1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez upra-wianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obej-muje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgod-nie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przed-miotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
1. Nowy wzór dokumentów paszportowych
Do Rzecznika wpływały liczne skargi obywateli w sprawie nowego wzoru dokumentów pasz-portowych wprowadzonego rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zmieniającym rozporządzenie w sprawie dokumentów paszportowych317. Sprzeciw skarżących wzbudziło umieszczenie na stronie personalizacyjnej nowego paszportu słów: „Bóg, Honor, Ojczy-zna”. W odczuciu skarżących umieszczenie wskazanego hasła w dokumencie tożsamości przyzna-nym konkretnej osobie, na stronie zawierającej dane i wizerunek tej osoby godzi w konstytucyj-ną wolność sumienia i wyznania oraz zasadę równego traktowania. Odczucie to jest wzmacniane przez fakt, iż dewiza ta znajduje się w obrysie twarzy, prowadząc do utożsamienia wizerunku danej osoby z określonym światopoglądem. W związku z tym skarżący podnosili, że wskazane rozporzą-dzenie jest dyskryminujące wobec osób niepodzielających wiary w Boga oraz ceniących wyżej inne niż honor wartości. Rzecznik podziela opinię, że paszport to dokument urzędowy i jako taki powi-nien być w najwyższym stopniu – z każdego punktu widzenia – neutralny i techniczny. Dokumenty paszportowe powinny cieszyć się więc powszechną akceptacją i nie budzić sporów. Istotne jest tak-że, aby w paszporcie nie były umieszczane treści, z którymi część osób uprawnionych do uzyskania paszportu może się nie utożsamiać. W ocenie Rzecznika kluczowe znaczenie w niniejszej sprawie ma zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych, która z kolei jest podstawowym
317 Rozporządzenie z 6 sierpnia 2018 r. (Dz.U. poz. 1605).
gwarantem korzystania przez obywateli z wolności sumienia i wyznania. Tymczasem umieszczenie hasła o charakterze religijnym w dokumencie tożsamości, którym obywatele polscy legitymują się za granicą, może być uznane za pośrednie zmuszenie do reprezentowania określonego światopo-glądu w życiu publicznym i godzić w swobodę uzewnętrzniania wolności religii także osób wierzą-cych. Mając powyższe na uwadze, Rzecznik zwrócił się318 do Ministra Spraw Wewnętrznych i Ad-ministracji z prośbą o rozważenie zainicjowania stosownych zmian prawnych, które zmierzać będą do poszanowania praw wszystkich obywateli.
Minister nie podzielił319 zastrzeżeń zgłoszonych przez Rzecznika. Wyjaśnił, że projekt rozpo-rządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zmieniającego rozporządzenie w spra-wie dokumentów paszportowych podlegał uzgodnieniom międzyresortowym oraz konsultacjom publicznym. Na żadnym etapie prac nad tym projektem nie zgłoszono uwag dotyczących dewi-zy „Bóg, Honor, Ojcdewi-zyzna”. Ponadto zauważył, że motyw Boga pojawia się także w paszportach Wielkiej Brytanii i Dominikany. Natomiast w paszportach Węgier i Łotwy zapisy ze zwrotem Bóg są elementami zabezpieczeń, podobnie jak ma to miejsce w polskim dokumencie. Wyjaśnił, że ma-jąc na względzie wymogi procesu opracowywania wzorów dokumentów paszportowych, w tym skomplikowane procesy technologiczne związane z jego wytwarzaniem i personalizacją, obecnie nie są planowane prace nad zmianą wprowadzonych wzorów książeczek paszportowych.
2. Zakres przetwarzanych danych osobowych dotyczących uczniów w kontekście przeprowadzanych w szkołach ankiet
Na podstawie doniesień prasowych Rzecznik powziął informację na temat zakresu przetwarza-nych daprzetwarza-nych osobowych dotyczących uczniów w kontekście przeprowadzaprzetwarza-nych w szkołach ankiet.
Z ujawnionych publicznie informacji wynika, że „dzieci i ich rodzice są pytani o sytuację rodzinną, a także o częstotliwość uczęszczania na nabożeństwa lub przynależność do oazy”.
Prywatność jednostki jest wartością chronioną konstytucyjnie, a także wynika z art. 8 Europej-skiej Konwencji Praw Człowieka. Jak inne konstytucyjnie chronione wartości, prywatność może podlegać ograniczeniom na określonych w Konstytucji zasadach. Ograniczenia te muszą być okre-ślone w ustawie, nie mogą naruszać istoty prawa do prywatności oraz muszą być konieczne w de-mokratycznym państwie prawnym dla ochrony wartości (bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej czy też wolności i praw innych osób) wymie-nionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Rzecznik wskazał ponadto, że zgodnie z Konstytucją „Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, prze-konań religijnych lub wyznania”. Oznacza to, że dane na temat światopoglądu, przeprze-konań religij-nych lub wyznania podlegają szczególnej ochronie konstytucyjnej. Rzecznik wielokrotnie podnosił konieczność ochrony prywatności dzieci. Informacje ujawnione w ich dzieciństwie, w dobie nowo-czesnych technologii, mogą mieć wpływ na całe ich przyszłe życie. Oznacza to, że pozytywne obo-wiązki po stronie państwa, obejmujące zapewnienie prawidłowego obiegu informacji o jednostce, powinny być traktowane w tym zakresie szczególnie poważnie. Istotne jest, aby nie przetwarzać
318 VII.534.20.2018 z 20 lutego 2019 r. i 10 lipca 2019 r.
319 Pismo z 3 czerwca 2019 r.
danych szczególnie wrażliwych i intymnych, jeśli nie jest to uzasadnione konstytucyjnie. Rzecznik zwrócił się320 do Ministra Edukacji Narodowej z prośbą o przekazanie wyjaśnień co do uzasadnienia przeprowadzania w szkołach wskazanych wyżej ankiet, w szczególności w zakresie pozyskiwania danych dotyczących kwestii związanych z praktykami religijnymi oraz wrażliwych danych o sytu-acji rodzinnej.
W odpowiedzi poinformowano321 Rzecznika, że wychodząc naprzeciw potrzebom dyrektorów szkół, nauczycieli i pedagogów Minister Edukacji Narodowej w ramach zadania publicznego zlecił realizację projektu pn. „Prowadzenie całościowych badań dotyczących funkcjonowania systemu oddziaływań profilaktycznych w Polsce”. Projekt realizowany był w latach 2016-2018. Po bada-niach pilotażowych przeprowadzonych w 600 szkołach sporządzono dla nich indywidualne ra-porty dotyczące czynników chroniących i czynników ryzyka. Do MEN nie wpłynęły żadne uwagi związane z tym badaniem. Raporty służyły do formułowania zadań w programie wychowawczo--profilaktycznym. Co istotne, narzędzia wykorzystane w badaniu zostały zaopatrzone w dokładne instrukcje, w których szczególny nacisk położono na kwestie etyczne uwzględniające dobro ucznia, wychowanka lub osoby dorosłej (nauczyciela, rodzica). Badanie nie było obligatoryjne dla dyrekto-rów szkół. Istniała i istnieje możliwość stosowania przez dyrektodyrekto-rów własnych narzędzi pomiaru.
Co więcej, ankiety były dobrowolne, a rodzice byli poinformowani o badaniu. Jednocześnie zapew-niono Rzecznika, że najważniejszym elementem koniecznym podczas korzystania z narzędzia było podkreślenie wyjątkowej troski o zasady etyki badań, a zwłaszcza anonimowość wyników. Choć wykonawca w pełni zabezpieczył anonimowość prowadzonych badań, w celu zminimalizowania potencjalnych zagrożeń wynikających z niezgodnego z metodologią wykorzystania narzędzi MEN przygotowuje platformę online administrowaną przez Centrum Informatyczne Edukacji i właści-wie zabezpieczającą pełną anonimowość respondentów.
320 VII.501.158.2019 z 17 października 2019 r.
321 Pismo z 25 listopada 2019 r.