Reformy wymiaru sprawiedliwości niezbędne do zapewnienia jego większej efektywności

a) Konieczność uregulowania przepisów dotyczących uprawnień i obowiązków kuratorów sądo-wych, obecnych przy kontaktach rodziców z dzieckiem

Omówienie:

art. 72 – Prawa dziecka.

b) Nadzór nad kuratorską służbą sądową

W wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik zwrócił uwagę na problem niedostatecz-nego systemu nadzoru nad kuratorską służbą sądową.

Kwestia wykonywania obowiązków przez kuratorów sądowych była już przedmiotem badania Najwyżej Izby Kontroli, z którego wynika, że przepisy powszechnie obowiązującego prawa

doty-czące kompetencji nadzorczych Ministra Sprawiedliwości odnosiły się zasadniczo do działalności administracyjnej sądów i nie zawierały postanowień, które wprost wiązałyby się z nadzorem nad funkcjonowaniem kuratorskiej służby sądowej. Po drugie, bezpośredni nadzór nad działalnością kuratorów sprawowało 45 kuratorów okręgowych, jednakże z ustawy o kuratorach sądowych wynika tylko ogólna kompetencja nadzorcza kuratora okręgowego, bez określenia szczegółowych zasad wykonywania tych zadań. Po trzecie, kierownicy zespołów kuratorskiej służby sądowej nie zostali wyposażeni w skuteczne kompetencje i narzędzia do sprawowania nadzoru. Ponadto, do-strzeżono niejednolite zasady naboru i aplikacji kuratorskiej z powodu braku ustawowo ujednoli-conych zasad tego naboru. Określenie ramowego planu przebiegu aplikacji kuratorskiej powierzo-no kuratorom okręgowym, co skutkowało niejedpowierzo-nolitymi w skali kraju rozwiązaniami w zakresie organizacji i przebiegu szkolenia aplikantów kuratorskich. W ocenie NIK funkcjonowanie kura-torskiej służby sądowej jest obarczone licznymi, istotnymi mankamentami o charakterze syste-mowym, które nie zostały dotychczas w pełni wyeliminowane z uwagi na niezakończenie w Mi-nisterstwie Sprawiedliwości prace nad projektem kompleksowej nowelizacji ustawy o kuratorach sądowych. Zasady podejmowania i wykonywania pracy przez kuratorów sądowych nie były jed-nolite i przejrzyste, a standardy obciążenia pracą nie przystawały do obecnych realiów. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się²³⁶ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie podjęcia odpowiedniej inicjatywy legislacyjnej w tym zakresie.

W odpowiedzi poinformowano²³⁷ Rzecznika, że w resorcie sprawiedliwości trwają prace nad projektem ustawy o kuratorskiej służbie sądowej, która miałaby zastąpić obecnie obowiązującą ustawę z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych. W związku z powyższym, na obecnym etapie nie jest możliwe wskazanie konkretnych rozwiązań, których celem jest przede wszystkim poprawa rozwiązań ustrojowych kuratorskiej służby sądowej, także w zakresie zapewnienia przejrzystych reguł podległości służbowej oraz uporządkowania spraw kadrowych.

c) Projekt ustawy o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw Rzecznik po raz kolejny zwrócił uwagę na problemy, które wiążą się z zapewnieniem każdemu prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właści-wy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z tymi zagadnieniami wiąże się możliwość zapewnienia prawidłowego kierowania Sądem Najwyższym i wyboru Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego zgodnie z Konstytucją, problematyka procedury wyboru sędziów Sądu Najwyższego, a także funk-cjonowania poszczególnych izb SN, jak również zagadnienia związane z postępowaniem dyscypli-narnym wobec sędziów i ich immunitetem.

W ocenie Rzecznika reforma polskiego sądownictwa powinna być reformą wielopłaszczyznową, obejmującą zarówno zmiany instytucjonalne dotyczące ustroju sądów, jak i proceduralne, skupiające się na poprawie unormowań dotyczących postępowania sądowego. Przedstawienie kolejnego pro-jektu zmian w ustawach regulujących działalność organów wymiaru sprawiedliwości nie może być uznane za próbę realizacji tego postulatu. Omawiany projekt będzie już dziewiątą nowelizacją usta-wy o Sądzie Najusta-wyższym od dnia jej uchwalenia w grudniu 2017 r. Niemal każdej kolejnej

noweliza-236 VII.519.3.2018 z 4 marca 2019 r.

237 Pismo z 29 marca 2019 r.

cji towarzyszą kontrowersje związane z brakiem jakiejkolwiek pogłębionej dyskusji nad projektami, brakiem konsultacji społecznych, próbą dokonania pośpiesznych zmian, które mają być odpowiedzią na bieżące reakcje sędziów broniących niezależności sądów, czy też wreszcie tempo ich uchwalania.

W niemal wszystkich przypadkach skracany jest również standardowy okres vacatio legis przewidzia-ny w ustawie o ogłaszaniu aktów normatywprzewidzia-nych. Rzecznik wskazał, że projektodawca zaproponował zmiany w art. 12, 13, 15 i 19 ustawy o Sądzie Najwyższym. Zmiany te mają służyć – zgodnie z uzasad-nieniem do projektu ustawy – „uzupełnieniu regulacji dotyczących powoływania Pierwszego Prezesa oraz Prezesów Sądu Najwyższego i zapewnieniu możliwości obsadzenia tych stanowisk także w ta-kich sytuacjach, gdy w rozsądnych terminach nie dojdzie do wyłonienia, z jata-kichkolwiek przyczyn, odpowiedniej liczby kandydatów na te stanowiska (…)”. W ocenie Rzecznika zmiana w art. 12 oraz 13 ustawy o SN jest sprzeczna z art. 183 ust. 3 Konstytucji. Ratio legis tego przepisu ustawy zasadniczej polega na wyraźnym wskazaniu, kto i w jakich okolicznościach ma prawo powołać Pierwszego Preze-sa Sądu Najwyższego. O ile różne kwestie szczegółowe mogą być przedmiotem regulacji ustawy zwy-kłej, to jednak przepis ten nie dopuszcza wprowadzania żadnych innych uregulowań w zakresie tego, co jest objęte zakresem art. 183 ust. 3 Konstytucji. Próba obejścia tego przepisu konstytucyjnego nie może być w żadnych okolicznościach uznana za dopuszczalną. Projektodawca proponuje również wprowadzenie zmian w zakresie właściwości Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, do której wła-ściwości mają należeć także sprawy związane z zezwoleniem na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie sędziów, asesorów sądowych i prokuratorów. Proponowane zmiany w zakresie właściwości Izby Dyscyplinarnej byłyby dopuszczalne w sytuacji, w której samo funkcjonowanie i sposób wyłonienia sędziów Izby Dyscyplinarnej SN byłby zgodny z Konstytucją.

Obecnie jednak istnieją poważne argumenty i przesłanki, które pozwalają twierdzić, że Izba Dyscy-plinarna nie funkcjonuje zgodnie z Konstytucją. W ocenie Rzecznika, do czasu rozstrzygnięcia tych wątpliwości przez Trybunał Sprawiedliwości UE nie powinno się dokonywać żadnych zmian w zakre-sie właściwości poszczególnych izb SN, a tym bardziej przyznawać nowych uprawnień Izbie, której sposób powołania, wyłonienia członków oraz funkcjonowania jest przedmiotem daleko idących za-strzeżeń z punktu widzenia zgodności z Konstytucją, ale także z prawem Unii Europejskiej. Ponadto, zdaniem Rzecznika, ponownie należy rozważyć problem możliwości poddania kontroli sądowej roz-strzygnięć, jakie zapadają w toku procedur nominacyjnych na stanowiska sędziowskie. Rozwiązania proponowane w projekcie ustawy przewidują wyłączenie możliwości odwołania się od uchwał KRS do Sądu Najwyższego w odniesieniu do postępowań nominacyjnych dotyczących stanowisk w tym sądzie. Rzecznik przedstawił²³⁸ Marszałkowi Sejmu RP uwagi z prośbą o uwzględnienie ich w toku procesu legislacyjnego.

d) Przenoszenie prokuratorów na inne stanowiska służbowe

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek²³⁹ Rzecznika o stwierdzenie niezgodności przepi-sów Prawa o prokuraturze z konstytucyjną zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz z konstytucyjnym prawem do sądu.

238 VII.510.38.2019 z 19 kwietnia 2019 r.

239 Informacja RPO za 2016 r., str. 50.

Postanowieniem²⁴⁰ Trybunał umorzył postępowanie. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie można było uznać, że Rzecznik prawidłowo sformułował zarzut niezgodności z Konstytucją zaskarżonych przepisów, a w konsekwencji także właściwie go uzasadnił. Ponadto, zdaniem Trybu-nału, wniosek nie spełniał procesowych warunków koniecznych do merytorycznego rozpoznania, sformułowanych w ustawie o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyj-nym.