uwadze ten problem, dodał do ustawy art. 4 ust. 1a, zgodnie z którym KGW mogą być tworzone także na terenach miast.
Rzecznik zwrócił się348 do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z prośbą o zajęcie stanowiska w ni-niejszej sprawie i ocenę zasadności podjęcia zmian legislacyjnych w ustawie o kołach gospodyń wiejskich w celu zapewnienia jej zgodności z Konstytucją.
Minister wyjaśnił349, że ustawa o kołach gospodyń wiejskich wychodzi naprzeciw pilnej po-trzebie nadania kołom gospodyń wiejskich osobowości prawnej i umożliwienia tym organizacjom bezproblemowego jej uzyskania poprzez wpis do Krajowego Rejestru Kół Gospodyń Wiejskich, prowadzonego przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Uzyskanie osobowości prawnej w sposób realny umożliwia zorganizowanie się tych osób i stworzenie samorządnego pod-miotu, który nie tylko posiada osobowość prawną ale przede wszystkim uzyskuje możliwość samo-dzielnego funkcjonowania w obrocie prawnym, jak również brania udziału w różnych systemach wsparcia realizowanych na terytorium Polski. Minister zapewnił, że ustawa ma na celu wspieranie rozwoju i kultury wsi. Społeczno-ekonomiczne oraz historyczne uwarunkowania życia na wsi usta-wodawca uznał za przesłanki przemawiające za zasadnością wprowadzenia ograniczenia teryto-rialnego, tak aby organizacje te były tworzone i funkcjonowały w nierozerwalnym związku z tere-nem wiejskim, na którym powstały.
2. Uprawnienie do przejazdów ulgowych studentów będących obywatelami Polski, którzy kształcą się na zagranicznych uczelniach
Rzecznik przystąpił350 do postępowania ze skargi konstytucyjnej dotyczącej dokumentów po-świadczających uprawnienie do przejazdów ulgowych studentów będących obywatelami Polski, którzy kształcą się na zagranicznych uczelniach. Rzecznik przedstawił351 stanowisko, że § 9 ust. 4 pkt 1 lit. b rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie rodzajów dokumentów poświadcza-jących uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbio-rowego352 w zakresie, w jakim przepis ten nakazuje obywatelom polskim, studentom w wieku do lat 26, studiującym za granicą, pragnącym skorzystać z przyznanej ustawą ulgi komunikacyjnej, po-siadanie międzynarodowej legitymacji studenckiej International Student Identity Card – ISIC, jest niezgodny z chronioną konstytucyjnie wolnością zrzeszania się oraz z zasadą, że nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
Zgodnie ze wskazanym przepisem rozporządzenia dokumentem poświadczającym uprawnie-nie studentów – obywateli polskich studiujących za granicą do ukończenia 26. roku życia do ko-rzystania z ulgi 51% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kolejowego w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych, na podstawie biletów jednorazowych, jest międzynarodowa legitymacja studencka International Student Identity Card (ISIC)
okazywa-348 VII.612.27.2018 z 21 stycznia 2019 r.
349 Pismo z 22 lutego 2019 r.
350 VII.7033.37.2019 z 30lipca 2019 r., sygn. akt SK 42/19.
351 Pismo z 24 września 2019 r.
352 Rozporządzenie z 25 października 2002 r. (Dz.U. Nr 179 poz. 1495, ze zm.).
na wraz z dowodem osobistym lub innym dokumentem umożliwiającym stwierdzenie tożsamości i wieku osoby uprawnionej. Rozporządzenie nie przewiduje innej możliwości potwierdzenia posia-dania uprawnienia do ulgowych przejazdów niż posiadanie legitymacji ISIC. Legitymacja ISIC jest co prawda dokumentem rozpoznawalnym na całym świecie, a wiele instytucji zaadaptowało ją na-wet jako legitymację studencką swojej uczelni. Jednak warunkiem jej uzyskania jest przystąpie-nie do stowarzyszenia, które sprawuje pieczę nad należytą weryfikacją przesłanek pozwalających na uznanie danej osoby za studenta. Stowarzyszenie pobiera opłatę za wyrobienie legitymacji, któ-ra to opłata stanowi jednocześnie składkę członkowską. W ocenie Rzecznika wybór tego rodzaju dokumentu prowadzi do ograniczenia konstytucyjnie chronionej wolności zrzeszania się w aspek-cie negatywnym. Studenci, którzy nie będą chaspek-cieli przystąpić do stowarzyszenia, nie będą mogli skorzystać z ulgi na przejazdy, mimo że znajdują się w grupie podmiotów do takiej ulgi uprawnio-nych. Tym samym wybór legitymacji ISIC, jako dokumentu potwierdzającego uprawnienie do ulgi, oznacza, że członkowie stowarzyszenia traktowani są w sposób bardziej uprzywilejowany wzglę-dem studentów, którzy członkami tej organizacji nie są, prawo wyklucza bowiem w przypadku tych drugich możliwość skorzystania z ulgi. Rozwiązanie to, uzależniając uprawnienie do ulgi od przystą-pienia do stowarzyszenia, w ocenie Rzecznika, godzi w istotę wolności zrzeszania się, negując zasa-dę dobrowolności wstępowania do zrzeszeń, która służyć ma rozwijaniu obywatelskiej aktywności społecznej. Prawodawca nie szanuje autonomii jednostki w zakresie podejmowania decyzji doty-czącej przystąpienia bądź nie do określonego stowarzyszenia, co pozostaje w sprzeczności z celem, jakiemu wolność zrzeszeń służy. Rzecznik zauważył również, że osoby chcące skorzystać z ulgi, muszą ujawnić swoje dane prywatnemu stowarzyszeniu, a z nieujawnieniem takich danych wiążą się negatywne konsekwencje dla jednostki w postaci niemożności skorzystania z ulgi. Z żadnego z przepisów ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, ani z żadnego innego aktu o randze ustawy nie wynika obowiązek ujawnienia danych osobowych podmiotowi wydającemu legitymacje ISIC, jakim jest stowarzyszenie w celu uzyskania dokumentu umożliwiającego skorzystanie z ulgi na przejazdy. Nie negując faktu, że państwo może wprowadzić regulacje prawne, które z nieujawnieniem informacji na swój temat określonemu pod-miotowi wiązać będą negatywne konsekwencje, obowiązek ujawnienia takich informacji, w świetle przepisów Konstytucji, powinien wynikać z ustawy, a nie z aktu, jakim jest rozporządzenie.
Rzecznik oczekuje na rozstrzygnięcie sprawy przez Trybunał Konstytucyjny.