Podstawowe problemy metodologiczne w badaniach systemu prawa gospodarki odpadami

W rozdziale 4 staraliśmy się wykazać, jak rozumiemy przedmiot prawa go-spodarki odpadami. Pokazaliśmy, że posiada on złożoną i wielopłaszczyznową strukturę. Czy z tego powodu badanie jego elementów powinno być wynikiem jakiejś szczególnej metody badawczej wypracowanej w ramach nauki prawa? Czy teoria prawa, analizując i ukierunkowując badanie zgodnie z jego przedmio-tem, nie ogranicza tym samym swobody myślenia o tym prawie? Na podstawie założeń ogólnej metodologii nauk trudno wskazać granice przedmiotu badania określone za pomocą jednej metody. W języku potocznym metoda to określe-nie sposobu wykonywania jakiejś czynności lub osiągania zamierzonego celu. Poprzez wskazanie celu możemy odróżnić metodę od schematu podejmowanego działania. W metodzie odnajdujemy zatem drogę do celu naszych badań. Model prawny jest wzorem najczęściej jednostkowym i stałym przynajmniej w pewnym horyzoncie czasowym. Termin „metoda” będzie używany przez nas w tej pracy, głównie do określenia czynności badawczych. W metodzie dostrzegamy też spo-soby interpretacji prawa wynikające z zasad ogólnych. Według T. Kotarbińskiego, „Metoda jest to sposób zastosowany ze świadomością możliwości zastosowania w przypadkach takiego typu, którego egzemplarza w danym przypadku rozpatruje osoba działająca”1. J. Pieter w swoich rozważaniach na temat ogólnej metodologii pracy naukowej zwraca uwagę, że „zdziwienie wzbudza najpierw stare stwier-dzenie, że »nauka to metoda«. Jakże przyznać metodzie prymat, skoro przecież metoda jest »funkcją« problemu, czyli najpierw problem, a potem metoda”2.

Badania naukowe nad systemem prawa gospodarki odpadami należy rozpo-cząć od sformułowania problemu naukowego. Jego odpowiednie ustalenie jest zadaniem podstawowym w obrębie szeroko pojętej metody naukowej3 i polega na nadaniu mu postaci pytania. Zdecydowana większość problemów naukowych da się sformułować w postaci pytań. Nie każde jednak pytanie możemy traktować jako problem. Aby pytanie można było uznać za zagadnienie badawcze, powinno

1 T. Kotarbiński, O pojęciu metody, Warszawa 1957, s. 5.

2 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław, Warszawa, Kraków 1967, s. 7.

spełniać następujące wymagania: 1) być pytaniem właściwie postawionym, 2) być pytaniem nadającym się do rozstrzygnięcia za pomocą intersubiektywnych metod, 3) dotyczyć dostatecznie ważnej dziedziny rzeczywistości, 4) być pyta-niem nowym, tj. takim, na które dotychczas brak jest dostatecznie uzasadnionej odpowiedzi. Każdy z wymienionych warunków musi być spełniony, by można dany problem uznać za problem naukowy. Według J. Pietera, z problemem nauko-wym mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy określona niewiedza ma charakter obiektywny. Jeśli wiedza już istnieje, a tylko dana osoba jej nie zna i spostrzega brak, mamy do czynienia, zdaniem tego autora, nie z problemem naukowym, lecz dydaktycznym lub autodydaktycznym4. Problem naukowy jest subiektywnym odzwierciedleniem obiektywnych braków w danej nauce5. Słowo „zagadnienie” jest używane czasem równoznacznie z „problemem”, kiedy indziej na oznaczenie pytania naukowego, podporządkowanego problemowi ramowemu6.

Jeżeli zagadnienie naukowe zostanie sformułowane poprawnie, powinni-śmy w dalszej kolejności zastanowić się, czy rozwiązanie jego wymaga uzyska-nia dodatkowych danych empirycznych, czy też dostateczną podstawę stanowią już informacje w postaci wyników badań przeprowadzonych wcześniej? Jeżeli do rozwiązania danego zagadnienia prawnego nie znajdziemy wystarczających wiadomości w systemie prawa gospodarki odpadami, musimy rozstrzygnąć kwe-stie, jakie inne składniki systemu prawa ochrony środowiska winny być przed-miotem naszych analiz? Musimy też udzielić odpowiedzi na pytanie, co jeszcze należy uczynić przedmiotem badań, by uzyskać niezbędne przesłanki rozwiązania interesującego nas problemu naukowego przy zastosowaniu właściwej metody?

Niewątpliwie kierowanie uwagi przede wszystkim na gospodarcze formy prawne postępowania z odpadami i wykorzystywanie w tym celu aparatu poję-ciowego prawa ochrony środowiska może pozornie zawęzić swobodę naszych badań. W rzeczywistości takie ograniczenie jest potrzebne, właśnie z uwagi na szerokie ujęcie przedmiotu prawa gospodarki odpadami, o którym pisaliśmy w rozdziale 4. Trudność takiego badania polega jednak głównie na wprowadze-niu zainteresowanych w zakres zagadnień nie znanych szerzej w ogólnej nauce prawa administracyjnego. Często zachodzi tu potrzeba wyjaśnienia wielu pojęć i problemów z zakresu: techniki, ekonomii, zarządzania oraz przyrodoznawstwa, zwłaszcza w ich wzajemnych relacjach7. Są one częścią składową zarówno norm prawnych, jak i technicznych. Zdaniem A. Michalskiej, norm prawnych i norm technicznych nie można ze sobą porównywać ani też nie można ich sobie prze-ciwstawiać. Podstawą wyodrębnienia obu tych typów norm są bowiem odmienne

4 Ibidem, s. 51.

5 Ibidem.

6 Ibidem, s. 55.

7 Zob. B. Poskrobko, Metodyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia i Środowisko” 2012, nr 3, s. 21.

kryteria8. J. Homplewicz podnosi, że „Doktrynę dziś charakteryzuje też znacz-na różnorodność metod badawczych, co nie jest również obojętne dla sposobu pojmowania instytucji przepisów administracyjnych”9. W jego ocenie w procesie przezwyciężania schematów tradycyjnego pozytywizmu prawniczego podkreśla się w tych nowych metodach badawczych zarówno momenty celowościowe, jak i prawniczo rozumianej skuteczności stosowania prawa oraz instytucjonalnego traktowania całego systemu prawnego.

Każdą dziedzinę prawa możemy charakteryzować ze względu na właściwy jej przedmiot regulacji, metodę regulacji oraz cel regulacji. Nasze analizy me-todologiczne nad prawem gospodarki odpadami wyznaczają w ten sposób trzy płaszczyzny badania systemu tego prawa. W analizie powinniśmy też odnaleźć odpowiedź na trzy pytania: 1) Czym jest w dzisiejszym rozumieniu prawo gospo-darki odpadami? 2) Na czym polega jego specyfika? 3) W jakim stopniu dorobek myśli prawa administracyjnego i prawa ochrony środowiska można wykorzystać do rozwiązywania podstawowych problemów z zakresu prawa gospodarki odpa-dami? Nasze rozważania metodologiczne dotyczą zarówno pewnych problemów z zakresu metod i celów badawczych prawa gospodarki odpadami oraz rezul-tatów teoretycznych naszych zabiegów. Metodologia ogólna badań naukowych należy do zakresu logiki. Metodologie szczegółowe są realizowane na terenie poszczególnych gałęzi prawa. Przedmiotem metodologii ogólnej są zagadnienia dotyczące m.in. warunków poprawności formułowania problemów naukowych, sposoby definiowania pojęć, metody uzasadnienia twierdzeń oraz ustalenia zna-czenia instytucji prawnych. K. Ajdukiewicz, wyjaśniając zadania ogólnej meto-dologii badań naukowych, twierdzi, że „normy poprawności procedury naukowej, które formułuje metodologia, nie są przez nią z góry dyktowane uczonym specja-listom. Normy te wyczytuje metodologia z praktyki specjalistów, którzy pewne pociągnięcia w robocie naukowej aprobują, inne dezaprobują, odrzucają je jako nieudane. Lecz specjaliści, oceniając własne i cudze postępowanie naukowe, osą-dzają je w sposób zgodny z tymi normami, ale nie uświadamiają ich sobie na tyle wyraźnie, aby mogli z nich w sformułowaniu słownym zdać sprawę […]. Skody-fikowanie zasad tego naukowego sumienia jest zadaniem metodologii”10.

Także metodologia badań naukowych prawa gospodarki odpadami jest wy-nikiem odpowiednio i szeroko rozumianej logiki. Tak postrzegana metodologia jest teorią obejmującą sprawne osiąganie celów poznawczych11. W stwierdzeniu, że metodologia badań naukowych jest głównie teorią sprawnego osiągania celów poznawczych, uznajemy, że docieka ona warunków skutecznego i prawniczego

8 A. Michalska, Prawo a normy techniczne w państwie socjalistycznym, Poznań 1968, s. 54.

9 J. Homplewicz, Zarządzenia administracyjne. Studium z zakresu nauki prawa

administra-cyjnego, ZNUJ 1970, CCXXXIX, Prace Prawnicze, z. 47, s. 52.

10 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1965, s. 175.

uzasadnienia stawianych przez nią twierdzeń. Według J. Kmity, „Pomocniczą, ale niezwykle istotną rolę w stosunku do czynności badawczych odgrywa czynność formułowania zdań proponowanych na twierdzenia naukowe określonej dyscypli-ny naukowej”12. W jego przekonaniu, zdania takie mogą być następnie akceptowa-ne jako twierdzenia naukowe, o ile: 1) przedstawioakceptowa-ne zostały daakceptowa-ne przemawiające za ich przyjęciem, a więc – odnośne zdania poddane zostały uprzedniej kontroli przez uczonego, który proponuje je na twierdzenia naukowe; 2) kontrola ta zo-stała powtórzona, lub przynajmniej może być powtórzona, przez reprezentantów danej dyscypliny naukowej; 3) w razie potrzeby dokonać można innego typu kon-troli dodatkowej przez reprezentantów wchodzącej w grę dyscypliny13.

Model prawny systemu gospodarki odpadami powinien opierać się na zespole założeń metodologiczno-teoretycznych, które stanowią jego podstawę naukową. Teoria prawa ochrony środowiska wyznacza dwojakiego rodzaju zadania związane z tworzeniem modelu prawnego systemu gospodarki odpadami: 1) dostarczenie wiedzy wskazującej determinanty uczestnictwa podmiotów w systemie gospoda-rowania odpadami, 2) zaproponowanie odpowiednich narzędzi prawnych postępo-wania z odpadami. Analiza założeń metodologicznych systemu prawa gospodarki odpadami jest zatem jednym z ważnych zadań pracy naukowo-badawczej podej-mowanej w celu zbudowania modelu prawnego. Metodologiczną podstawą mode-lu prawnego systemu gospodarki odpadami są funkcje prawa ochrony środowiska. Obszar problemów metodologicznych, wynikających, z zastosowania prawa ochrony środowiska do teorii i praktyki badawczej systemu gospodarki odpadami, jest wielce zróżnicowany, wielopoziomowy, obejmującym swoim zakresem róż-norodne dziedziny regulacji postępowania z odpadami. Stąd wyłania się oczywista konieczność wyraźnej redukcji owej problematyki do obszaru bezpośrednio odno-szącego się do modelu prawnego systemu gospodarki odpadami.

Punktem wyjścia na tej drodze powinno być wskazanie właściwej metody. Metoda jako sposób postępowania pozwala na osiągnięcie planowanych wyni-ków w działalności poznawczej i praktycznej. Obejmuje także poznawanie obiek-tywnych zasad badania naukowego. Tak rozumiana może być więc systemem zasad lub sposobów działania, które zostały stworzone w celach poznawczych oraz praktycznych. Prowadzą one w konsekwencji do obiektywizacji metody. W taki sposób jest ona najczęściej podporządkowana przedmiotowi danej nauki. Zdaniem W.S. Jevonsa, „Metoda naukowa musi zaczynać się od praw myślenia i na nich się kończyć; z tego jednak nie wynika, że uratuje nas ona od spotykania wyników niewytłumaczalnych i sprzecznych przynajmniej z pozoru”14. Według tego autora, nauka nie czyni nic, by zmniejszyć ilość dziwnych rzeczy, w które

12 J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1975, s. 112.

13 Ibidem.

14 W.S. Jevons, Zasady nauki. Traktat o logice i metodzie naukowej, t. II, przeł. M. Choynow-ski, B.J. Gawecki, Warszawa 1960, s. 579.

możemy wierzyć. W jego ocenie, „Jeśli się za nią wiernie podąża, zaczyna sta-wiać niemożliwe wymagania naszym zdolnościom pojmowania i wierzenia”15.

W metodzie zwykle odzwierciedlona jest najczęściej treść badanego przed-miotu prawa. Metoda może ponadto być rozumiana, jako określona procedura, zespół sposobów, działań prowadzonych nad badanym przedmiotem. Według Z. Ziembińskiego, „nie każdy sposób postępowania jest metodą postępowania, lecz tylko taki, który stosowany jest świadomie. Nie każda też metoda postępowa-nia jest metodą naukową, lecz tylko taka, która dotyczy poznawapostępowa-nia rzeczywisto-ści, i to poznawania rzetelnego, a przynajmniej uznawanego za rzetelny w opinii danego środowiska kulturowego i w danej epoce historycznej”16.

Metodą naukową jest więc pewien określony sposób postępowania, który zmierza świadomie do realizacji pewnego celu lub pewnej kategorii celów po-znawczych w nauce17. Metody badania np. gospodarczego prawa ochrony śro-dowiska posiadają trzy wspólne cechy: 1) zostały stworzone dla prawidłowego stosowania instytucji oraz instrumentów tego prawa, 2) opierają się na wiedzy z zakresu ochrony środowiska i gospodarki, 3) służą do rozwijania badań nad gospodarczym prawem środowiska. W. Marciszewski uważa, że „metodologia nauk, etymologicznie znaczy to tyle, co nauka o metodach nauk”18. Jego zdaniem, takie określenie jest za wąskie, ponieważ w metodologii nauk analizuje się nie tylko procedury badawcze, lecz również ich rezultaty w postaci: pojęć, twier-dzeń i teorii19. Odróżnienie rozważań metodologicznych, których przedmiotem są czynności badawcze i ich metody, od rozważań mających za przedmiot wytwory tych czynności, odpowiada znaczeniom słowa: „nauka” obejmujących: 1) ogół czynności wykonywanych przez uczonych, 2) ogół wytworów tych czynności.

Przedmiotem metodologii jest nauka w tych dwóch znaczeniach20. W innym podziale autor cytowany wyżej wyróżnia: metodologię ogólną i szczegółową. Głównym celem metodologii jest realizacja metod optymalnych. Jej celem jest także wypracowanie narzędzi służących optymalizacji wysiłków badawczo--naukowych21. Jak zauważa J. Kmita, w badaniach metodologicznych stopień samowiedzy metodologicznej nie osiąga na ogół poziomu charakteryzującego większość rozwiniętych dyscyplin naukowych22. Według Z. Ziembińskiego, „spo-sób wydzielania dyscyplin składowych prawoznawstwa ze względu na rodzaj i zakres odniesienia formułowanych w nich twierdzeń o prawie jest nader

przy-15 Ibidem.

16 Z. Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa 1974, s. 8.

17 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 19.

18 W. Marciszewski, Metodologia nauk, [w:] W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1988, s. 123.

19 Ibidem.

20 Ibidem.

21 T. Kotarbiński, Pojęcia i zagadnienia metodologii, „Studia Filozoficzne” 1972, nr 1(74), s. 6.

padkowy: wiąże się on raczej ze sprawą organizacji nauczania na uniwersyteckich wydziałach prawa niż z jednorodnością metodologiczną formułowanych twier-dzeń”23. Nie ulega wątpliwości, że wyniki badań naukowych zależą od stosowa-nia właściwej metody. Jeżeli podejmiemy pracę badawczą bez wcześniejszego opracowania metody, to z dużym prawdopodobieństwem uda się nam zebrać je-dynie pewien fragment materiału informacyjnego, z którego nie będziemy mogli niczego wywnioskować. Wybór właściwej metody naukowej i sposób jej zastoso-wania zależy w naszym badaniu od przyjętych założeń modelu prawnego systemu gospodarki odpadami.