Cechy wiedzy jako zasobu

W porównaniu do tradycyjnych (materialnych) zasobów wiedza jest zasobem, który posiada szczególne cechy. Warunkują one sposoby jej wykorzystania w fir-mie, a również możliwości zarządzania nią. Ove Granstrand67 zalicza do nich na-stępujące:

1) pozyskanie wiedzy pochłania znaczącą ilość czasu oraz wysiłku – szczegól-nie na poziomie jednostki;

2) jeśli już została pozyskana, jej użycie jest możliwe szybko i bez znaczącego wysiłku;

67 O. Granstrand, Towards the theory of the technology-based firm, „Research Policy” 1998, no. 27, s. 465–489.

3) wiedza poprawia się i kumuluje przez proces jej wykorzystania, który zacho-dzi bez pogorszenia jakości (wiedza jest „wielokrotnego użytku”, bez efektu zużycia typowego dla zasobów materialnych), ale jej jakość może się pogor-szyć, jeśli nie jest stosowana, tworząc potrzebę podtrzymywania;

4) proces jej transferu do innych osób/organizacji jest nieodwracalny; warun-kiem jest odpowiednie skodyfikowanie i zaadaptowanie przez odbiorcę wie-dzy; mimo transferu wiedzy jest ona zachowana przez transferującego (jej jakość może się nawet poprawić przez efekt „uczenia się przez nauczanie”); tak więc jeśli wiedza jest odpowiednio skodyfikowana, proces jej powielania jest relatywnie tani;

5) nie można być pozbawionym wiedzy osobistej i bardzo trudno „oduczyć” się jej; w przypadku maszyn możliwe jest usunięcie ich w różny sposób, ale w przypadku wiedzy nie jest to możliwe;

6) często jest komplementarna z innymi rodzajami wiedzy;

7) staje się przestarzała ze względu na nowe rodzaje wiedzy, pojawiające się z upływem czasu;

8) dana osoba może zachować daną wiedzę w zupełnym sekrecie;

9) jest niemal niemożliwe, aby rozpowszechniać wiedzę po równo dla różnych podmiotów;

10) co do zasady, tworzenie wiedzy jest znacząco droższe niż imitowanie istnie-jących rozwiązań, ponadto tworzenie nowej wiedzy jest obarczone niepew-nością i związane z nieoczekiwanymi zdarzeniami.

Na bazie powyższego wyliczenia Granstrand formułuje tezę, że wiedza, rozu-miana jako zasób, posiada cechy fundamentalnie odmienne od zasobów fizycz-nych. Do cech decydujących o tej odmienności zalicza się przede wszystkim na-stępujące:

1) wiedza jest niewyczerpana,

2) występuje nieodwracalność w tworzeniu wiedzy i jej transferze, 3) ponowne użycie wiedzy niemal nie generuje kosztów.

Agnieszka Sopińska68 wskazuje ponadto na symultaniczność wiedzy, co ozna-cza, że jest ona zasobem, który w danym czasie może być wykorzystywany jed-nocześnie w wielu miejscach, przez wiele osób lub organizacji, co zasadniczo jest niemożliwe w przypadku na przykład zasobów fizycznych. Ponadto autorka ta pod-kreśla jeszcze czynnik nieokreśloności zastosowań wiedzy. Oznacza to jej uni-wersalność. Wiedzę można bowiem stosować w odniesieniu do wszelkich funkcji i procesów w organizacji. W wielu sytuacjach nie sposób z góry przewidzieć, jakie

68 A. Sopińska, Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału inte-lektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2010.

będzie zastosowanie konkretnej części wiedzy. Nieokreślone albo bardzo trudne do określenia są również efekty jej zastosowania. Zazwyczaj trudne jest określenie w sposób jednoznaczny, w jakiej mierze dany efekt wynika z zastosowania wiedzy, a w jakiej jest spowodowany innymi czynnikami (np. wzrostem zasobów fizycz-nych). Stąd częste trudności z wyceną wartości wiedzy.

Pozyskiwanie i wykorzystywanie wiedzy nowej dla danego podmiotu charakte-ryzuje się wysokimi nakładami początkowymi na inwestycję. W przypadku dzia-łań powiązanych z badaniami i rozwojem inwestycja składa się głównie z kosztów stałych, przy relatywnie niskim poziomie kosztów zmiennych. Ze względu na efekt uczenia się w niektórych przypadkach możemy mieć nawet do czynienia z ujem-nym poziomem kosztów zmiennych69.

Ze ściśle formalnego punktu widzenia okres życia wiedzy jest nieskończony. Dzięki temu można wyróżnić podstawowe rodzaje wiedzy wykorzystywane przez ludzkość od niepamiętnych czasów. Co więcej, przez efekt uczenia się jej efektyw-ność wykorzystania wraz z długością okresu użytkowania może się zwiększać. Jeśli pojawi się „nowa” wiedza, może zastąpić „starą”, przy czym „stara” wiedza nie znika – staje się po prostu przestarzała, nieefektywna w użyciu i przestaje być wykorzystywana w praktyce. W przypadku wiedzy mamy ponadto do czynienia z istotnymi korzyściami skali. Ponadto, ze względu na komplementarność różnych części wiedzy, charakteryzuje się ona w wielu przypadkach silnymi korzyściami zakresu (economies of scope). Wynika to po części ze wspomnianej wcześniej uni-wersalności wiedzy.

Po efektywnym przyswojeniu wykorzystanie wiedzy jest szybkie (nie jest zwią-zane z długim okresem), a przy założeniu odpowiedniego zakodowania jest ona ła-two transferowalna. Sam proces kodowania wiedzy może był złożony i czasochłon-ny70, przy czym im jest on mniej dokładny, tym więcej czasu i wysiłku zajmuje transfer do innych osób lub podmiotów. Szczególną rolę w zakresie procesów kodo-wania nowej wiedzy posiada działalność naukowa oraz procesy badawczo-rozwo-jowe, które związane są nie tylko z odkrywaniem nowej wiedzy, ale również z jej utrwalaniem i budowaniem możliwości jej przekazywania innym podmiotom.

W przypadku pozyskania i transferu wiedzy widoczne jest powiązanie czasu i wysiłku. Oba czynniki są związane ze sobą, gdyż jedynie w bardzo ograniczo-nym stopniu możliwy jest kompromis między nimi. Oznacza to, że w uczeniu się i nauczaniu innych przez zwiększone wysiłki można kupić czas tylko do pewnego punktu, powyżej którego nie ma możliwości przyspieszenia procesu.

69 O. Granstrand, Towards the theory…

70 R. Cowan, P. A. David, D. Foray, The explicit economics of knowledge codification and tacit-ness, „Industrial and Corporate Change” 2000, vol. 9, no. 2, s. 211–253.

Kodyfikacja wiedzy jest ważna nie tylko dla ułatwienia jej przekazywania, lecz również w celu umożliwienia jej kumulacji. Kumulacja odbywa się w ramach jed-nostki i grupy (przez korzystanie z pamięci) oraz wśród ludzi i podmiotów (z wy-korzystaniem transferu wiedzy), a skutkuje wspólną pulą wiedzy. Pula ta może częściowo być publicznie dostępna, a niektóre jej części mogą przyjąć cechy po-wszechności.

Wiedza posiada właściwości, które dają jej ogromny potencjał – jako zasób w rozumieniu gospodarczym. W niektórych aspektach można go nawet określić jako unikalny. Z drugiej strony wiedza posiada również właściwości, które zde-cydowanie ograniczają wykorzystanie tego potencjału gospodarczego. Mimo sto-sowania różnych podejść finansowo-ekonomicznych71, trudno jest wycenić war-tość wiedzy72 i ją sprzedać. Powodem tego jest po części bardzo wysoki poziom zróżnicowania wiedzy i specjalizacji jej użycia. Dopiero możliwość wdrożenia wiedzy w różne aspekty procesów gospodarczych buduje jej wartość ekonomicz-ną. Oznacza to, że bez potencjału zastosowania w praktyce wiedza nie posiada wartości ekonomicznej. Poszczególne podmioty mogą mieć jednak krańcowo różne podejścia do sposobu posłużenia się dana wiedzą jako czynnikiem budu-jącym wartość produktu czy procesu. Stąd wartość wiedzy może być odmienna ze względu na indywidualizm sposobu jej wykorzystania.

Wiedza może być łatwo skradziona, a proces egzekwowania praw własności intelektualnej może być kłopotliwy i mało efektywny. W szczególności wyjąt-kowo narażone na kradzież czy też nieumyślną dyfuzję są nowe pomysły i wie-dza, które są trudne do kodyfikacji i określenia bez ryzyka całkowitego ujawnie-nia. Działania na rzecz ochrony wiedzy przed kradzieżą czy też nieumyślnym jej przekazaniem na zewnątrz organizacji są złożone i kosztowne. Obejmują one wykorzystanie instrumentów prawnych (w Polsce są to Ustawa z dnia 4 lute-go 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – Dz.U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83 z późn. zm. oraz Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej – Dz.U. z 2001 r. Nr 49, poz. 508 z późn. zm.– dalej: ustawa Prawo własności przemysłowej) lub też budowanie systemu wspierającego zachowanie tajemnicy handlowej. Niestety, co do zasady, nowe pomysły i wiedza mogą zostać zachowane w idealnej tajemnicy przez jedną osobę, ale w tej sytuacji korzyści z uczenia się przy użyciu nowej wiedzy i komplementarności w ramach łączenia jej z wiedzą innych ludzi czy podmiotów są tracone.

71 E. Stawasz, P. Głodek, D. Stos, Analiza stosowanych na świecie metod i modeli oceny poten-cjału komercyjnego innowacyjnych rozwiązań technicznych, ekspertyza opracowana na za-mówienie Instytutu Technologii Eksploatacji PIB w Radomiu, maszynopis powielony, Ra-dom 2013.

Unikalne właściwości wiedzy tworzą jej potencjał ekonomiczny, ale jedno-cześnie stanowią pewne granice jej wykorzystania, zwłaszcza przy zastosowaniu mechanizmów wymiany rynkowej. Dostarcza to naturalnego uzasadnienia ko-nieczności funkcjonowania w gospodarce swego rodzaju systemu, który stymulu-je przejmowanie wiedzy od innych oraz stymulu-jej wykorzystywanie bez zbyt wielu nega-tywnych skutków ubocznych i kosztów tego działania. W praktyce takie podejście jest uzasadnieniem funkcjonowania regulacji prawnych w zakresie prawa własno-ści przemysłowej.