Metoda systemowa badań prawa gospodarki odpadami

W badaniu prawa gospodarki odpadami szczególne znaczenie ma podejście systemowe. Posiada ono głównie charakter kompleksowy. Dzięki temu nie bada się różnych składników systemu prawa gospodarki odpadami oddzielnie, ale jako współdziałające elementy całej struktury. Jej kształt zależy od wewnętrznego powiązania regulacji prawnych tworzących system. Można wyróżnić systemy o strukturze hierarchicznej (system prawa), poziomej, intensywnej (czynnej), eks-tensywnej (biernej), stabilnej, statycznej oraz dynamicznej. W metodologii badań systemowych można wyodrębnić funkcjonowanie zasady systemowości. Zasa-da ta „powstała jako ujęcie całościowe (integralne) obiektów baZasa-dania; znalazło ono swój wyraz początkowo w pojęciu całości (i związanym z nim pojęciu inte-gralności), a później zostało rozwinięte i skonkretyzowane w pojęciach systemu i organizacji”24. Uporządkowanie wewnętrzne części składowych jest podstawą powstania i trwałości struktury systemu prawa. Przez to można rozumieć stosunek wzajemny przedmiotów lub procesów w pewnym powtarzającym się ciągu prze-strzennym lub czasowym25. Powinniśmy w ten sposób osiągnąć racjonalny model systemu. Racjonalna struktura systemu wykazuje cechę jego samodoskonalenia się. Dokonuje się to poprzez optymalne włączanie obiektów do systemu. Jest to realizowane w procesie optymalnego funkcjonowania systemu26. J. Kukułka ogól-ne znaczenie analizy systemowej odnosi do trzech jej funkcji: 1) heurystyczogól-nej, 2) teoretycznej oraz 3) instrumentalnej27. Heurystyczna rola badania systemowe-go sprowadza się do tesystemowe-go, że określony system występuje w nim jako katesystemowe-goria

23 Z. Ziembiński, Metodologia nauk prawnych. Przewodnik dla studentów studium dla

pracu-jących, Poznań 1972, s. 41.

24 M.I. Sietrow, Zasada systemowości. Pojęcia podstawowe, [w:] Problemy metodologii

ba-dań systemowych, przeł. E. Kyparsis, Warszawa 1973, s. 40.

25 Ibidem, s. 46.

26 P. Delattre, Système, structure, fonction, èvolution, Paris 1971, s. 42–52.

ontologiczna, metodologiczna i jednocześnie jako pewien model. W sensie onto-logicznym system taki występuje w postaci rzeczywistej i istniejącej obiektywnie.

W znaczeniu metodologicznym system stanowi konstrukcję ramową pojęć, które obejmują badane zjawiska i procesy, a zarazem służą do formułowania twierdzeń o tych zjawiskach i procesach. W ocenie J. Kukułki, najważniejsza rola modelu, niezależnie od jego typu oraz stopnia abstrakcji, polega na możliwości ta-kiego zastąpienia badanego systemu, aby można było za jego pomocą, tzn. poprzez badanie jego samego, otrzymać nową informację o danym systemie28. Rola heu-rystyczna analizy systemowej ma swoje potwierdzenie w sposobie przedstawiania badanych obiektów jako systemów. Funkcja teoretyczna badania systemowego polega, zdaniem J. Kukułki, na tym, że pomaga odchodzić od wąskiego empi-ryzmu29. Prowadzi to do tworzenia modeli pojęciowych, które dotyczą badanej rzeczywistości. W takim znaczeniu badanie systemowe spełnia rolę wstępnego etapu w procesie budowy teorii, pojętej jako konstytuowanie systemu wyjaśnień. Według cytowanego autora, modele systemowe nie stanowią jeszcze teorii i nie zastępują jej. Tworzą one ramy odniesienia do formułowania twierdzeń teoretycz-nych, ale nie spełniają roli wyjaśniania teoretycznego30. Funkcja instrumentalna podejścia systemowego polega na tym, że stwarzając podstawy strukturyzacji pola badawczego (przedmiotowe, subiektywne, czasowe, integracyjne), służy zarazem do stawiania pytań i dawania odpowiedzi określonych przedmiotem, podmiotem, czasem i całością31. Analiza systemowa zajmuje się nie tylko systemami rzeczywi-stymi, ile uproszczonymi i wyidealizowanymi modelami tych systemów32.

W badaniu systemowym analiza wiąże się ściśle z syntezą. Zadaniem na-szego poznania naukowego jest doprowadzenie do stanu, w którym podlegający badaniu model prawny systemu gospodarki odpadami będzie odzwierciedlał za-stosowaną metodę systemową. Analiza systemowa jest także metodą formalną, której celem jest zaproponowanie sposobu działania w wyniku kompleksowe-go zbadania celów ochrony wynikających z części składowych systemu prawa ochrony środowiska. Szeroko rozumiane cele podejścia systemowego do badania prawa gospodarki odpadami obejmują: 1) sformalizowanie wyznaczonych ce-lów za pomocą danych obiektywnych, 2) wskazanie prawdopodobnych wyników alternatywnych sposobów badania prawa gospodarki odpadami, 3) porównanie uzyskanych wyników z wskazanymi celami. J. Kurczewski zauważa, że to, co na-zywa się podejściem systemowym, jest w istocie niczym innym jak zapropono-waniem nowego języka do rozważania starych problemów33. Zakres stosowania

28 Ibidem.

29 Ibidem, s. 202.

30 Ibidem.

31 Ibidem, s. 203.

32 R. Kulikowski, Analiza systemowa i jej zastosowanie. Modelowanie środowiska,

zarządza-nie i planowazarządza-nie rozwoju kraju, Warszawa 1977, s. 13.

pojęcia systemu jest praktycznie nieograniczony i fakt ten leży u podstaw „ruchu systemowego” wyrosłego z ogólnej teorii systemów.

Metoda systemowa w badaniu prawa gospodarki odpadami może być też trak-towana jako podejście praktyczne, a nie wyłącznie jako sformalizowana metoda34. Analiza jest także myśleniem o przedmiocie prawa gospodarki odpadami. Dzięki metodzie systemowej jesteśmy w stanie odróżnić w przedmiocie prawa gospodar-ki odpadami to co powtarzalne od tego co nie jest powtarzalne i wykazuje cechy szczególne (np. zasada rozszerzonej odpowiedzialności producenta). Celem naszej analizy jest głębsze poznanie systemu prawa gospodarki odpadami. Dlatego też, je-śli już wyodrębnimy poszczególne obszary tego systemu (instytucje prawne), to bę-dziemy starać się następnie stworzyć z nich model prawny. Dzięki temu chcemy się przekonać, w jaki sposób wyodrębnione uprzednio i zbadane dokładnie elementy systemu prawa gospodarki odpadami współgrają w metodzie badania modelu. Po-winniśmy znaleźć także odpowiedź na pytanie: na czym polega ich współzależność, wzajemny związek i wzajemne oddziaływanie podstawowych instytucji prawnych? Możemy uzyskać w ten sposób bogatszy obraz realnego modelu prawnego.

System prawa gospodarki odpadami powinien być uporządkowanym zbio-rem regulacji w sposób zapewniający kompleksową, racjonalną i skuteczną re-alizację celów gospodarki odpadami. Założenie to rodzi bezpośrednie implikacje do przyjęcia określonej metody badań tego prawa. Potrzebę taką dostrzega m.in. S. Wrzosek. Jego zdaniem, „Zmiany zachodzące we współczesnym świecie stwarzają potrzebę ustanawiania nowych reguł postępowania. W związku z po-wyższym powstają nowe normy, przeobrażające istniejący układ działów prawa. Powstają nowe szczegółowe działy prawa, które kojarzą ze sobą normy podsta-wowych gałęzi prawa. Taką nową dziedziną – której znaczenie rośnie coraz bar-dziej – jest właśnie prawo ochrony środowiska”35.

Jak staraliśmy się to wykazać, w badaniu prawa gospodarki odpadami szcze-gólnie przydatna jest metoda systemowa. Podkreślanie jednakże decydującej roli tej metody nie oznacza w żadnym wypadku umniejszania roli innych metod. Zwraca na to uwagę M. Rybicki, analizując znaczenie badań prawnoporównaw-czych dla rozwoju nauk prawnych i praktyki. W jego ocenie, stosowanie metody prawnoporównawczej może sprzyjać również wzajemnemu, lepszemu wyja-śnianiu odmiennych punktów widzenia i odmiennych koncepcji leżących u pod-łoża różnych systemów i instytucji prawnych36. Wobec dużej unifikacji prawa

34 Zob. szerzej W. Findeisen, E.S. Quade, Metodologia analizy systemowej, [w:] W. Findeisen (red.), Analiza systemowa – podstawy i metodologia, przeł. K. Wydro, Warszawa 1985, s. 86–135.

35 S. Wrzosek, Ochrona prawna środowiska przyrodniczego i przestrzeni, [w:] B. Prandecka (red.), Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego. Kompendium do

naucza-nia i studiowanaucza-nia, Wrocław, Warszawa, Kraków 1993, s. 68.

36 M. Rybicki, Badania prawnoporównawcze ich znaczenie dla rozwoju nauk prawnych i dla

praktyki, [w:] A. Łopatka (red.), Metody badania prawa, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk

gospodarki odpadami metoda ta będzie miała w naszych badaniach charakter uzupełniający37. J. Wróblewski podkreśla znaczenie metod logiczno-językowych w prawoznawstwie38. Według niego, metody logiczno-językowe mogą być roz-patrywane w odniesieniu do różnych przedmiotów badań. W tym celu autor ten wyodrębnia trzy podstawowe ich ujęcia. Po pierwsze, metody logiczno-językowe jako metody, którymi posługuje się prawoznawstwo. Zdaniem J. Wróblewskie-go, chodzi tutaj o metodologię prawoznawstwa, gdzie przedmiotem analizy są poszczególne dyscypliny prawnicze39. Po drugie, przedmiotem analizy może być prawo obowiązujące, a więc system norm prawnych czy też elementy tego sys-temu. Po trzecie, przedmiotem analizy przy użyciu metod logiczno-językowych może być szeroko rozumiana praktyka prawnicza obejmująca procesy tworzenia, stosowania i wykładni prawa40. Metoda logiczno-językowa może mieć szczegól-ne zastosowanie w procesie systematyzacji prawa. Szczególnie przydatna jest w badaniach granic prawa administracyjnego.

Do problemów systematyzacyjnych w ścisłym znaczeniu należy w dogmaty-ce prawa administracyjnego przede wszystkim kwestia kryteriów odgraniczenia norm prawa administracyjnego od norm prawnych należących do innych gałęzi prawa. Swoiste problemy delimitacyjne powstają także wewnątrz prawa admini-stracyjnego41. Według L. Leszczyńskiego, „Więzi zewnętrzne prawa administra-cyjnego wyznaczone są przede wszystkim przez przynależność tej gałęzi do prawa publicznego – stąd naturalne powiązania systemowe z prawem konstytucyjnym zarówno w kontekście materialnoprawnym, jak i proceduralnym”42.

Jak wskazuje doświadczenie, wykorzystanie istniejącego różnorodnego apa-ratu badawczego nauki prawa administracyjnego do analizy prawa gospodarki odpadami może dać bardzo wiele nie tylko na płaszczyźnie teoretycznej, ale i praktycznej. Według J. Łętowskiego, „nie ma i nie będzie żadnej możliwości precyzyjnego, przedmiotowego, materialnego wyróżnienia sfery prawa admini-stracyjnego. Jako kategoria absolutna przestało ono – teoretycznie rzecz biorąc – być pojęciem przydatnym. Spełniło swoją rolę, ale też i wyczerpało swoją

uży-37 Zob. też M. Ancel, Znaczenie i metody prawa porównawczego. Wprowadzenie ogólne

do badań prawnoporównawczych, przeł. K. Piasecki, Warszawa 1979, s. 118 i n.

38 J. Wróblewski, Metody logiczno-językowe w prawoznawstwie, [w:] A. Łopatka (red.),

Metody badania…, s. 51.

39 Ibidem.

40 Ibidem.

41 E. Bojanowski, W. Dawidowicz, M. Konarski-Mikołajewicz, S. Marcinkiewicz, K. Żukow-ski, Metodologiczne problemy dogmatyki prawa administracyjnego, [w:] J. Wróblewski (red.),

Za-gadnienia metodologiczne prawoznawstwa. Materiały z sesji naukowej Łódź 27–28 marca 1980 r.,

Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1982, s. 77.

42 L. Leszczyński, Wykładnia systemowa przepisów prawa administracyjnego, [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), System prawa administracyjnego, t. 4, Wykładnia w prawie

teczność”43. Jego zdaniem, jest to część znacznie szerszego zjawiska, w którym trzeba przewartościować w sposób zasadniczy spojrzenie na problem gałęzi pra-wa i stosunków prawnych powstających w ich ramach.

Działalność naukowa, której rezultatem są nowe teorie, zasady czy instytu-cje prawne posiadające zasadnicze znaczenie dla danej dziedziny, jest czynnością nader złożoną. Mamy pełną świadomość, że proces badania naukowego, który ma prowadzić do stworzenia modelu systemu prawa gospodarki odpadami, musi charakteryzować się złożonością i wielostronnością stosowanych metod.

W badaniach systemu prawa gospodarki odpadami niezbędna jest w związ-ku z tym integracja metod skoncentrowana na kompleksowych tematach doty-czących gospodarowania odpadami. Widać, że metody badania systemu prawa gospodarki odpadami mogą posiadać szeroki zasięg. Znaczna ich część mieści się albo na pograniczu nauk: prawa ochrony środowiska, prawa gospodarczego i prawa administracyjnego albo jest pomostem łączącym ze sobą te dziedziny.

Sterowanie procesami gospodarowania odpadami odbywa głównie się za po-mocą metod administracyjnych uzupełnianych metodami cywilnymi. Widoczne jest to zwłaszcza w dziedzinie regulacji związanych ze składowaniem odpadów. Ingerencja wewnętrzna norm systemu prawa gospodarki odpadami dotyczy za-równo stosunków własnościowych np. nieruchomości, na której położone jest składowisko odpadów, jak również procesów związanych z zarządzaniem składo-wiskiem odpadów. Do umów cywilnoprawnych dotyczących dzierżawy gruntu, na którym położone jest składowisko odpadów, wprowadzone zostały elementy administracyjne w postaci zezwoleń, warunkujących skuteczność podejmowa-nych czynności prawpodejmowa-nych przez zarządzającego składowiskiem odpadów. Proble-matyka styku regulacji prawa administracyjnego i prawa cywilnego w gospodarce odpadami nie ogranicza się jedynie do zagadnień funkcjonowania norm prawa materialnego, ale obejmuje także przepisy procesowe.

Wiele funkcji prawa ochrony środowiska stosowanych w prawie gospodarki odpadami spowodowało wkroczenie norm prawa ochrony środowiska w dziedzi-nę regulowaną uprzednio wyłącznie przez prawo administracyjne. Z drugiej zaś strony organy administracji do spraw ochrony środowiska w swej działalności nie mogą ograniczać się tylko do stosowania tradycyjnej formy aktu administra-cyjnego i muszą wykorzystywać metody cywilistyczne. Konsekwencją tego jest zatarcie granic między sferą regulacji cywilnoprawnej i administracyjnoprawnej w pewnych obszarach systemu prawa gospodarki odpadami. Trafnie podnosi J. Łętowski, uznając, że „są podstawy do stwierdzenia, iż zarówno prawo admi-nistracyjne, jak i prawo cywilne, rozumiane jako dwa antagonistyczne systemy zamkniętych reguł, rządzące się sobie tylko właściwymi zasadami, niepodatne na naciski z zewnątrz, przestały chyba pełnić podstawową twórczą rolę dla rozwoju

43 J. Łętowski, Administracja Prawo Orzecznictwo Sądowe, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1985, s. 128.

rozumianej jako całość teorii systemu prawa. Co więcej, kwestyjna staje się też instrumentalna użyteczność tak pojmowanej delimitacji”44.

Z tego względu cechą charakterystyczną metod badań systemu prawa gospo-darki odpadami jest to, że bardziej niż większość innych dziedzin prawa ochrony środowiska wymagają podejścia interdyscyplinarnego. Prawo gospodarki odpa-dami ulega dominacjom różnych dyscyplin wiedzy pozaprawnej. Zauważamy zwłaszcza wzrastający wpływy nauk technicznych i ekonomicznych na kształt prawa gospodarki odpadami. Sposobem badania prawa gospodarki odpadami sta-je się postulat rozumienia instytucji prawnych nie tylko w znaczeniu ich cech normatywnych, lecz także w kategoriach pozaprawnych, zwłaszcza wynikających z wiedzy technicznej.

Cele badań są tutaj głównie przedmiotowe, co oznacza, że obejmują one formułowanie i rozwiązywanie problemów związanych z zapewnieniem ochro-ny środowiska w różochro-nych obszarach działalności gospodarowania odpadami. Częściowo skupiają się one też na doskonaleniu instrumentów prawnych wcho-dzących w skład naszego modelu systemu prawa gospodarki odpadami. Dla na-ukowego ujęcia modelu prawnego systemu gospodarki odpadami ważną rzeczą jest: 1) ustalenia definicji podstawowych pojęć oraz 2) wybór podstawowej me-tody badań. Prawidłowości te, należycie zbadane, powinny dać nam pełny ob-raz badanego modelu prawnego. Powinien on być możliwie obiektywny oob-raz operatywny. Konsekwencje tych założeń będą zweryfikowane i sprawdzone pod względem praktycznych zastosowań prawa w działalności orzeczniczej zwłasz-cza sądów administracyjnych.