Cele i funkcje definiowania podstawowych pojęć prawnych gospodarki odpadami

8.1. Cele i funkcje definiowania podstawowych pojęć prawnych

gospodarki odpadami

Waga problematyki związanej z wyjaśnieniem znaczenia podstawowych pojęć prawnych dotyczących gospodarki odpadami ma duże znaczenie nie tylko teoretyczne, ale posiada także szczególną wartość praktyczną w procesie stoso-wania prawa. W miarę tego, jak rozwija się system prawa gospodarki odpadami, powstają nowe pojęcia, zachodzą między nimi związki, pojawiają się także pro-blemy z ich interpretacją. Równolegle z tymi procesami zmienia się i wzbogaca treść już istniejących pojęć prawnych. Każda dziedzina prawa posiada określo-ny system podstawowych pojęć, w których wyraża, odzwierciedla istotne ce-chy przedmiotu prawa. Pojęcia tworzą twardą strukturę (rdzeń) systemu prawa. Stanowią one jednocześnie pewną właściwość idealną funkcji prawa. W proce-sie tworzenia prawa domagamy się od prawodawcy wypracowania określonego i ścisłego znaczenia pojęć prawnych. Mamy jednak świadomość, że nie jest łatwo sformułować definicję danego pojęcia prawnego charakteryzującą jednoznacznie jego treść normatywną. Trudności te wynikają m.in. z tego, że ograniczamy się w tym procesie do badania języka potocznego lub specjalistycznego. J. Starościak podnosi, że państwo, zmierzając do porządkowania i do takiego zorganizowania działalności ludzkiej, które uważa za najgodniejsze swych ideałów, tworzy swoje prawo i odpowiadający mu system pojęć prawnych1. Zmiana stosunków rodzą-cych prawo i z kolei zmiana prawa powodować powinna w jego ocenie również zmiany w systemie pojęć prawnych. Autor ten uważa, że „Są trzy podstawowe możliwości zmiany składników systemu pojęć prawnych: wprowadzanie pojęć nowych, usuwanie pojęć już bezużytecznych, doskonalenie treści pojęć istnieją-cych. Świadomość istnienia tych trzech dróg unowocześniania wyrażania prawa ułatwia ustalenie założeń polityki kształtowania systemu pojęć prawnych. Żaden z tych sposobów nie może być stosowany dowolnie. Stosowanie każdego zależy od zaistnienia określonych warunków”2.

1 J. Starościak, Studia z teorii prawa administracyjnego, Wrocław, Warszawa, Kraków 1967, s. 5.

Po tych rozważaniach przejdziemy do próby bardziej szczegółowego rozpa-trzenia zagadnienia celów i funkcji definiowania podstawowych pojęć prawnych gospodarki odpadami.

Jednym z głównych założeń modelu systemu prawa gospodarki odpadami jest istnienie uniwersalnego systemu pojęć prawnych, takich jak np. „odpad”, „gospodarowanie odpadami” czy „składowanie odpadów”. Opracowanie logiki i metodologii badań siatki pojęciowej systemu prawa gospodarki odpadami jest obecnie problemem szczególnie doniosłym. W pewnym sensie jest to zagadnienie kluczowe dla wszystkich dalszych badań tego systemu. Zasadnicza trudność, jaka się tu wyłania, sprowadza się do wypracowania metody zbudowania spójnego i poprawnego pod względem merytorycznym aparatu pojęciowego prawa gospo-darki odpadami. Jego prawidłowe funkcjonowanie jest warunkiem koniecznym i dostatecznym do osiągnięcia cechy systemowości prawa gospodarki odpadami. Tworzenie się i funkcjonowanie siatki pojęciowej danej dziedziny prawa nie jest równocześnie zjawiskiem skończonym. Wszędzie, gdzie istnieje system przepi-sów prawa, i wszędzie, gdzie wyznaczają one dążenie do jakiegoś celu, istnieją obiektywne warunki do tworzenia pojęć prawnych. Doświadczenie wykazuje, że prawo realizujące określone cele, przy ustaleniu jednolitych zasad prawnych, może osiągnąć większy poziom skuteczności. Nie każda więc regulacja prawna jest odpowiednio skuteczna i jednakowo wartościowa pod względem aksjolo-gicznym. Analizowanie teoretycznych założeń siatki pojęciowej systemu prawa gospodarki odpadami nie może być traktowane w oderwaniu od ogólnych warun-ków tworzenia się systemu prawa ochrony środowiska.

W badaniu ogólnym pojęcia prawne możemy podzielić na teoretyczne i praktyczne. Treść pojęć teoretycznych, takich jak np. „zrównoważony rozwój”, „ochrona środowiska”, została określona przez teorię, która powiązała je z ter-minami praktycznymi, takimi jak np.: „zanieczyszczenie” czy „emisja”. Teksty prawne składają się z pojęć teoretycznych oraz praktycznych. Zwłaszcza te ostat-nie podlegają weryfikacji i są wykorzystywane do potwierdzenia funkcji pojęć teoretycznych. W prawie gospodarki odpadami powinniśmy dążyć do zbudowa-nia uniwersalnego i w miarę możliwości stabilnego systemu pojęć z wykorzysta-niem uporządkowanej terminologii naukowej. Tworząc model prawny systemu gospodarki odpadami składający się z pewnych wyjściowych instytucji praw-nych, formułujemy zwykle poglądy o uniwersalnym systemie pojęć prawnych.

Wobec często podnoszonej wieloznaczności treści nadawanej podobnym, czy nawet tym samym pojęciom występującym w aktach normatywnych doty-czących gospodarki odpadami, celowe wydaje się przynajmniej wstępne usyste-matyzowanie znaczenia stosowanych pojęć. Pozwoli to w dalszej kolejności na szerszą i bardziej szczegółową analizę ich zakresu przyjętego i używanego w tej książce. W ocenie K. Opałka, „Z problemami wieloznaczności i płynności zakre-sów terminów mamy nagminnie do czynienia w rozważaniach na temat dyscyplin

zaliczanych do prawoznawstwa przy próbach określenia ich wzajemnych stosun-ków”3. Należy podkreślić, że wieloznaczność jest znamienna dla większości pojęć prawnych wchodzących w skład systemu prawa gospodarki odpadami. Stwarza to oczywiście określone problemy w posługiwaniu się całą siatką pojęciową. Two-rząc model prawny systemu gospodarki odpadami, powinniśmy dążyć do tego, aby były zachowane pewne warunki posługiwania się pojęciami w ramach sze-rokich granic systemu prawa ochrony środowiska. W jego obrębie posługiwanie się jednym terminem dla wielu znaczeń nie powinno być dopuszczalne. Tak jest np. z pojęciem „emisja”, które jest zdefiniowane w ustawie p.o.ś. oraz w ustawie z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie4. Po-dobnie przedstawia się sytuacja związana z interpretacją pojęcia „odbiorca odpa-dów” według ustawy z 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów oraz definicją tego pojęcia w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1013/2006 z 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów.

Określając cele i funkcje siatki pojęciowej w modelu prawnym systemu gospodarki odpadami, musimy: 1) wyraźnie sobie zdać sprawę z samego faktu wieloznaczności pojęć prawnych i szerokości granic, w jakich ta wieloznaczność występuje; 2) wyróżnić podstawowe (typowe) znaczenie pojęć, uporządkować je, klasyfikując jednocześnie ich znaczenie oraz 3) zbadać, czy znaczenia te nie wykluczają się wzajemnie. Budując model prawny systemu gospodarki odpada-mi powinniśmy wskazać też znaczenia pojęć prawnych, które w dalszym ciągu naszych badań będą konieczne dla jasności przedstawienia danego zagadnienia.

Podstawowe pojęcia prawa gospodarki odpadami możemy ujmować z dwóch punktów widzenia: 1) empirycznego, jako określenia wykorzystywane w prak-tycznym prowadzeniu gospodarki odpadami, tj. nazwy związane z gospodarką odpadami i stosowaniem ich w praktyce oraz 2) teoretycznego – jako pojęcia dziedziny prawa ochrony środowiska, jaką jest prawo gospodarki odpadami. Ma-teriałem do tworzenia pojęć są postrzegane i przedstawiane zmysłowe obrazy zewnętrznej rzeczywistości przedmiotowej. Kształtowanie pojęć prawnych na-stępuje poprzez wyabstrahowanie i uogólnianie pewnych aspektów tych obrazów zmysłowych i uświadamianie ich sobie jako odrębnych, samodzielnych treści my-śli5. Pojęciem w sensie logicznym jest znaczenie nazwy generalnej. „Od pojęcia w sensie logicznym odróżnia się pojęcie w sensie psychologicznym, które utoż-samia się z przeżyciem myślowym polegającym na przedstawieniu sobie czegoś w sposób nieoglądowy (tzn. taki, że wyobrażenia zmysłowe nie należą do tre-ści tego przedstawienia, choć mogą mu towarzyszyć)”6. W. Krajewski podnosi,

3 K. Opałek, Filozofia prawa a filozofia społeczna, [w:] H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pienią-żek, W. Skrzydło, W. Śladkowski (red.), Problemy teorii i filozofii prawa, Lublin 1985, s. 193.

4 Dz.U. 2007, nr 75, poz. 493 ze zm.

5 Ł.O. Rieznikow, Pojęcie i słowo, przeł. H. Zelnikowa, Warszawa 1960, s. 17.

6 W. Marciszewski, Pojęcie, [w:] W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1988, s. 152.

że „Pojęcia i sądy są wytworami naszego umysłu, powstającymi w ostatecznym rachunku w wyniku oddziaływania na nasz umysł otaczającego materialnego świata”7. Stosunki między pojęciami i sądami są niezależne od naszej woli i nie odpowiadają stosunkom między przeżyciami oraz nie są bezpośrednią kopią sto-sunków w świecie materialnym8.

Między poznaniem znaczenia pojęć prawnych i kształtującą się na jego pod-stawie wiedzą a praktyką ich stosowania istnieje wzajemne sprzężenie zwrotne. Z jednej strony poznanie i interpretowanie pojęć wyrasta głównie z potrzeb prak-tycznego ich stosowania i dopiero na pewnym etapie rozwoju danej dyscypliny prawa wydziela się w osobną część systemu prawa. Z drugiej strony poznawanie pojęć i będąca jego efektem wiedza stają się same nie tylko warunkiem, lecz także w pewnym sensie elementem struktury prawa i jego interpretacji. Czy jednak mo-żemy też uznać pojęcia za jedyny lub główny i strukturalny element prawa? Uwa-żamy, że nie. Wiedza o pojęciach jest związana przede wszystkim z opanowaniem niezbędnego przedmiotu prawa. Jest to często opanowanie jedynie teoretyczne, a nie praktyczne, a czasami nawet pozorne. W ujęciu A. Comte’a umysł ludzki powinien przystępować do badań teoretycznych, pomijając wszelkie rozważania praktyczne. Jego zdaniem, całokształt naszej wiedzy o przyrodzie oraz postępo-wanie, będące wynikiem tej wiedzy i mające na celu przekształcenie przyrody w sposób dla nas korzystny, są to dwa odrębne tereny, które należy ujmować i uprawiać oddzielnie9.

Pojęcia dają nam najczęściej informację nie o samym przedmiocie prawa, lecz wiedzę na temat idei przedmiotu prawa i jego aksjologii. Nowe pojęcia określają też w dużym stopniu kierunki rozwoju poszczególnych dyscyplin pra-woznawstwa oraz inspirują badaczy do stawiania nowych zadań w ustalaniu ich przedmiotu.

Każda dyscyplina prawoznawstwa posługuje się własnym zbiorem pojęć. Musi on spełniać dwa zasadnicze warunki. Pierwszy jest związany ze ścisłością terminologiczną. Od niej w dużej mierze zależy komunikatywność analiz oraz in-terpretacji prawniczych. Drugi dotyczy zasięgu stosowanych pojęć. W pojęciach prawa i nauki prawa B. Wróblewski wyodrębnia dwie kategorie pojęć: 1) prawne i 2) prawnicze. Pojęcia prawne są to pojęcia o faktach i zjawiskach prawnych, a prawnicze – to pojęcia, które powstają i są opracowywane przez prawników w związku z normami, których zawartość starają się poznać w określonym celu10. J. Gregorowicz za trafny uważa pogląd, w myśl którego pojęciami prawnymi są wszystkie pojęcia występujące w przepisach prawnych i w nauce prawa. Jego

7 W. Krajewski, Konieczność przypadek prawo statystyczne, Warszawa 1977, s. 13.

8 Ibidem, s. 14.

9 A. Comte, Augusta Comte’a metoda pozytywna w 16 wykładach, przeł. W. Wojciechowska, Warszawa 1961, s. 27 i n.

zdaniem, „Wszelkie próby zwężające zakres tego terminu bądź do pojęć wystę-pujących w przepisach prawnych, bądź do pojęć nauki prawa nie wytrzymują […] argumentów krytycznych”11.

S. Ritterman dzieli naukowe pojęcia prawne na następujące dwie kategorie: na pojęcia zawierające cechy, które składają się na byt prawa, od których zaistnienia uzależniamy uznanie pewnego zjawiska za „prawne”, i pojęcia, które dotyczą treści norm prawnych czy jej poszczególnych elementów. Obie wymienione kategorie pojęć, zdaniem tego autora, nie przeciwstawiają się sobie wzajemnie, a przynaj-mniej nie muszą się wzajemnie przeciwstawiać. Zależy to od przyjęcia za podstawę takiej czy innej teorii prawa. Jeśli uznamy pewną cechę treści norm prawnych za należącą do istoty prawa, to będzie się ona zaliczać do rzędu cech pojęć zarówno pierwszej, jak i drugiej kategorii pojęć12. Interpretacja prawa urzeczywistnia się w formie stosowania pojęć. Jak słusznie zauważa A. Podgórecki, dogmatyka prawa zajmuje się zagadnieniami równoważności, wykluczania się, krzyżowania, pod-rzędności i nadpod-rzędności nazw oraz wzajemnym stosunkiem zdań, które składają się na zbiór pojęć i przepisów obowiązujących13. Według tego autora, zadaniem nauki jest logiczne uporządkowanie pojęć używanych przez dany system prawa obowiązującego tak, aby system ten został wyłożony, zinterpretowany w sposób najbardziej jasny, niesprzeczny, pozbawiony luk i maksymalnie operatywny14.

W ocenie Z. Ziembińskiego, „Aparatura pojęciowa, przy użyciu której for-mułuje się teksty prawne oraz rekonstruowane na ich podstawie normy prawne, a także aparatura, za pomocą której opisuje się treść norm prawnych, nie są je-dynie narzędziem porozumiewania się, które można dowolnie kształtować, lecz względnie stabilnym składnikiem kultury prawnej”15. I właśnie m.in. dlatego, zdaniem tego autora, myśl prawnicza jest często oporna na innowacje termino-logiczne i ociężała w tworzeniu nowych pojęć. K. Opałek i J. Wróblewski, oma-wiając pojęcia prawne i prawnicze, oddzielają język prawny, język prawniczy stosowania prawa i język prawniczy nauki prawa. Odpowiednio pojęciami praw-nymi, pojęciami prawniczymi praktyki i pojęciami prawniczymi nauki nazywają znaczenie terminów występujących w odpowiednich językach16.

Zasadnicza zgodność cytowanych wyżej poglądów przedstawicieli teorii pra-wa w wielu istotnych kwestiach dotyczących pojęć prawnych wskazuje zarazem, iż istnieją między nimi poważne rozbieżności w całym szeregu zagadnień

teore-11 J. Gregorowicz, Definicje w prawie i w nauce prawa, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wy-dział I, nr 52, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Łódź 1962, s. 19.

12 S. Ritterman, Pojęcia materialne w prawie cywilnym. Studium z zakresu metodologii nauki

prawa cywilnego. Rozważania ogólne, ZNUJ 1962, Rozprawy i Studia, t. XLVII, s. 15.

13 A. Podgórecki, Charakterystyka nauk praktycznych, Warszawa 1962, s. 25.

14 Ibidem.

15 Z. Ziembiński, Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa–Poznań 1983, s. 78.

tycznych dotyczących przede wszystkim terminologii prawniczej. Nie popełnimy błędu powiadając, że wśród przedstawicieli doktryny prawa ochrony środowiska, sytuacja jest analogiczna. Brak dokładnego rozpoznania przedmiotu prawa go-spodarki odpadami sprzyja niepewności w budowaniu siatki podstawowych pojęć prawnych. Wnikliwe studia nad systemem prawa gospodarki odpadami skłania-ją co najmniej do ostrożności przy rozstrzyganiu problemów teoretycznych nad funkcją pojęć prawnych. Obecnie możemy mówić o zakończeniu wstępnej fazy rozwoju systemu pojęć prawa gospodarki odpadami. Swoistość przejścia do ko-lejnej fazy będzie polegać na konieczności podjęcia głębokich przemian struktu-ralnych w systemie prawa ochrony środowiska. Model siatki pojęciowej systemu prawa ochrony środowiska jest więc kluczem do stworzenia modelu takiej siatki w systemie prawa gospodarki odpadami. Dla naukowego ujęcia modelu prawne-go jest rzeczą ważną ustalenie i zdefiniowanie pojęć, które zakreślają nam granice przedmiotu prawa. Ustalając treść terminów i ich znaczenie wprowadzamy ja-sność, porządek oraz jednoznaczność w konstrukcji modelu. Tworząc siatkę poję-ciową, powinniśmy także opierać się na zasadach prawidłowej legislacji.

Siatka pojęciowa prawa gospodarki odpadami tworzy podstawę konstrukcji systemu tego prawa. Pojęcia prawne same lub poprzez wzajemne relacje pomię-dzy sobą powinny eliminować sprzeczności w systemie prawa gospodarki odpa-dami i wyznaczać istotę przedmiotu prawa. Nie ulega wątpliwości, że pojęcia: „odpad”, „gospodarowanie odpadami”, „posiadacz odpadów” czy „wytwórca odpadów” stały się centralnymi pojęciami systemu prawa gospodarki odpadami. Posiadają one niezależnie od znaczenia teoriopoznawczego również znaczenie praktyczne, naukowe lub ekonomiczne. Wprowadzenie tych pojęć do systemu prawa gospodarki odpadami ma duże znaczenie dla rozwiązania wielu podsta-wowych problemów teoretycznych związanych z gospodarką odpadami. Badając zatem treść pojęć prawnych, dostrzegamy od razu, jak rośnie i precyzuje się rola siatki pojęciowej w naukowym rozwoju prawa ochrony środowiska.

Pojęcia nie powinny służyć tylko do informowania o treści norm prawnych, ale ich celem jest także wyznaczanie zakresu regulacji prawnej oraz jej zadań i funk-cji. Pojęcia są podstawowym surowcem do budowania treści aktu prawnego. Ich znaczenie może niekiedy przekraczać granicę zrozumiałości tekstu np. jednej usta-wy, np. u.o., w której występują. Z tego powodu wszystkie pojęcia powinny łączyć w logiczną i spójną całość przedmiot prawa gospodarki odpadami. Każde pojęcie prawa gospodarki odpadami rozpatrywane z osobna lub razem z innymi tworzy elementarną cząstkę systemu prawa w ramach, którego funkcjonuje. Pojęcie praw-ne jest także odbiciem pewpraw-nej rzeczywistości regulowapraw-nej przez prawo (w tym przypadku gospodarki odpadami). W pojęciu zawarte są wreszcie cechy istotne i konieczne norm prawnych oraz stosunków prawnych występujących w gospo-darce odpadami, które ulegają zmianie pod wpływem czynników ekonomicznych, politycznych i kulturowych. W. Makarczyk podnosi, że „Nadawanie nowego

sen-su starym słowom, może jednak prowadzić do wieloznaczności z wszystkimi jej niekorzystnymi następstwami, jeśli nie zachowamy należytych środków ostrożno-ści. Otóż, gdy nadajemy wyrazowi nowe znaczenie musimy oświadczyć wyraźnie, że od tej chwili będziemy go używali wyłącznie w tym nowym znaczeniu, kasując stare”17. W procesie legislacyjnym obejmującym obszar tworzenia pojęć prawnych często brak jest takiej konsekwencji w działaniu prawodawcy.

W strukturze wewnętrznej pojęcia prawnego występują dwa elementy: 1) za-kres i 2) treść. Zaza-kres pojęcia tworzy zbiór norm prawnych, do których odnosi się pojęcie. Treścią pojęcia jest natomiast zbiór cech norm prawnych rozszerzających ten zakres. Zakres pojęcia wskazuje, do jakich poszczególnych norm prawnych odnoszą się cechy, które wynikają z zakresu pojęcia. Zakres posiadają zarówno pojęcia prawne ogólne i jednostkowe. Treścią pojęcia jest wiedza o zespole cech właściwych w pewnej klasie przedmiotów18. W pojęciach odnajdujemy nie tylko wiedzę o cechach przedmiotów, lecz także informację o tym, na jakie przedmio-ty rozciąga się dane pojęcie. S. Winogradow i A. Kuzmin uważają, że zależność pomiędzy treścią i zakresem pojęcia decyduje o tym, że pojęcia o szerszym za-kresie mają węższą treść. Zdaniem tych autorów, „Im szersza jest treść pojęcia, tym węższy jego zakres. I odwrotnie: im węższa jest treść pojęcia, tym szerszy jego zakres”19. Treścią pojęcia jest pewna wiedza o rzeczywistości, którą pojęcie ma w sobie i która jest nam w ten sposób dostarczana. Zakresem pojęcia są jego przedmiotowe odpowiedniki. Są to rzeczy, właściwości oraz zachodzące pomię-dzy nimi związki oraz stosunki. Pojęcie jest odbiciem rzeczywistości, które po pierwsze wywołane jest przez jakiś określony przedmiot, a po drugie, ustala za-warte w tym przedmiocie cechy istotne i konieczne20. Wszystkie pojęcie posiadają dwie właściwości: 1) zrodzone są na gruncie praktyki – przez określone zjawiska, rzeczy, obiekty świata zewnętrznego i 2) odzwierciedlają zawarte w tych zjawi-skach, rzeczach i obiektach cechy istotne i konieczne21.

W ocenie O. Cetwińskiego, do elementów pragmatycznych aksjologizmu na-leży zaliczyć wybór systemu pojęciowego22. Autor ten podnosi, że dla efektywno-ści badań wcale nie jest obojętne, za pomocą jakiego języka opisuje się i wyjaśnia zjawiska. Z tego powodu, jego zdaniem, nie jest obojętne, czy badacz posługiwać się będzie językiem danych obserwacyjnych czy językiem nieobserwowalnych wprawdzie, ale za to precyzyjnych abstrakcji. Rozstrzygnięcie tak przedstawione-go problemu powinno nastąpić jeszcze przed przystąpieniem do badań nad syste-mem pojęciowym.

17 W. Makarczyk, Studia nad aparaturą pojęciową socjologii, Warszawa 1991, s. 62.

18 S. Winogradow, A. Kuzmin, Logika, przeł. M. Rakowski, S. Rakowska, Warszawa 1956, s. 21.

19 Ibidem, s. 23.

20 M. Aleksiejew, Dialektyka form myślenia, przeł. H. Zelnikowa, Warszawa 1961, s. 38.

21 Ibidem.

22 O. Cetwiński, U podstaw teorii polityki. Zagadnienia wyjaśniania i uzasadniania w nauce

Ze względu na zakres pojęcia możemy je podzielić na jednostkowe i ogólne. Pojęcia jednostkowe są pojęciami poszczególnych (pojedynczych) przedmiotów. Pojęcia ogólne odzwierciedlają mnogość przedmiotów jednorodnych23. Pojęcie jednostkowe, takie np. jak: odpady komunalne, odzwierciedla realne przedmioty, a zarazem ustalają istotne i konieczne ich cechy decydujące, że są one kwalifiko-wane jako odpady komunalne. W pojęciu ogólnym „gospodarka odpadami” wy-rażone są dwa zasadnicze procesy: 1) wytwarzania odpadów i 2) gospodarowania nimi. W pojęciu prawnym mamy więc odbicie realnych i obiektywnych cech re-gulacji, w której ono występuje. Pojęcie prawne musi w sposób bezwarunkowy ustalać także to, co jest istotne w przedmiocie prawa. Wszystkie pojęcia funkcjo-nujące w ramach pewnego systemu prawa znajdują się we wzajemnej łączności i stosunku do siebie. Można wyodrębnić następujące stosunki między pojęcia-mi: 1) tożsamości, podporządkowania, współpodporządkowania, przeciwieństwa oraz sprzeczności. W pojęciu np. „odzysk” zakres wyraża się w utrwaleniu przez proces odzysku zastosowania realnie istniejących odpadów. Cechy pojęcia praw-nego są przede wszystkim cechami jego przedmiotu. Należy przyjąć, że pojęcia prawne istnieją w swoim zakresie i treści osadzonej w otoczeniu normatywnym, w którym funkcjonuje dane pojęcie (system prawa gospodarki odpadami). Za-kres i treść pojęcia prawnego odzwierciedlają ponadto określone właściwości