Istota i formy przedsiębiorczości akademickiej

Przedsiębiorczość akademicka jako zjawisko w gospodarce została w sposób szcze-gólny nagłośniona na początku XXI wieku. Jest ona ściśle związana z innowacja-mi i innowacyjną gospodarką – przez zastosowanie nowej wiedzy w różnych ob-szarach. Dzięki postawom przedsiębiorczym powstająca na uczelni nowa wiedza naukowa zaczyna być postrzegana nie tylko jako dobro samo w sobie, ale również jako potencjalna okazja rynkowa i punkt startu do znajdowania nowych zastoso-wań gospodarczych.

Postrzeganie przedsiębiorczości przez pryzmat komercyjnego zastosowania no-wej wiedzy powstającej na uczelni w ramach mechanizmów gospodarczych jest ty-powym ujęciem występującym w literaturze przedmiotu. Stąd Cieślik136 wskazuje, że przedsięwzięcia akademickie z natury rzeczy posiadają komponent innowacyjny. Bazując na wcześniejszych rozważaniach dotyczących postrzegania przedsiębior-czości, przedsiębiorcy oraz komercjalizacji wiedzy, można założyć, że przedsię-biorca akademicki to ten, który poszukuje zastosowań dla dynamicznie zmienia-jących się zasobów wiedzy137.

Pojęcie przedsiębiorczości akademickiej jest na tyle pojemne i ogólne, że w lite-raturze oraz zastosowaniu praktycznym pojawiają się problemy z jego spójną inter-pretacją. Problem ten potęguje rosnąca popularność wykorzystania tego sformu-łowania w odniesieniu do różnych programów wsparcia działań uczelni wyższych w sferze rozwoju naukowego, komercjalizacji czy wręcz rozwoju infrastruktury. W tym kontekście należy wskazać na fakt, że pojęcie przedsiębiorczości akade-mickiej odnosi się do poziomu jednostkowego, a mianowicie do postaw i działań poszczególnych osób bądź ich zespołów. Tak więc działania na poziomie organi-zacyjnym, odnoszące się do sposobów i metod działania uczelni, jej organizacji, realizowanych celów, utożsamiane powinny być raczej z koncepcją przedsiębior-czego uniwersytetu. Z zastrzeżeniem, że pojęcie przedsiębiorczości akademickiej można, pod pewnymi względami, postrzegać w odniesieniu do procesów zarządza-nia uczelnią na poziomie strategicznym. Uczelzarządza-nia, jak każda organizacja działająca

136 J. Cieślik, Zintegrowany model wsparcia innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej, „Ze-szyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2009, nr 28, s. 121–140.

137 K. B. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka i instytu-cje, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB, Radom–Łódź 2006.

choćby częściowo na rynku, musi być bowiem dobrze zorganizowana i zarządza-na138. W tym kontekście można analizować styl zarządzania uczelnią pod kątem występowania składników przedsiębiorczego zarządzania139.

W zakresie podmiotowym przedsiębiorczość akademicka odnosi się zatem do za-angażowania osób związanych z jednostkami akademickimi w różne formy ak-tywności powiązane ze sferą gospodarki140. W szerokim ujęciu przedsiębiorczość akademicką rozumie się jako zakładanie przedsiębiorstw opartych na nowych tech-nologiach, wynalazkach, specjalistycznych umiejętnościach, wiedzy, przez środo-wiska akademickie, w tym pracowników nauki, doktorantów, absolwentów uczelni wyższych, aktualnych studentów141. W wąskim ujęciu do środowisk akademickich zalicza się wyłącznie pracowników naukowych142. Wydaje się, że z punktu widze-nia przedsiębiorczości akademickiej, jako jednego z mechanizmów biorących udział w procesach komercjalizacji wiedzy i szeroko rozumianego transferu technologii z uczelni do otoczenia gospodarczego, szczególnie ważną rolę pełnią dwie pierw-sze z wymienionych kategorii pracowników. To właśnie one mają bieżący i najbar-dziej intensywny kontakt z kreowaniem nowej wiedzy. W tym przypadku przed-siębiorczość akademicka jest mechanizmem, za pomocą którego wiedza naukowa jest przekształcana w wiedzę użyteczną gospodarczo i innowacje przekładające się na wzrost gospodarczy143. Przedsięwzięcia podejmowane przez przedstawicieli spo-łeczności akademickiej, dzięki połączeniu specjalistycznych kompetencji i wiedzy, mają szansę tworzyć dodatkową cenną wartość dla gospodarki, a także dla realizu-jących je jednostek, w tym przedsiębiorców oraz uczelni.

Dzięki realizowaniu działań przedsiębiorczych pracownicy wyższych uczelni angażują się w wymagający specjalistycznej wiedzy proces poszukiwania i odkry-wania144. Podstawą w tym przypadku jest jednak kluczowy dla postaw

przedsię-138 K. B. Matusiak, M. Matusiak, Pojęcie i ekonomiczne znaczenie przedsiębiorczości akademi-ckiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2007, nr 8, s. 159–160.

139 Szerzej patrz punkt 1.2.3.

140 J. Guliński, K. Zasiadły (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość…

141 Takie podejście reprezentują między innymi: G. Banerski i in., Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badań, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 6–8.

142 S. Shane, Academic Entrepreneurship..., s. 4–5; S. Morten, E. M. Rogers, K. Speakman, Spin--offs from Research Centers, „Research Journal of Business Venturing” 2000, vol. 15, no. 1, s. 93–111.

143 D. Audretsch, M. Keilbach, E. Lehmann, The knowledge spillover theory of entrepreneur-ship and technological diffusion, [w:] G. D. Libecap (red.), University entrepreneurof entrepreneur-ship and technological transfer: process, design and intellectual property, Elsevier, Amsterdam 2005, s. 69–91.

biorczych proces poszukiwania nie tylko nowej wiedzy, ale i analizy możliwości praktycznego zastosowania takiej wiedzy w celu wykorzystania okazji rynkowej. Przejawem procesu jest pozyskanie specjalistycznej wiedzy i umiejętności oraz taka konfiguracja zasobów, aby móc z nich czerpać korzyści komercyjne145.

Działania realizowane w ramach struktury organizacyjnej uczelni wyższej Zakładanie nowych przedsiębiorstw Działania równoległe

Rysunek 5. Przedsiębiorczość akademicka w ujęciu przedmiotowym

Źródło: opracowanie własne.

Z punktu widzenia przedmiotowego zaznacza się, że potrzebne jest szerokie poj-mowanie pojęcia przedsiębiorczości akademickiej – wykraczające daleko poza two-rzenie nowych przedsiębiorstw technologicznych146. Przejawy przedsiębiorczości akademickiej można odnieść do różnych form aktywności środowiska akademickie-go – do działań realizowanych w ramach struktury organizacyjnej uczelni wyższej oraz do podejmowania nowych przedsięwzięć poza strukturami uczelni przez

zakła-danie nowych przedsiębiorstw. Działania te mogą być podejmowane rozdzielnie, ale

aktywności realizowane w ich ramach są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Przykładowo można założyć, że podejmowane na wczesnym etapie pro-cesu komercjalizacji działania, polegające na ocenie potencjału komercyjnego kon-kretnego składnika wiedzy powstającej na uczelni, nie mogą zakładać konkretnej ścieżki komercjalizacji. Decyzja o założeniu nowej firmy na podstawie danej wiedzy jest konsekwencją szeregu analiz oraz prób technicznych i rynkowych. W ich trakcie może się okazać, że sens ekonomiczny posiada jedynie komercjalizacja opierająca się na przykład na sprzedaży licencji, a działania przedsiębiorcze powinny być na-kierowane na poszukiwanie odpowiedniego licencjobiorcy. Jak się wskazuje, część działań zawiera w sobie aktywności z obu obszarów, odbywające się w tym samym czasie lub jedne po drugich147.

145 S. A. Alvarez, L. W. Buzenitz, The entrepreneurship…

146 K. Poznańska, Przedsiębiorczość akademicka – cechy i znaczenie w gospodarce światowej i  polskiej, „Studia Ekonomiczne Uniwersytetu Ekonomicznego w  Katowicach”, nr  183, s. 164–172.

147 Należy bowiem podkreślić, że zakładanie nowych przedsiębiorstw poprzedzane jest zwy-kle działaniami przedsiębiorczymi w ramach uczelni.

Pierwszy ze wskazanych wyżej zakresów działań – działania realizowane w ra-mach struktury organizacyjnej uczelni wyższej – obejmuje szereg przejawów ak-tywnych postaw wobec pojawiających się okazji rynkowych, ale również okazji badawczych. Istotą jest więc aktywne wykorzystywanie swojej wiedzy w nowych projektach, jak również dążenie do rozszerzenia bazy wiedzy. Opierając się na ana-lizie zaproponowanej przez Karen S. Louis i jej zespół148, wskazać można cztery obszary przejawów działań przedsiębiorczych realizowanych przez kadrę nauko-wą uczelni w ramach struktur uczelni:

1) obszar nauki, w którym działania przedsiębiorcze odnoszą się do udziału w wielu projektach i grupach badawczych oraz uzyskiwania finansowania tych projektów;

2) obszar zdobywania dodatkowego wsparcia finansowego, pozyskiwanego mię-dzy innymi przez konsultowanie się z praktyką gospodarczą, aktywne wy-korzystywanie informacji różnego typu;

3) obszar wsparcia dla badań podejmowanych przez uczelnię dla przemysłu przez inicjowania współpracy i prowadzenia wspólnych z przedsiębiorstwa-mi projektów badawczych i przedsięwzięć;

4) obszar starania się o ochronę patentową efektów uzyskiwanych w ramach podejmowanych projektów badawczych149.

Drugi z obszarów odnosi się do działań, które znacząca część literatury po-strzega jako przedsiębiorczość akademicką rozumianą w wąskim ujęciu. Odno-si Odno-się on do kreowania nowych przedOdno-sięwzięć w postaci firm spin off. Podejście to najmocniej zaznaczone jest w literaturze anglosaskiej. Należące do kluczowych pozycji tematu opracowania Shane’a150 czy Wrighta i innych151 w ogóle nie bio-rą pod uwagę innych przejawów przedsiębiorczości akademickiej. Warto podkre-ślić, że tworzenie akademickich spin offów jest uważane za jedną z najtrudniej-szych strategii komercjalizacji wiedzy. Pozostałe opcje są mniej ryzykowne – tak z punktu widzenia uczelni, jak i zaangażowanych w ten proces naukowców. Nie

148 K. S. Louis, D. Blumenthal, M. E. Gluck, M. A. Soto, Entrepreneurs in Academe: An Exploration of Behaviours among Life Scientists, „Administrative Science Quarterly” 1989, vol. 34, no. 1, s. 110–131.

149 Jest to działanie ważne z punktu widzenia możliwości przeprowadzenia zorganizowanego procesu komercjalizacji nowej wiedzy. Jedną z barier komercjalizacji wiedzy z uczelni wyż-szej są zachowania pracowników naukowych, którzy na przykład, kalkulując nakład czasu i pracy, preferują publikację wyników nad działania związane z ich komercjalizacją. Efek-tem jest przedwczesne upublicznianie kluczowych informacji o rezultatach projektów ba-dawczych i w konsekwencji brak możliwości zabezpieczenia w formie patentu, a co za tym idzie – niewielkie możliwości komercjalizacji i dalszych działań przedsiębiorczych. 150 S. Shane, Academic Entrepreneurship…

są również związane z koniecznością pozyskania środków kapitałowych przez pra-cowników naukowych zaangażowanych w proces komercjalizacji152. Tak więc za-kładanie firm spin off dotyczy jedynie relatywnie niewielkiej części przedsięwzięć przedsiębiorczych. Jest to bowiem strategia komercjalizacji, którą charakteryzuje relatywnie wysokie ryzyko niepowodzenia oraz znaczące wymagania dotyczące:

1) wiedzy i kompetencji – nowa firma musi posiadać kompetencje techniczne, marketingowe, finansowe oraz dotyczące zarządzania przedsiębiorstwem; 2) kapitału – nowa firma musi dysponować kapitałem wystarczającym

na sfi-nansowanie programu inwestycyjnego oraz zabezpieczenie działalności ope-racyjnej do czasu osiągnięcia pozytywnego operacyjnego cash flow;

3) znaczącego zaangażowania założycieli w proces zakładania nowego przedsię-biorstwa (w tym we wdrożenie nowych rozwiązań technicznych w praktykę działalności firmy) oraz proces jego rozwoju – część pracowników nauko-wych nie jest skłonna do porzucenia pracy badawczej na rzecz działalności biznesowej odnoszącej się do budowania nowego przedsiębiorstwa.

Dodatkowym elementem jest fakt, że jedynie niewielka część rozwiązań wy-pracowanych na uczelniach nadaje się do komercjalizacji w formie spółek spin off. Co do zasady, odnosi się to do technologii, które stanowią pewną całość rynkową dającą się wyróżnić jako niezależny produkt, niosący wartość, za którą konkretna grupa klientów istniejących na rynku będzie skłonna zapłacić.

W warunkach polskich źródło problemów stanowią formalno-prawne aspek-ty udziału uczelni w procesie tworzenia nowej firmy. Dodatkowo wskazać można szereg czynników odnoszących się między innymi do struktury zarządzania, kul-tury organizacyjnej czy stosowanych procedur153. W niektórych aspektach są one możliwe do przełamania, jednocześnie w wielu jednostkach zdecydowanie bra-kuje woli i motywacji do tego. Z drugiej strony występują poważne trudności na-tury formalno-prawnej (wymóg tworzenia spółek celowych przez uczelnie wyż-sze, transfer wiedzy, wycena własności intelektualnej, podatek VAT od wkładów

152 W przypadku komercjalizacji technologii w formie sprzedaży licencji czy sprzedaży praw własności intelektualnej działania odnoszące się między innymi do pozyskania źródeł finan-sowania są elementem działalności podmiotu dokonującego zakupu. Zasadniczo problemy dotyczą uczelni jedynie w sposób pośredni – niepowodzenie podmiotu dokonującego za-kupu może skutkować obniżeniem wpływów z licencji (np. jeśli opłaty zostały uzależnione od wielkości sprzedaży).

153 Szczegółowo zagadnienia te są analizowane przez Rolfa Banischa, Roberta Barskiego, Szy-mona Byczkę, Jerzego Cieślika, Pawła Głodka, Krzysztofa Guldę, Jacka Gulińskiego, Jerzego Koszałkę, Elżbietę Książek, Karola Lityńskiego, Krzysztofa B. Matusiaka, Aleksandrę Nowa-kowską, Magdalenę Nowak, Krystynę Poznańską, Marzenę Mażewską, Edwarda Stawasza, Jana Kocha, Annę Tórz, Dariusza Trzmielak, Agnieszkę Turyńską i Marka Winkowskiego w: K. B. Matusiak, J. Guliński (red.), Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu techno-logii i komercjalizacji wiedzy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.

niepieniężnych itp.). W konsekwencji powyższe problemy powodują, że tworzenie spółek spin off, w ramach których następuje formalne uregulowanie transferu wie-dzy mięwie-dzy nową spółką a uczelnią, stanowi wciąż rzadkość.

Przejawem przedsiębiorczości akademickiej są również przedsiębiorstwa two-rzone przez kadrę akademicką, w których uczelnia, rozumiana jako podmiot praw-ny, nie jest zaangażowana. W ten sposób wykorzystywane są wiedza i umiejętności, które nie są zabezpieczone pod względem prawnym. Warto również podkreślić, że niektóre z tych przedsięwzięć mogą mieć charakter działań balansujących na po-graniczu działań zgodnych z prawem, jak również nielegalnego wykorzystania własności intelektualnej należącej do uczelni. Temat ten zostanie szczegółowo omówiony w podrozdziale 2.2.