Tworzenie i prowadzenie małej i średniej firmy

Przedsiębiorczość w tradycyjnym ujęciu jest utożsamiana z procesem zakłada-nia nowej (zwykle małej) firmy, a następnie osobistego kierowazakłada-nia jej działalnoś-cią. Podejście to jest zauważalne szczególnie w kontekście różnych form polityki publicznego wsparcia aktywności gospodarczej. Jest to chyba najbardziej uprosz-czone podejście, jednak jego niezaprzeczalną zaletą jest mierzalność tak ujętego zjawiska – większość krajowych agencji statystycznych strukturyzuje dane eko-nomiczne w układzie wielkości firm43. Jest to tym łatwiejsze, że wykorzystywane w statystyce definicje bazujące na wielkości firmy są arbitralne i zasadniczo nie uwzględniają specyfiki branżowej44. Ich zaletą jest relatywna łatwość kolekcjono-wania danych do zestawień statystycznych. Ułatwiona jest również międzynaro-dowa porównywalność danych.

W literaturze przedmiotu dominuje podejście bardziej zniuansowane, w ramach którego podkreślane są różnice odnoszące się do elementów charakterystycznych dla funkcjonowania i powstawania małych i średnich firm w praktyce gospodar-czej, które w istotny sposób rozmijają się z realizacją działań przedsiębiorczych. Jakościowe podejście do definiowania małej i średniej firmy umniejsza znacząco kwestię jej rozmiaru, natomiast podkreśla element jedności własności i zarządnia. Tak więc osoba będąca jednocześnie właścicielem przedsiębiorstwa i nim za-rządzająca posiada w związku z tym kluczową pozycję w przedsiębiorstwie. W tym przypadku zakres posiadanej władzy jest znacząco większy niż w przypadku mene-dżerów dużych przedsiębiorstw, których zatrudnienie zależy od właścicieli firmy. Co więcej, w ich przypadku rozdzielenie własności (np. właściciele akcji, udzia-łów) oraz zarządzania (zatrudnieniu menedżerowie) skutkuje rozbiciem odpowie-dzialności oraz realizacją różnych celów przez każdą z grup45. W małej firmie

43 Porównaj między innymi Entrepreneurship in the EU and beyond, Flash Eurobarometer 354, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_354_sum_en.pdf (dostęp: 9.02.2017). 44 Porównaj definicję małego i  średniego przedsiębiorstwa (MSP), która weszła w  życie

1.01.2005 r., na mocy rozporządzenia Komisji (WE) nr 70/2001 (Dz.Urz. UE L 10 z 13.01.2001, s. 33) zmienionego następnie przez rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 (Dz.Urz. UE L 63 z 28.02.2004).

45 Różnice celów wymagają dodatkowych działań motywacyjnych i kontrolnych oraz two-rzą w związku z tym dodatkowe koszty zatwo-rządzania – patrz M. Jensen, W. Meckling, Theory

właściciela-menedżera nie można zwolnić ze stanowiska. Można nieco patetycznie stwierdzić, że z rezultatów swoich działań odpowiada on jedynie przed rynkiem (i ewentualnymi dłużnikami).

Należy podkreślić, że nawet zauważając znaczącą specyfikę zarządzania mały-mi i średnimały-mi przedsiębiorstwamały-mi (MŚP), mamy wciąż do czynienia z procesem zarządzania. Wymaga on typowych działań związanych z zarządzaniem przedsię-biorstwem w takich obszarach, jak planowanie biznesowe, planowanie finansowe, marketing czy też zarządzanie zasobami ludzkimi. Codzienne zarządzanie firmą różni się od podejmowania działań przedsiębiorczych.

Podobnie małe i średnie firmy różnią się między sobą. Tim Mazzarol46 wskazu-je na różnice orientacji przedsiębiorstw w zależności od osoby zarządzającej. We-dług niego firmy zarządzane przez przedsiębiorców są zorientowane na wdrażanie nowości, zysk oraz wzrost, podczas gdy te zarządzane przez tak zwanych właści-cieli-menedżerów są bardziej zorientowane na utrzymanie stylu i poziomu, życia oraz bezpieczeństwo właściciela. Bengt Johannison47 dokonał przekrojowej anali-zy różnic (patrz tabela 3) i wskazał na szereg odmiennych elementów. Odniósł się do odmiennej motywacji i logiki działania, podkreślając nastawienie na tworze-nie nowości, z którym powiązany jest między innymi odmienny stosunek do za-sobów czy też do ryzyka. W przypadku właściciela-menedżera można stwierdzić, że własna firma jest środkiem do osiągnięcia niezależności i stabilizacji. Tworzenie nowych kombinacji rynkowych jest więc raczej wprowadzaniem dodatkowego ry-zyka niż celem samym w sobie. Podobnie stabilizacji sprzyja gromadzenie zasobów materialnych, podczas gdy z punktu widzenia przedsiębiorcy mogą one znacząco ograniczać realizację posłannictwa, jakim jest chęć tworzenia.

Podobnie pojęcie przedsiębiorcy odnoszone jest do osoby zakładającej i pro-wadzącej przedsiębiorstwo. Należy zaznaczyć, że regulacje prawne obowiązujące w Polsce definiują przedsiębiorcę w sposób odmienny od pojęć wywodzących się z literatury naukowej. I tak, w rozumieniu Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swo-bodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2004r. Nr 173, poz. 1807 z późn. zm. – dalej: ustawy o swobodzie działalności gospodarczej) przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki

of the Firm: Managerial Behaviour, Agency Costs and Ownership Structure, „Journal of Finan-cial Economics” 1976, vol. 3, no. 4, s. 305–360.

46 T. Mazzarol, Entrepreneurship and innovation…

47 B. Johannisson, Entrepreneurs as Learners – Beyond Education and Training, Międzynarodo-wa Konferencja „Internationalizing Entrepreneurship Education and Training”, Dortmund, 23–26.06.1992.

cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Tak więc przedsiębiorcą, w świetle regulacji prawnych, są nie tylko osoby fizyczne, ale i osoby prawne, ponadto definicja nie obejmuje między innymi osób zakładających spół-kę kapitałową, nawet jeśli nią następnie osobiście kierują. Ten sposób rozumienia pojęcia przedsiębiorca jest więc zasadniczo nieprzystający do żadnego z wcześniej zarysowanych poglądów naukowych.

Tabela 3. Różnice między przedsiębiorcą oraz właścicielem-menedżerem małej firmy

Przedsiębiorca Właściciel-menedżer

Posłannictwo Chęć tworzenia Niezależność

Motyw pośredni Wizja i działanie Działanie

Orientacja środowiskowa Interakcja Reakcja

Stosunek do ryzyka Opanowanie Unikanie

Orientacja czasowa Synchroniczność Brak czasu jako bariera

Najistotniejsze zasoby Społeczne Materialne

Kompetencja zawodowa Intuicja Imitacja

Źródło: opracowane na podstawie: B. Johannisson, Entrepreneurs as Learners…

Jak stwierdzają Scott Shane i Sankaran Venkataraman48, w ramach praktyki badawczej utożsamianie pojęcia przedsiębiorczości z rozpoznawaniem okazji ryn-kowej oraz tworzeniem nowego przedsiębiorstwa należy do powszechnej praktyki badawczej. Jeden z najszerszych, sukcesywnie powtarzanych projektów analitycz-no-badawczych Global Entrepreneurship Monitor (GEM) operacjonalizował po-jęcie przedsiębiorcy w rozumieniu osoby, która jest zaangażowana w tworzenie, a następnie prowadzenie nowego przedsiębiorstwa, które działa na rynku mniej niż 3,5 roku49. Na tym rozumieniu przedsiębiorcy bazuje wskaźnik całościowej aktywności przedsiębiorczej TEA (Total Entrepreneurial Activity), który jest two-rzony na podstawie udziału populacji przedsiębiorców w całości dorosłej popula-cji danego kraju50.

Należy podkreślić, że  utożsamianie pojęcia przedsiębiorcy z  tworzeniem nowego przedsiębiorstwa posiada szereg słabości, które ogólnie odnoszą się do faktu, że osoba zakładająca nowe przedsiębiorstwo może nie posiadać cech

48 S. Shane, S. Venkataraman, The promise…

49 Global Entrepreneurship Monitor 2017/2018, Global Entrepreneurship Research Association, London 2018, http://www.gemconsortium.org/report (dostęp: 6.03.2018).

50 Podejście to zostało nieco zmodyfikowane w odniesieniu do raportu z roku 2013, gdyż w szczegółowych analizach wykorzystywane jest pojęcie nascent entrepreneurship (wczesna przedsiębiorczość) w odróżnieniu od owning-managing of a new firm właściela-manedżera młodej firmy. Podobnie zestaw wskaźników został rozszerzony o inne formy aktywności przedsiębiorców. Wskaźnik TEA jest obecnie stosowany pod nazwą wskaźnik przedsiębior-czości wczesnych etapów (total early-stage entrepreneurial activity).

przedsiębiorczych lub też nie realizować przedsiębiorczych działań. Bogdan Pia-secki51 wskazuje na małe firmy „stylu życia”, których motywem założenia jest zabezpieczenie finansowe stylu życia właściciela. Simon C. Parker52 twierdzi na-tomiast, że wiele nowych przedsięwzięć stanowią przedsięwzięcia mało ambit-ne, czasem zakładane jako hobby, firmy generujące niewielką wartość gospo-darczą czy też społeczną. Daleko im od postawy „przedsiębiorczości” w sensie Schumpetera. Ponadto skupianie się tylko na nowych przedsięwzięciach wyklu-cza procesy wzrostu firmy czy też wyjścia z biznesu jako części zjawiska przedsię-biorczości, choć wzrost i zamknięcie strategiczne (np. przez sprzedaż biznesu) na-leży postrzegać jako istotne elementy zachowań przedsiębiorczych w biznesie.

Motywy założenia firmy stanowią czynnik, który może dość istotnie wpływać na postrzeganie relacji między procesem jej powstania a przedsiębiorczością. Jed-nym z obszarów dyskusji jest kwestia zjawiska samozatrudnienia, gdy celem utwo-rzenia firmy jest prowadzenie działalności zarobkowej, stanowiącej substytut za-trudnienia w istniejącym przedsiębiorstwie53. GEM w tym zakresie wyróżnia dwa rodzaje przedsiębiorców54:

1) przedsiębiorców z konieczności (necessity motivated entrepreneurs), którzy wybierają samozatrudnienie i zakładają własną firmę, ponieważ nie mają in-nej alternatywy na znalezienie pracy; często decydują się na założenie firmy po utracie pracy, a niekiedy kontynuują współpracę ze swoim wcześniejszym pracodawcą w formie kontraktu, a nie relacji zatrudnienia; stanową największą część populacji w krajach o relatywnie niższym poziomie dobrobytu społeczne-go; działalność gospodarcza jest w tym przypadku substytutem zatrudnienia; 2) przedsiębiorców bazujących na okazji (opportunity motivated entrepreneurs),

którzy zakładanie nowej firmy postrzegają jako szansę, a nie jako koniecz-ność; próbują wdrożyć na rynku rozwiązanie postrzegane przez nich jako ele-ment usprawniający (improvent-driven opportunity), a w konsekwencji jako źródło potencjalnych korzyści, obejmujących tak korzyści materialne, jak i te związane z poczuciem niezależności.

Choć powody, dla których podejmowane są decyzje o założeniu małej firmy, ewoluują w czasie, to zakłada się, że wpływają na pierwsze decyzje strategiczne, a następnie osiągane rezultaty55. Tak więc małe firmy założone z konieczności

51 B. Piasecki, Przedsiębiorczość i mała firma…

52 S.C. Parker, The economics of entrepreneurship, Cambridge University Press, Cambridge 2009. 53 S. Shane, A general theory of entrepreneurship. The individual-opportunity nexus, Edward

Elgar Publishing, Cheltenham–Northhampton 2004. 54 Global Entrepreneurship Monitor 2017/2018.

55 Ch.J. Collins, P. J. Hanges, E. A. Locke, The relationship of achievement motivation to entre-preneurial behavior: a meta-analysis, „Human Performance” 2004, no. 17(1), s. 95–117.

rzadziej niż ogół firm tworzą miejsca pracy dla nowych pracowników, ich produk-ty/usługi niezbyt często są wynikiem prac badawczo-rozwojowych, stąd też częś-ciej działają w sektorach low-tech56. W Polsce odsetek firm zakładanych z koniecz-ności stanowi istotną część sektora, gdyż w latach 2011–2015 oscylował od niemal 50% do 28% w ostatnim roku analizy57.