Kontekst formalny – spółki spin off i spółki celowe

Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat Polska osiągnęła niekwestionowany sukces ilościowy w rozwoju szkolnictwa wyższego. Znacząco zwiększyła się liczba studen-tów, sięgając poziomu około 1,5 mln. Powstało ponad 300 prywatnych szkół wyż-szych. Znacząco wzrósł odsetek młodzieży studiującej, a w konsekwencji udział części społeczeństwa legitymującej się wyższym wykształceniem. Sektor szkolnic-twa wyższego włączył się w główny nurt życia społecznego.

W ostatnich latach nastąpił w Polsce ogromny wzrost zainteresowania prob-lematyką firm spin off. Jest to widoczne w szczególności w odniesieniu do za-gadnień szeroko rozumianej polityki naukowej oraz komercjalizacji technologii. Wprowadzona w 2011 roku ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym po raz pierw-szy bezpośrednio odniosła się do komercjalizacji wiedzy powstałej na uczelniach wyższych w formie spółek spin off80. Przewidywała ona szczególne rozwiązania organizacyjne dotyczące tworzenia ich na uczelniach wyższych. Artykuł 86a ust. 1 ustawy stanowił:

Uczelnia, w celu komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych tworzy spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółkę akcyjną, zwaną dalej spółką celową. Spółkę celową tworzy rektor za zgodą senatu uczelni lub innego or-ganu kolegialnego uczelni. Do zadań spółki celowej należy w szczególności obejmo-wanie udziałów w spółkach kapitałowych lub tworzenie spółek kapitałowych, które powstają w celu wdrożenia wyników badań naukowych lub prac rozwojowych pro-wadzonych w uczelni.

79 Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2016 r., Główny Urząd Statystyczny, Szczecin 2017.

80 W szczególności chodzi o art. 86 oraz art. 86 a, art. 86 b art. 86 c ustawy Prawo o szkolnic-twie wyższym.

Ten element bezpośrednio odnosił się do procedur i form tworzenia spółek spin off za pośrednictwem specjalnych podmiotów.

W Ustawie z dnia 30 sierpnia 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r., poz. 1668) utrzymano główne zasady obowiązujące wcześniej, do-precyzowując część zapisów. Zasadnicze znaczenie w odniesieniu do spółek celo-wych posiada art. 149:

Uczelnia, w celu komercjalizacji pośredniej, polegającej na obejmowaniu lub na-bywaniu udziałów lub akcji w spółkach lub obejmowaniu warrantów subskrypcyj-nych uprawniających do zapisu lub objęcia akcji w spółkach, w celu wdrożenia lub przygotowania do wdrożenia wyników działalności naukowej lub know-how zwią-zanego z tymi wynikami, może tworzyć wyłącznie jednoosobowe spółki kapitało-we, z zastrzeżeniem art. 150 ust. 1, zwane dalej „spółkami celowymi”. Na pokrycie kapitału zakładowego spółki celowej uczelnia może wnieść w całości albo w części wkład niepieniężny (aport) w postaci wyników działalności naukowej oraz know--how związanego z tymi wynikami. Spółkę celową tworzy rektor za zgodą senatu.

Nowością jest tu fakt, że spółki celowe mogą być tworzone przez kilka uczelni. Istnieje trudność w implementacji części regulacji prawnych, ponieważ uczelnie, jako jednostki sektora publicznego, są zobligowane do przestrzegania reguł wy-datkowania środków publicznych, w szczególności wymogu zgodności z planem finansowy oraz wymogu celowości i oszczędności, z zachowaniem zasad uzyski-wania najlepszych efektów z danych nakładów oraz optymalnego doboru środków i metod służących osiągnięciu założonych celów (efektywność gospodarowania). W związku z powyższym zakładanie spółki celowej przez uczelnię, która nie dys-ponuje dobrami intelektualnymi w wysokim stopniu nadającymi się do komer-cjalizacji i ponoszenie kosztów związanych z tym przedsięwzięciem, często bywa interpretowane jako nieuzasadnione ekonomicznie.

Spółki celowe mogą zarządzać własnością przemysłową uczelni (patentami, wzorami przemysłowymi, licencjami itd.) oraz portfelem udziałów w firmach spin off tworzonych na podstawie wyników badań uczelni. Tego typu precyzyjnie zdefiniowanym podmiotom uczelnia powinna powierzyć prawo do obejmowania udziałów i zarządzania nimi na warunkach rynkowych. Zarządzanie własnością przemysłową, wspierające procesy wdrażania wyników badań w zakresie finan-sowym, prawnym i marketingowym, wymaga specjalistycznej wiedzy i działania w warunkach rynkowych, dlatego konieczne jest utworzenie podmiotu prawnego (należącego do jednej lub kilku uczelni), który będzie się wyłącznie tym zajmował i zbuduje niezbędne kompetencje w tym zakresie. Jednocześnie należy podkre-ślić, że przedsiębiorstwa i inni partnerzy w transferze i komercjalizacji wolą mieć

do czynienia z jednym profesjonalnym podmiotem niż z całą uczelnią, ze skom-plikowanymi regułami rozliczeń, podejmowania decyzji, odpowiedzialności itp.

Pewnym ograniczeniem działalności spółek celowych są przepisy podatkowe do-tyczące podatku VAT. Chodzi w szczególności o zagadnienia opodatkowania war-tości aportu wniesionego do spółki, które nie ułatwiają procesów funkcjonowania spółek celowych. Sytuacja ta oznacza dla jednostki naukowej konieczność wyposa-żenia spółki celowej – oprócz majątku w formie składników własności intelektualnej – także w kapitał finansowy (gotówka) do finansowania działalności, w tym zobo-wiązań. Sytuacja ta obciąża spółkę relatywnie dużym stresem finansowym i rodzi ry-zyko przejścia zobowiązań na majątek jednostki naukowej (jeśli spółka upadnie).

W 2016 roku na zlecenie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju przeprowa-dzona została ewaluacja, której celem była ocena pierwszych kilku lat działalności spółek celowych na polskich uczelniach81. Podkreślono w niej pewne sukcesy naj-lepszych spółek celowych, a także nakreślono szereg uwag i ograniczeń ich działal-ności. W szczególności podkreślano brak jednoznacznych wytycznych dotyczących modeli prowadzenia transferu technologii i komercjalizacji wiedzy za pomocą cen-trów transferu technologii oraz spółek celowych, co powodowało konflikt interesów, a w niektórych przypadkach nawet problem rywalizacji między oboma jednostkami. Podkreślono ponadto słabe powiązanie prowadzonych na uczelniach badań z po-trzebami rynku. Wskazano, że sami naukowcy czują potrzebę wsparcia w zakresie identyfikowania obszaru, który ma potencjał komercjalizacyjny. Z kolei naukowcy prowadzący badania atrakcyjne z punktu widzenia biznesu często nie trafiają do od-powiednich komórek uczelni odpowiedzialnych za komercjalizację, prowadząc dzia-łalność nieoficjalnie bądź rezygnując z aktywności wdrożeniowej. Ważnym wnio-skiem było wskazanie na bardzo duże zróżnicowanie spółek celowych:

1) pod kątem osiągniętego etapu rozwoju – na nieliczne, które osiągnęły spraw-ność w działaniach komercjalizacyjnych, oraz resztę, która wciąż była w pro-cesie budowania własnego potencjału,

2) pod kątem zorientowania branżowego,

3) pod kątem rozpiętości obszarów aktywności – wskazując między innymi na grupę spółek, które skoncentrowały działalność usługową wobec jednost-ki macierzystej.

Akademickie spin offy zostały również zauważone jako element, dla którego są tworzone dedykowane instrumenty w ramach szeroko rozumianej polityki go-spodarczej. Po raz pierwszy instrumenty takie, finansowane ze środków publicznych, pojawiły się w perspektywie UE 2007–2013. Ich tworzenie mogło być promowane

81 Diagnoza stanu transferu technologii za pośrednictwem spółek celowych wykorzystująca do-tychczasowe doświadczenia z realizacji programu SPIN-TECH, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Warszawa, grudzień 2016.

oraz w pewnym zakresie wspierane materialnie w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki82 w ramach Działania 8.2.1 „Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsię-biorstw”. Oczywiście szereg akademickich spin offów korzystał z innych instrumen-tów, między innymi z inwestycji kapitałowych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 3.1, które były dedykowane wsparciu doradczemu na eta-pie seed oraz inwestycjom kapitałowym na etana eta-pie startu innowacyjnych przedsię-wzięć. Z tego programu możliwa była inwestycja wynosząca maksymalnie około 800 tys. PLN (formalnie miała to być równowartość 200 000 EUR). Wcześniej projekty musiały przejść proces inkubacji w postaci szkoleń, doradztwa i budowy projektu biznesowego.

W perspektywie 2014–2020 w ramach dostępnych środków w programach opera-cyjnych w Polsce nie znajdują się działania dedykowane bezpośrednio akademickim spin offom, jednak w ramach różnych obszarów ich aktywności przewidziane zostały możliwości ich wspierania, występujące jako działania pośrednie. Szczególne znacze-nie mają w tym zakresie instrumenty finansowe przewidziane w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjny Rozwój. Występują one w szeregu działań i poddziałań tego programu, a ze względu na relatywnie szerokie zakreślenie grupy docelowej są one dostępne dla akademickich spin offów w fazie powstawania lub rozwoju (tabela 10).

Tabela 10. Działania i poddziałania Programu Operacyjnego Innowacyjny Rozwój

na lata 2014–2020 przewidujące zastosowanie instrumentów finansowych w ramach wsparcia grup docelowych obejmujących cechy akademickich spin offów

Nr Nazwa działania/poddziałania Grupa docelowa

Poddziałanie

1.3.1 ^{Wsparcie rozwoju przedsięwzięć z sektora nauki w fazie} seed – BRIdge Alfa ^{Pomysłodawcy,} zespoły badawcze Poddziałanie

1.3.2 ^{Publiczno-prywatne wsparcie prowadzenia prac} badawczo-rozwojowych z udziałem funduszy kapitałowych – BRIdge VC

Przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie Działanie 2.2 Otwarte innowacje – wspieranie transferu technologii Przedsiębiorstwa

mikro, małe i średnie Poddziałanie

3.1.1 ^{Inwestycje w innowacyjne start-upy – Starter Przedsiębiorstwa} mikro, małe i średnie Poddziałanie

3.1.2 ^{Inwestycje grupowe aniołów biznesu w MŚP – Biznest Przedsiębiorstwa} mikro, małe i średnie Poddziałanie

3.1.3 ^{Fundusz Pożyczkowy Innowacji Przedsiębiorstwa} mikro, małe i średnie Poddziałanie

3.1.4 ^{Konkurencyjny Ogólnopolski Fundusz Funduszy} Innowacyjnych ^{Przedsiębiorstwa} mikro, małe i średnie

Źródło: opracowanie własne na bazie dokumentów Programu Operacyjnego Innowacyjny Rozwój.

82 Szerzej patrz: Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013.

Szczególne znaczenie posiada program BRIdge Alfa. W jego ramach bezpo-średnie strumienie pieniężne nakierowane są na wsparcie inwestorów kapitało-wych, którzy zobowiązali się do budowy portfolio inwestycyjnego z udziałem projektów zawierających komponent B+R i będących na wczesnych etapach roz-woju (w tym w fazach proof-of-principle i/lub proof-of-concept). Dla projektów na nieco dalszych fazach rozwoju dedykowany jest program BRIdge VC. Tak więc w obu przypadkach mamy do czynienia z interwencją rynkową, w ramach której wykorzystuje się środki publiczne, aby zaktywizować działania inwestorów ka-pitałowych w obszarach działalności, w których należy spodziewać się obecności akademickich spin offów.

2.3.2. Powstanie akademickiego spin offu – środowisko uczelni