Charakterystyka pracy i zadania nauczyciela akademickiego

Zgodnie z obowiązującą ustawą – Prawo o szkolnictwie wyższym (PoSW)¹¹² w Polsce nauczyciele akademiccy są zatrudniani jako pracownicy naukowo-dydaktyczni, pracownicy naukowo-dydaktyczni, pracownicy naukowi, dyplomowi bi-bliotekarze i dyplomowi pracownicy dokumentacji i informacji naukowej, choć nie ma jednolitych zasad powiązania stopnia lub tytułu ze stanowiskiem.

W przypadku uczelni publicznych nauczyciele akademiccy z tytułem doktora zatrudnieni na etacie adiunkta najczęściej są pracownikami naukowo-dydak-tycznymi i mają kontrakty podpisane na około 9 lat – do momentu uzyskania (lub nie) kolejnego stopnia naukowego. Po tym czasie są im często propo-nowane stanowiska starszych wykładowców ze znacznie wyższym pensum dydaktycznym (rocznym wymiarem godzin kontaktowych).

Minimalnym wymogiem formalnym dla pełnienia funkcji kierowniczych samodzielnych jednostek organizacyjnych publicznych uczelni (np. instytut,

SIMIK; J. Bugaj i in., Wpływ sektora szkolnictwa wyższego na Produkt Krajowy Brutto, s. 14–16, http://www.ncbir.pl/gfx/ncbir/userfi les/_public/fundusze_europejskie/infrastruktura_i_srodo-wisko/ewaluacja/wplyw_szkolnictwa_wyzszego_na_pkb_040712_1.pdf [dostęp: 24.01.2015].

112 Ustawa z dnia 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym…

wydział) jest posiadanie stopnia naukowego doktora, choć w przypadku pol-skich publicznych uniwersytetów funkcje dziekanów i rektorów sprawowane są najczęściej przez osoby o statusie nie niższym niż doktor habilitowany¹¹³. Z tego powodu „podstawą kariery akademickiej jest uzyskiwanie stopni bądź tytułów naukowych; a pochodnymi w stosunku do nich są stanowiska czy funkcje¹¹⁴.

„Profesor tytularny może pracować na stanowisku profesora zwyczajnego lub nadzwyczajnego, ale nadzwyczajny może być tytularny lub tzw. uczelniany (bez tytułu, ale z habilitacją)”¹¹⁵. Tabela 7 przedstawia grupy pracowników i stanowiska, które mogą zajmować. Np. pracownicy naukowo-dydaktyczni mogą być zatrudnieni na stanowiskach: asystenta, adiunkta, profesora wizy-tującego, profesora nadzwyczajnego (z tytułem lub bez tytułu profesora) oraz profesora zwyczajnego.

Do obowiązkowych zadań¹¹⁶ pracowników naukowo-dydaktycznych należy:

1. kształcić i wychowywać studentów;

2. prowadzić badania naukowe i prace rozwojowe, rozwijać twórczość naukową albo artystyczną;

3. uczestniczyć w pracach organizacyjnych uczelni.

Zadania pracowników naukowych sprowadzają się do punktów: 2 i 3, sa-modzielna kadra akademicka natomiast ma dodatkowo kształcić przyszłych nauczycieli akademickich. Pracownicy dydaktyczni są obowiązani:

1. kształcić i wychowywać studentów;

2. podnosić swoje kwalifi kacje zawodowe;

3. uczestniczyć w pracach organizacyjnych uczelni.

W ramach zadań dydaktycznych nauczyciele akademiccy co semestr do-konują przeglądów prowadzonych przedmiotów, w razie potrzeb uaktualniają

113 „W ustawie o szkołach wyższych i pracownikach nauki z 1951 r. po raz pierwszy wprowa-dzono po stopniu doktora drugi wyższy stopień naukowy »doktora nauk« – nie użyto terminu

»habilitacja«. W latach 1958–1968 stosowano nazwę »stopień docenta«. Dodajmy, że wcześniej – w ustawie o szkołach akademickich z 1933 r. oraz w dekrecie o organizacji nauki i szkol-nictwa wyższego z 1947 r. habilitacja była warunkiem uzyskania prawa nauczania w szkołach akademickich”. J. Osiecka-Chojnacka, Spory o habilitację – próba analizy debaty, Biuro Analiz Sejmowych, 14.07.2009, nr 11 (19), http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/11BC4486449166D-6C12575F40024E3DB/$fi le/Analiza_%20BAS_2009_19.pdf [dostęp: 22.01.2015]; L. Balcerowicz wprowadził specjalny tytuł naukowy „profesora PRL” dla osób, które w innych warunkach (niż PRL) nie mogłyby uzyskać tytułu profesorskiego. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, trans-formacja, PWN, Warszawa 1997, za: D. Antonowicz, Uniwersytet przyszłości…, s. 133.

114 M. du Vall (red.), Modele zarządzania uczelniami w Polsce, CBSW UJ, Kraków 2011, s. 114, http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/bdfa51cb239812bbeac12dfa59be461c.

pdf [dostęp: 31.01.2015].

115 J. Woleński, Wprowadzenie do sesji „Relacje międzypokoleniowe w środowisku naukowym”, http://kongresakademicki.pl/wprowadzenie-do-sesji-relacje-miedzypokoleniowe-w-srodowisku--naukowym/ [dostęp: 02.04.2014].

116 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2005, Nr 164, poz. 1365, Dz. U. 2006 , Nr 46, poz. 328, art. 111, ust. 1–4.

sylabusy, modyfi kują metody i narzędzia kształcenia, obserwują pracę dydaktycz-ną swoich współpracowników, hospitują zajęcia. Powinni mieć przygotowanie pedagogiczne, by lepiej znać i móc określić cele kształcenia, sposoby ich realizacji i oceny, a także rozumieć interakcje zachodzące podczas procesu kształcenia, zgodnie z uznawanymi wartościami, celami i standardami. Powinni posiadać wiedzę na temat sposobów formowania się i pracy w grupach, różnych stylów uczenia się, zachowań oraz postaw, jakie mogą studenci przyjmować, pracując w zespołach. Czyli jako nauczyciele muszą potrafi ć zaprojektować proces kształ-cenia, ustalić efekty uczenia, dobrać metody i techniki, zaplanować egzaminy, opracować formalnie scenariusz zajęć (sylabus), skorzystać z dostępnych tech-nologii (np. USOS, platformy zdalnego nauczania), opracować materiały dydak-tyczne, komunikować się ze studentami podczas zajęć i konsultacji, radzić sobie z różnymi formami zajęć (wykładem – duża grupa, ćwiczeniami – średnia grupa, laboratoriami / warsztatami – mała grupa słuchaczy). Do tego jeszcze krzewić prawdę i inspirować. Dlatego też najczęściej doskonalenie tego obszaru nastę-puje metodą prób i błędów zainteresowanych nauczycieli akademickich. Natłok obowiązków dydaktycznych oraz potrzeba ekonomiczna natomiast skutkują takimi wyborami, w rezultacie których nie mają oni czasu na przygotowywanie publikacji naukowych oraz staranie się o kolejne stopnie i tytuły naukowe. Stąd dotychczasowy średni czas między doktoratem a habilitacją, a następnie profe-surą znacznie przekracza powszechne założenie 8 x 3¹¹⁷ (tabela 8).

117 8 x 3 oznacza stopnie i tytuły naukowe otrzymywane w odstępach czasu: maksymalnie 8 lat na zrobienie doktoratu, 8 lat między doktoratem i habilitacją i 8 lat między habilitacją a profesurą. Rozmowa z prof. T. Grabińskim.

Tabela 7. Stanowiska zajmowane przez nauczycieli akademickich

Grupy pracowników Zajmowane stanowiska

 Starszy kustosz dyplomowany, starszy dokumentalista dyplomowany

 Kustosz dyplomowany, dokumentalista dyplomowany

 Adiunkt biblioteczny, adiunkt dokumentacji i informacji naukowej

 Asystent biblioteczny, asystent dokumentacji i informacji naukowej Źródło: Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2005, Nr 164, poz. 1365 z późn. zmian., art. 110, Rozporządzenie MNiSW z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie warunków wynagra-dzania za prace i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą dla pracowników zatrudnionych w uczelni publicznej, Dz. U. 2006, Nr 251, poz. 1852 z późn. zmian.

Tabela 8. Średni czas między datą obrony pracy doktorskiej a datą przewodu habilitacyjnego

Lata Średni czas

60. XX wieku 6,2

70. XX wieku 9,6

1980–1985 9,4

1986–1990 12,3

1991–1995 12,4

1996–2000 16,7

2001–2005 16,1

2006–2010 12,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Grabiński, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. Retrospek-cja. Część 2: Prace habilitacyjne i doktorskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010, s. 97.

W ramach zadań naukowych nauczyciele akademiccy przygotowują publi-kacje i prowadzą badania, aktywnie uczestniczą w konferencjach oraz innych spotkaniach specjalistycznych. Zadania te wymagają samodzielności, kreatyw-ności i odpowiedzialkreatyw-ności, a także chęci współpracy w różnych zespołach (nie tylko międzynarodowych i interdyscyplinarnych). W związku z tymi zadaniami oczekuje się od nauczycieli akademickich wysokich kwalifi kacji intelektualnych, wiedzy fachowej, silnego charakteru i hartu ducha¹¹⁸.

Czas pracy¹¹⁹ nauczyciela akademickiego jest określony zakresem jego obo-wiązków dydaktycznych, naukowych i organizacyjnych. Zasady ustalania zakresu tych obowiązków, rodzaje zajęć dydaktycznych objętych zakresem tych obowiąz-ków, w tym wymiar zadań dydaktycznych dla poszczególnych stanowisk, oraz zasady obliczania godzin dydaktycznych uszczegóławia senat uczelni. Roczny wymiar zajęć wynikający z ustawy, będący wyznacznikiem, w obszarze którego określa się pensa¹²⁰ poszczególnych nauczycieli akademickich, wynosi:

1. od 120 do 240 godzin dydaktycznych – dla pracowników naukowo--dydaktycznych;

2. od 240 do 360 godzin dydaktycznych – dla pracowników dydaktycznych;

3. od 300 do 540 godzin dydaktycznych – dla pracowników dydaktycz-nych zatrudniodydaktycz-nych na stanowiskach lektorów i instruktorów lub równorzędnych.

Według ustawy PoSW znaczną część swego czasu pracy nauczyciele aka-demiccy powinni poświęcać badaniom naukowym, a następnie pracy

dy-118 K. Twardowski, O dostojeństwie Uniwersytetu – Th e majesty of the University, reprint wraz z notą biografi czną M. Nowak, UAM, Poznań 2011, akapit 10–14.

119 Tamże, art. 130, ust. 1–8.

120 To roczny wymiar godzin kontaktowych, dydaktycznych.

daktycznej i organizacyjnej¹²¹. Ogólne ramy wymiaru godzin kontaktowych ze studentami (pensum) są również ustalone w ustawie, Senat uczelni może jednak zatwierdzić zmiany tej liczby w następstwie np. pełnienia funkcji kierowniczych¹²². Rektor, powierzając nauczycielowi akademickiemu wy-konywanie ważnych zadań dla uczelni, może – w zakresie i na warunkach określonych w statucie – obniżyć wymiar jego zajęć dydaktycznych poniżej dolnej granicy wymiaru godzin opisanego wyżej¹²³. Osoba pełniąca funkcję kierowniczą (dyrektor instytutu, dyrektor biblioteki) może np. mieć zniż-kę w wysokości przydzielonego pensum nawet o 60 godzin kontaktowych (dydaktycznych).