Założenia i podstawy aksjologiczne koncepcji „społeczeństwa recyklingu”

W podstawach aksjologicznych koncepcji „społeczeństwa recyklingu” do-strzegamy elementy teorii naukowej państwa socjalnego oraz sprawiedliwości społecznej. Teoria naukowa obejmuje „system twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych, powiązanych określonymi stosunkami logicznymi, występu-jący w danej nauce oraz spełniawystępu-jący przyjęte w niej kryteria naukowości i po-prawności metodologicznej”1. Poznanie rzeczywistych stosunków w gospodarce odpadami w celu stworzenia modelu prawnego wytycza ogólny kierunek budo-wania podstaw aksjologicznych teorii naukowej. Istotne dla celu naszych badań jest planowanie, konstruowanie oraz realizacja przyszłego modelu systemu prawa gospodarki odpadami. Jednym z warunków zapewnienia skuteczności tego pra-wa jest przede wszystkim przekształcenie świadomości ekologicznej ludzi w kie-runku pełnej realizacji idei „społeczeństwa recyklingu”. T. Ślipko SJ podnosi, że ogólnie sformułowane idee i zasady moralne obowiązujące w zakresie działań ekologicznych stanowią przede wszystkim przesłanki do wyprowadzania za ich pomocą coraz bardziej uszczegółowionych dyrektyw moralnego postępowania2.

Koncepcja „społeczeństwa recyklingu” oparta jest na pewnych teoriach, które traktują o celach postępowania z odpadami oraz prawidłowościach dzia-łania umożliwiających realizację idei szeroko rozumianego recyklingu w prawie gospodarki odpadami. Zajmowanie się koncepcją „społeczeństwa recyklingu” zmusza nas do wejścia na teren ocen moralnych i wartości3. Dla prawnika jest to obszar bardzo grząski i niepewny, obfitujący w wiele zagadnień niejasnych i kontrowersyjnych. Jak słusznie zauważa Z. Ziembiński, „Oceny moralne człon-ków społeczeństwa wpływają na przestrzeganie norm prawnych w sposób

bar-1 Wielka encyklopedia powszechna, t. I, Warszawa 1968.

2 T. Ślipko SJ, Etyczne motywacje działań ekologicznych, [w:] P. Dutkiewicz (red.), Ochrona

środowiska w świetle filozofii wartości. Materiały z II Jagiellońskich Sympozjów Etycznych „Aksjo-logiczne i etyczne aspekty współczesnej ekologii”. Kraków, 5–6 czerwca 1989, Kraków 1992, s. 11.

3 Zob. też Z. Ziembiński, Normy moralne a normy prawne. Zarys problematyki, Poznań 1963, s. 46 i n.

dziej zróżnicowany, złożony, w pewnym sensie selektywny”4. H. Rot podnosi, że tworzeniu przepisów prawnych powinna towarzyszyć świadomość, że prawo jest systemem aksjonormatywnym, działającym „we współpracy” z innymi ukła-dami normatywnymi, jak moralność (normy i oceny), sprawiedliwość, obyczaje, tradycja narodowa i mającym własną, wewnętrzną wartość moralność prawa5. W. Lang, analizując problem prawa i moralności, podnosi, że „Różnice między prawem i moralnością dotyczące stopnia obiektywizmu lub subiektywizmu mogą więc przedstawiać się różnie, w zależności od tego, jaki system prawny, jaka gałąź prawa i jaki system etyczny będą stanowiły przedmiot porównań”6. A. Podgórec-ki, J. KwaśniewsPodgórec-ki, M. Łoś-Bobińska, J. KurczewsPodgórec-ki, badając poczucia prawne i moralne społeczeństwa, stawiają następujące hipotezy: „1) w kwestiach moral-nych i prawmoral-nych ludzie mogą zajmować stanowisko zasadnicze (akceptowanie normy ze względu na zasadę) lub stanowisko celowościowe (akceptowanie nor-my ze względu na jej skutki): w ostatnich dziesięcioleciach daje się zauważyć przesunięcie postaw w kierunku dominacji postaw celowościowych; 2) pewne zachowania podlegają łącznej regulacji przez prawo i moralność, a pewne zacho-wania podlegają wyłącznie regulacji prawa, pewne natomiast regulacji wyłącznie moralności; 3) silne potępienia moralne w odniesieniu do czynów pewnej katego-rii są związane z domaganiem się regulacji prawnej w tymże zakresie”7.

Koncepcję społeczeństwa recyklingu widzimy jako jeden z elementów filo-zofii społecznej uwzględniającej uwarunkowania środowiskowe wzrostu gospo-darczego, a coraz częściej jego ograniczenia. K. Opałek wyróżnia trzy sposoby rozumienia terminu „filozofia społeczna”8. Z pierwszym z nich spotykamy się, zdaniem tego autora, w kontekstach historycznych w pracach poglądów myśli-cieli dawniejszych epok (z reguły do I połowy XIX w.) na temat społeczeństwa, państwa, prawa i ekonomiki. Wedle drugiego rozumienia filozofia społeczna jest dyscypliną ogólną w przeciwieństwie do nauk społecznych jako dyscyplin szcze-gółowych, podejmujących problemy wspólne i nie dające się rozwiązać w ramach pojedynczych dyscyplin. Według tego autora, „Mamy to do czynienia z poglą-dem, że filozofia społeczna ma za przedmiot »życie ludzkie z kolektywnego punk-tu widzenia«”9. W trzecim sposobie rozumienia ten termin jest bliski znaczeniowo określeniu „doktryna społeczna”. Jego zdaniem, przymiotnik „społeczny” jest

4 Z. Ziembiński, Etyczne problemy prawoznawstwa, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1972, s. 149.

5 H. Rot, Kształtowanie systemu prawa. Więź pozioma systemu prawa, t. III, AUW 1984, No 749, Prawo CXXIV, s. 96.

6 W. Lang, Prawo i moralność, Warszawa 1989, s. 80–81.

7 A. Podgórecki, J. Kwaśniewski, M. Łoś-Bobińska, J. Kurczewski, Poczucia prawne i

moral-ne społeczeństwa polskiego, Warszawa 1968, s. 4.

8 K. Opałek, Filozofia prawa a filozofia społeczna, [w:] H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pienią-żek, W. Skrzydło, W. Śladkowski (red.), Problemy teorii i filozofii prawa, Lublin 1985, s. 195.

użyty w specjalnym znaczeniu tego, co dotyczy polityki społecznej, co wiąże się z tzw. kwestią socjalną oraz zdrowotną społeczeństwa10. E.P. Eckholm twierdzi, że „Rzeczywistymi przeszkodami na drodze do poprawy stanu zdrowia ludzi są więc przeszkody natury politycznej: niezdolność społeczeństw bądź też władz państwowych do zorganizowania swoich spraw w taki sposób, aby zminimali-zować ekologiczne zagrożenia zdrowia, albo niezdolność ludzi – traktowanych indywidualnie – do wyeliminowania samobójczych »stylów życia«”11.

Autor ten uważa, że aby osiągnąć istotne polepszenie sytuacji zdrowotnej świata, trzeba w sposób zdecydowany usunąć podstawowe przyczyny współcze-snych schorzeń, do których zalicza: niesprawiedliwe ustroje społeczne, wypaczone hierarchie wartości, znajdujące swoje odbicie w polityce inwestycyjnej; beztrosko aplikowane technologie oraz bezmyślnie stosowane schematy zachowań indywi-dualnych12. Jego zdaniem, w krajach zamożnych konieczną przesłanką bardziej istotnej poprawy stanu zdrowia będą przemiany wymagające przełamania istnie-jących obyczajów i stylów życia13.

W niniejszej pracy z powodów oczywistych jedynie pobieżnie zajmiemy się wartościami, które stanowią podstawy aksjologiczne naszego modelu systemu prawa gospodarki odpadami. B. Nawroczyński uważa, że wartość jakiegoś mode-lu „to cecha, która mu przysługuje ze względu na to, że może on zaspokoić którąś z naszych potrzeb”14. Aksjologia to nauka o wartości, teoria wartości. Aksjologia ogólna zajmuje się kryteriami wartościowania dodatniego lub ujemnego15. W dys-kusjach dotyczących ocen i wartości występujących w systemie prawa często brak jest jednolitego stanowiska na temat aparatury pojęciowej związanej z aksjolo-gicznymi podstawami prawoznawstwa16. A. Delorme twierdzi, że przy różnych założeniach aksjologicznych, czy to racjonalnego ekskluzjonizmu (człowiek jest wprawdzie najwyższą wartością, ale w swoim najlepiej zrozumianym interesie winien starać sie o zachowanie harmonii ze środowiskiem, w którym żyje), czy to inkluzjonizmu (przyroda w całej swej różnorodności jest względem człowieka autonomiczna i nie powinien on tej wartości naruszać), można tworzyć podobną w treści deontologię17.

10 Ibidem, s. 196.

11 E.P. Eckholm, Człowiek i środowisko. Ekologiczne przesłanki dobrobytu i zdrowia, przeł. Z. Stępniewski, Warszawa 1980, s. 272.

12 Ibidem.

13 Ibidem.

14 B. Nawroczyński, Życie duchowe. Zarys filozofii kultury, Warszawa–Kraków 1947, s. 79.

15 T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1978, s. 13.

16 Zob. szerzej Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, s. 7–56.

17 A. Delorme, Zagrożenia ekologiczne a aspekty moralne, [w:] Ekonomiczne i społeczne

pro-blemy ochrony środowiska. Przekłady z literatury anglosaskiej oraz teksty polskie i inne, Kraków

System wartości, na których opiera się model prawa gospodarki odpadami, jest rezultatem długiego i skomplikowanego procesu tworzenia się koncepcji teore-tycznych w prawie ochrony środowiska. Odwzorowaniem ich założeń jest zasada ogólna savoir pour prévoir (wiedzieć, aby móc przewidzieć). Wynika ona z defi-nicji determinizmu, która zakłada, że im lepiej znamy stan początkowy pewnego układu, tym bardziej adekwatne będą nasze prognozy związane z jego przyszłymi stanami. Treść tej definicji odzwierciedla zasada prewencji w prawie gospodarki odpadami. Często konflikt wartości wynikających z zasad prawnych nie pozwala na sformułowanie idealnej, wewnętrznie niesprzecznej teorii przydatnej dla zbu-dowania naszego modelu systemu prawa gospodarki odpadami. Czasami nawet w zakresie jednej wartości prawa, np. wynikającej z zasady zrównoważonego roz-woju, nie da się urzeczywistniać w tym samym stopniu wielu celów gospodarki odpadami wynikających z zasady przezorności. A. King i B. Schneider podno-szą, że „W miarę jak naukowe udoskonalenia przenikają do naszego materialnego raju, wczorajsze luksusy stają się podstawowymi potrzebami dnia dzisiejszego, planowane »starzenie się« towarów przyspiesza ich wymianę, a gromadzących się odpadów coraz trudniej się pozbyć”18.

Analizowane w tym rozdziale teorie: państwa socjalnego oraz sprawiedli-wości społecznej odwołują się do systemów wartości, które stanowią podstawy aksjologiczne idei „społeczeństwa recyklingu”. Autorem teorii państwa socjalne-go jest m.in. N. Luhmann. Tworząc fundamenty teorii politycznej państwa socjal-nego, skoncentrował się na głównej problematyce społeczeństw współczesnych i niebezpieczeństw związanych z ich rozwojem. Państwo socjalne, zdaniem tego autora, nie jest znaczeniowo tożsame z państwem opiekuńczym lub socjalnym19. Zakłada on w swojej analizie, że współczesne bezpieczeństwo socjalne ozna-cza i wymaga czegoś więcej aniżeli tylko opieki socjalnej. Jego zdaniem, sys-tem polityczny ma do czynienia, „po części pośrednio, po części bezpośrednio ze środowiskiem zewnątrz-społecznym: naturą oraz fizyczną egzystencją ludzi”20. Do wartości podstawowych autor ten zalicza: godność człowieka, równość, so-lidarność, sprawiedliwość21. Wartości te, jego zdaniem, mobilizują dynamikę państwa socjalnego. Uważa on, że „podtrzymują one i reprodukują nadzieje na dotrzymanie zawartych w nich przyrzeczeń i wraz z tym wszystkim, co już zo-stało osiągnięte, wywołują dalsze roszczenia kompensacyjne”22. Cytowany

au-18 A. King, B. Schneider, Pierwsza rewolucja globalna. Raport Rady Klubu Rzymskiego, przeł. W. Rączkowska i S. Rączkowski, Warszawa 1992, s. 218.

19 N. Luhmann, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, przeł. G. Skąpska, Warszawa 1994, s. 19.

20 Ibidem, s. 65.

21 Zob. też B. Ponikowski, Kontrowersje wokół pojęcia państwa prawnego (Kelsen, Luhmann,

Foucault), [w:] H. Rot (red.), Demokratyczne państwo prawne (aksjologia, struktura, funkcje). Studia i szkice, Wrocław 1992, s. 66 i n.

tor twierdzi ponadto, że zgodnie z zasadami państwa socjalnego należy poważne traktować każde roszczenie wysuwane pod adresem instytucji publicznych czy klasy politycznej, jeśli tylko z roszczeniem tym wystąpi opinia publiczna, czoło-we osobistości polityczne lub prawo23. W teorii politycznej państwa socjalnego N. Luhmanna widzimy także obowiązek prawny rozwiązywania przez władze pu-bliczne wielu problemów ochrony środowiska, powstających zwłaszcza na styku: państwo, społeczeństwo, środowisko naturalne i gospodarka24. Jego koncepcja bezpieczeństwa socjalnego jest teorią ewolucji systemów politycznych w społe-czeństwach industrialnych i postindustrialnych. Model państwa bezpieczeństwa socjalnego obejmuje swym zasięgiem nowe dziedziny. Jedną z nich jest właśnie ochrona środowiska i gospodarka odpadami.

Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego cytowanego auto-ra znalazła swoje odzwierciedlenie w koncepcjach dotyczących kształtu pauto-rawa ochrony środowiska w Niemczech. Na początku lat siedemdziesiątych w progra-mach rządowych Republiki Federalnej Niemiec i w opiniach Rady Rzeczoznaw-ców ds. Ochrony Środowiska, zwracano uwagę na dwa podstawowe zadania „państwa socjalnego”: 1) wykorzystanie instrumentów planowania środowiska jako zadania państwowo-politycznego; 2) uznawanie problematyki ochrony śro-dowiska naturalnego jako „zadania losowego współczesnego państwa” oraz „na-kazu wynikającego z zasady państwa socjalnego”25.

Zasada państwa socjalnego przez długi okres była podstawową zasadą in-terpretacji przepisów niemieckiej konstytucji w sprawach dotyczących ochrony środowiska. Wskazana powyżej zasada zawiera ogólną dyrektywę państwowego postępowania26. Ochrona środowiska i kompleksowa gospodarka odpadami opar-ta na koncepcji „społeczeństwa recyklingu” powinny być traktowane, jako cele działania władz publicznych.

Do katalogu praw socjalnych w Niemczech umownie zalicza się: prawo do pracy, mieszkania, socjalnego bezpieczeństwa, bezpieczeństwa ekologiczne-go, wykształcenia oraz wypoczynku. Prawa te stanowią formę roszczeń jednostki skierowanych głównie do państwa oraz pośrednio do społeczeństwa realizujące-go „ideę recyklingu”. Prawo do środowiska znajduje się w obszarze działania drugiej generacji praw socjalnych. Przy takim założeniu zagadnienia związane koncepcją „społeczeństwa recyklingu” przekraczają granice wielu wąsko rozu-mianych problemów społecznych, politycznych i gospodarczych. W koncepcji tej spójnie i powiązane ze sobą są dwa elementy: środowisko naturalne i otoczenie

23 Ibidem, s. 153.

24 Na temat definicji problemów ekologicznych zob. uwagi P. Matczaka, Problemy

ekologicz-ne, jako problemy społeczekologicz-ne, Poznań 2000, s. 47–50.

25 Ibidem, s. 542.

26 Zob. szerzej na ten temat, K. Nowacki, Administracyjnoprawne instrumenty ochrony

środo-wiska naturalnego w Republice Federalnej Niemiec i Austrii. Studium prawnoporównawcze, AUW

społeczno-gospodarcze. Th. Maunz uważa, że zasada „socjalna” oznacza obowią-zek oparcia działalności państwa na zasadach społecznej sprawiedliwości i nada-niu całości prawa socjalnej orientacji (socjalnego kierunku). Wyróżnia on pojęcie „socjalnej sprawiedliwości”, „która jako zasada podziału „każdej warstwie lub grupie ludności daje prawa jej przysługujące w szczególności zapewnia gospodar-cze i kulturalne warunki życia na właściwym poziomie”27. Większość przedsta-wicieli doktryny uważa, że zasada państwa socjalnego tworzy zobowiązanie dla państwa i władz publicznych do prowadzenia aktywnej polityki ochrony środowi-ska zmierzającej do wyrównania sprzeczności społecznych.

Władze publiczne w polityce ochrony środowiska zgodnie z koncepcją „spo-łeczeństwa recyklingu” powinny kierować się zasadami: sprawiedliwości, solidar-ności, subsydiarności i proporcjonalności. Zdaniem P. Sarneckiego, „dyrektywa państwa socjalnego jest jednak na tyle pojemna, że pomieściła w swych ramach nader różne kształty polityki gospodarczej i społecznej występujące w historii RFN”28. Zdecydowaliśmy się na nieco szersze przedstawienie poglądów przedsta-wicieli nauki niemieckiej na pojęcie państwa socjalnego, ponieważ dostrzegamy w nich wiele podobieństw z koncepcją „społeczeństwa recyklingu”. J. Starościak uważa, że „Jeżeli każda poważniejsza koncepcja polityczno-filozoficzna nie po-zostaje bez wpływu na pojmowanie roli i znaczenia administracji publicznej, to tym bardziej nie mogły pozostać i nie pozostały bez wpływu na rozwój admini-stracji publicznej ogólności, a na rozwój adminiadmini-stracji polskiej w szczególności myśli i kierunki polityczne, które za cel postawiły sobie podniesienie dobrobytu człowieka, w oparciu o zasadę równych praw każdego człowieka do zaspokojenia jego potrzeb. Kierunki te, dla zrealizowania swych założeń za niewystarczające uznały stworzenie tylko teoretycznych możliwości dobrobytu, ale uznały, że do-brobyt ten podnoszony być winien w razie potrzeby również drogą bezpośred-nich świadczeń organów społecznych na rzecz świadczeń tych potrzebujących”29. „Społeczeństwo recyklingu” jest także pewną wartością polityczną realizowaną przez władze publiczne w polityce i w prawie ochrony środowiska, a w szczegól-ności w prawie gospodarki odpadami30. W polityce ochrony środowiska w Niem-czech widoczna jest realizacja założeń tzw. alternatywnego modelu dobrobytu31. A. Jędraszko analizuje podejmowane w Niemczech próby osiągnięcia lepszego dobrobytu32. Jego zdaniem, „w procesie oddolnych ruchów podejmowanych przez

27 Th. Maunz, Deutsches Staatsrecht, München 1971, s. 74.

28 P. Sarnecki, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, wyd. 4, Warszawa 2008, s. 168.

29 J. Starościak, Uwagi o przemianach administracji publicznej, [w:] Zarys

historyczno-poli-tyczny pierwszego rządu demokratycznego w Polsce 1944–1946, Warszawa 1947, s. 133.

30 Zob. uwagi I. Macek na temat koncepcji „społeczeństwa ryzyka”, Polityka ochrony

środo-wiska w społeczeństwie nowoczesnym, „Ochrona Środośrodo-wiska Prawo i Polityka” 2011, nr 1, s. 20.

31 Por. W. Urbaniak, System gospodarki odpadami komunalnymi w UE. Cz. I, „Recykling” 2010, nr 6, s. 25.

32 A. Jędraszko, Polityka środowiska w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Warszawa 1999, s. 93.

grupy obywateli przy współdziałaniu ekologów i specjalistów różnych dziedzin społeczeństwo przemysłowe zaczyna odkrywać nowy model życia, polegający na mniejszym zużyciu (konsumpcji) przy jednoczesnej poprawie jakości życia”33.

W ocenie cytowanego autora, obserwuje się powolną zmianę nastawienia Niemców do zagadnień ochrony środowiska i realizowanie założeń modelu tzw. lekkiego dobrobytu (wohlstand light). Model ten opiera się na trzech głównych założeniach: 1) zastosowanie technologii redukujących zużycie energii, 2) wy-twarzanie i konsumpcja produktów ekologicznych oraz 3) planowanie i budowa osiedli bez samochodów34. Jednym ze sposobów realizacji założeń „alternatyw-nego modelu dobrobytu” jest nowa koncepcja domu mieszkal„alternatyw-nego. Polega ona na odpowiednim usytuowaniu budynku, który pozwala na maksymalne wykorzy-stanie światła słonecznego do ogrzewania. Odpowiednie położenie budynku jest łączone z bardzo dobrą izolacją termiczną budynku oraz nowoczesnym systemem wentylacji. To nowe rozwiązanie techniczne w budownictwie nosi nazwę „domu pasywnego”. „Alternatywny model dobrobytu” jest częścią szerszej koncepcji społeczeństwa recyklingu w prawie gospodarki odpadami.

6.2. Cele gospodarki odpadami w koncepcji „społeczeństwa