Międzynarodowa Komisja Teologiczna szkicuje następującą propozycję rozwiązania poruszonego problemu, w której ekonomia zbawienia rzuca światło na teologię, a Objawienie i Odkupienie dokonane w Chrystusie zostaje uwzględnione w doktrynie trynitarnej:
Według Pisma świętego świat został stworzony w sposób wolny, chociaż w wieczności było wiadome – w sposób nie mniejszy niż było znane samo zrodzenie Syna – że Jezus Chrystus, Baranek niepokalany, miał przelać swoją drogocenną krew (por. 1 P 1, 19n; Ef 1, 7). W tym sensie zachodzi ścisła odpowiedniość między aktem, jakim Ojciec przekazuje Synowi Boskość, i aktem, którym Ojciec wydaje swojego Syna w opuszczeniu na krzyżu. Ponieważ jednak także zmartwychwstanie jest obecne w wiecznym planie Boga, to cierpienie «rozdzielenia» […] jest zawsze przekraczane przez radość zjednoczenia. Współczucie Boga trynitarnego w męce Słowa jest rozumiane w sensie ścisłym jako dzieło najdoskonalszej miłości, która równocześnie jest źródłem radości189.
Podsumowując, w niełatwym procesie reinterpretacji dogmatu użyteczne będzie skorzystanie z dwóch, wyżej już wzmiankowanych, sugestii: po pierwsze owocny okaże się, jak zawsze, zwrot ku Pismu Świętemu; a po drugie, warto skorzystać z wymiany przymiotów. Jeśli to, co dziś określamy za pomocą pojęcia communicatio idiomatum, jako objawione było obecne we wspólnocie wierzących jeszcze zanim doktryna chrystologiczna została sprecyzowana, wolno może za Strzelczykiem uznać w wymianie przymiotów charakter nakierowujący ku chrystologicznej ortodoksji również dziś, w dobie której obce jest myślenie metafizyczne190.
3. Chrystus i Bóg Trójjedyny
W opracowaniu Teologia, chrystologia, antropologia, zdecydowanie najbogatszym ze wszystkich dokumentów komisji w odniesienia do formuły chalcedońskiej, właśnie w oparciu o kryterium „bez zmieszania i bez rozdzielania” zdecydowano się opisać relacje między chrystologią a trynitologią, a także pomiędzy
188 TCA I, C, 3. W opracowaniu Biblia i chrystologia przywołuje się syntezy teologiczne, w których
chrysto-logię pojmuje się jako teo-logię dotyczącą samego Boga, który w Chrystusie dokonuje samo-objawienia. Dla przykładu, Balthasar w kenozie Chrystusa widział odsłonięcie istotnej cechy życia
trynitarnego – BC 1.1.10.1. Tożsamość Trójcy ekonomicznej i immanentnej nie może być jednak rozumiana jako identyczność – por. W. Kasper, Bóg Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 338-342.
189 TCA II, B, 5.2.
190
~ROZDZIAŁ II.FORMUŁA CHALCEDOŃSKA W CHRYSTOLOGII ~
chrystologią a teologią (refleksją o Bogu). Zdaniem Międzynarodowej Komisji Teologicznej „wywołuje się pomieszanie (łac. confusio) chrystologii i rozważania na temat Boga, jeśli zakłada się, że poza Jezusem Chrystusem imię Boga nie ma żadnego sensu i że nie istnieje inna teologia niż ta, która wypływa z objawienia chrześcijańskiego”191
. Tego rodzaju zmieszanie wiązałoby się siłą rzeczy z odrzuceniem stworzenia, w którym znajdują się ślady Boga (por. Rz 1, 20), oraz samego człowieka z jego naturalnym pragnieniem Boga oraz prapojęciem Boga obecnym w religiach czy filozofii, a nawet we współczesnym dążeniu do wartości absolutnych. Zmieszanie to byłoby przede wszystkim zaprzeczeniem wcześniejszego etapu ekonomii zbawienia, w którym Bóg rzeczywiście objawił się narodowi wybranemu, co zresztą Jezus potwierdził swoją teocentryczną postawą. Wyznanie, że „Jezus jest Synem Bożym”, samo w sobie zakłada już objawienie Boga, nieuwzględnienie którego prowadziłoby do „chrystologii ateistycznej”192
.
„Jeśli chodzi o rozdzielenie (łac. separatio) chrystologii i refleksji o Bogu objawionym, gdziekolwiek następuje ono w ramach wykładu teologicznego, to często prowadzi ono do założenia, że samo pojęcie Boga wypracowane przez mądrość filozoficzną wystarcza dla refleksji o wierze objawionej”193. W ten sposób zanegowana zostaje nowość i oryginalność objawienia tak Starego, jak i jeszcze bardziej Nowego Przymierza, a samo wydarzenie Chrystusa zostaje wtedy pomniejszone. Paradoksalnie, skutkiem tego rozdzielenia refleksja chrystologiczna może zostać zamknięta w samej sobie, bez dokonywania koniecznego odniesienia do Boga. Wtedy misterium Boga objawione w Chrystusie nie mogłoby poprawiać błędów filozoficznej myśli o Bogu i prowadzić ludzkiego zrozumienia do pełni prawdy. Jedynie misterium Chrystusa nie oddzielonego od poznania Boga, a zwłaszcza od Jego objawienia w Starym Testamencie pozwala na przyjęcie pełni Objawienia194.
191
TCA I, A, 1.1.
192 TCA I, A, 1.1; I, A, 3.1.
193 TCA I, A. 1.2; BTJ 4. Ową „nierozdzielność wiary w Boga i wiary w Jezusa Chrystusa, Jego Wcielonego Syna” podkreślał również młody teolog z Bawarii – por. J. Ratzinger, „Wprowadzenie w
chrześcijaństwo” – wczoraj, dziś, jutro, tłum. G. Sowinski, w: tenże, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, tłum. Z. Włodkowa, Kraków 2012, s. 5-26, s. 24.
194 TCA I, A, 1.2; I, A, 3.2-3.3. Również z perspektywy Chalcedonu należy według MKT widzieć relację między dwoma czasami objawienia: uniwersalnym, danym w pierwotnym stworzeniu, oraz osobistym dokonującym się w ramach historii zbawienia – TCA I, A, 2. Zagadnienie to zostanie podjęte przeze mnie w innym miejscu dysertacji.
W związku z koniecznością uniknięcia zarówno zmieszania jak i rozdzielenia, komisja na relację między chrystologią i problemem Boga proponuje patrzeć z perspektywy Chalcedonu:
Wydaje się, że możemy tutaj wykorzystać, po odpowiednim przystosowaniu (łac.
mutatis mutandis), kryterium zastosowane przez definicję Soboru Chalcedońskiego
– między chrystologią i problemem Boga należy utrzymywać rozróżnienie, bez pomieszania i bez rozdzielenia (łac. distinctio sine confusione nec separatione) […]. Z tego powodu droga, która zmierza do zrozumienia Jezusa w świetle idei Boga, i droga, która w Jezusie pozwala odkryć Boga, zakładają się wzajemnie195.
Międzynarodowa Komisja Teologiczna zachowuje zatem komplementarność dróg: zstępującej od Boga do Jezusa oraz wstępującej od Jezusa do Boga. Konsekwentnie, w mniemaniu komisji teizm naturalny (domena rozumu ludzkiego) nie sprzeciwia się chrystocentryzmowi, jeśli tylko a priori nie odrzuca możliwości Objawienia; a teizm chrześcijański wręcz zakłada teizm naturalny. Przy czym nie wolno tego rodzaju teizmu naturalnego pomylić z monoteizmem Starego Testamentu, który, ze względu na genezę, jaką ma w objawieniu nadprzyrodzonym, jest wewnętrznie ukierunkowany na objawienie trynitarne. Niedopuszczalne jest również pomieszanie teizmu naturalnego z teizmami historycznymi (wyznawanymi w religiach niechrześcijańskich), które z kolei mają swoje źródło nie w naturze czystej, ale poddanej grzechowi, odkupionej przez Chrystusa i podniesionej do celu nadprzyrodzonego196.
W dokumencie Teologia, chrystologia, antropologia podjęto również dyskutowane w teologii pytania o przedmiot teologii (Bóg czy Jezus Chrystus?) oraz o relację między teocentryzmem i chrystocentryzmem. Teocentryzm objawiony, a więc trynitarny jest właściwie tożsamy z chrystocentryzmem, skoro uznanie Boga Trójjedynego jest możliwe jedynie za pośrednictwem poznania Jezusa Chrystusa. „Osobliwość” Jezusa reflektowana w chrystologii polega na szczególnej relacji z Ojcem i Duchem Świętym oraz na Jego byciu dla ludzi, i jako taka pokrywa się w zasadzie z objawieniem Trójcy Świętej. Ponieważ Jezus, który objawia Boga trynitarnego, sam z kolei może to czynić o tyle, o ile właściwie pojmuje się szczególny charakter obecności Boga w Nim, dlatego teocentryzm i chrystocentyrzm
195 TCA I, A, 2-3.
196 TCA I, A, 1; I, B, 1-1.1; I, B, 2-3. Por. BTJ 7: „chrześcijańskie rozumienie monoteizmu” ma oczywiście „wewnętrzny związek z tajemnicą trynitarnego życia wewnętrznego Boga, objawionego we wcieleniu Syna Bożego, który stał się człowiekiem”.
~ROZDZIAŁ II.FORMUŁA CHALCEDOŃSKA W CHRYSTOLOGII ~
wzajemnie się zakładają i wyjaśniają197. „Wynika z tego, że nie należy wprowadzać żadnego rozróżnienia (łac. distinctionem) między teocentryzmem i chrystocentryzmem, ale dążyć do ich uzgodnienia”198
.
Jak podkreślono w innym opracowaniu komisji, „działanie Boga w świecie i w dziejach ludzi («ekonomia Boża») jest naszą jedyną drogą dostępu do tajemnicy Boga Trójcy”199
. Zgodnie ze świadectwem Nowego Testamentu i tradycją starożytnego Kościoła, Bóg rzeczywiście objawił siebie w wydarzeniu Jezusa Chrystusa i darze Ducha Świętego. Trzy imiona Boże poznane dzięki ekonomii zbawienia, która jest jedynym i ostatecznym źródłem wglądu w misterium Boga, objawiają wieczne życie Tego, który jest Ojcem, Synem i Duchem. Trójca ekonomiczna ma swoją podstawę w Trójcy wiecznej i immanentnej, albo, od drugiej strony patrząc, ta sama immanentna Trójca Święta udziela się w wolności (a nie z konieczności) w ekonomii zbawienia200
. Można zatem mówić o ich tożsamości a zarazem rozróżnieniu między nimi, które powinno zostać utrzymane, ale które z kolei nie powinno być rozumiane jak rozdzielenie:
Należy zatem utrzymać rozróżnienie (łac. distinctio) między, z jednej strony, Trójcą immanentną, dla której wolność jest tożsama z koniecznością w wiecznej istocie Boga, oraz, z drugiej strony, trynitarną ekonomią zbawienia, w której Bóg realizuje w sposób absolutny swoją wolność, nie podlegając żadnej konieczności natury. […] Rozróżnienie (łac. distinctio) „Trójcy immanentnej” i „Trójcy ekonomicznej” nie narusza ich rzeczywistej tożsamości. Nie powinno się odwoływać do tego rozróżnienia, aby uzasadnić nowe rodzaje rozdzielenia, ale powinno się je rozumieć według potrójnej drogi: afirmacji, negacji i „wyjątkowości” (affirmationis, negationis
et eminentiae)201.
Jeśli misterium Chrystusa wpisuje się w strukturę Trójcy, to w teologii, konkluduje Międzynarodowa Komisja Teologiczna, „będzie się unikać wszelkiego rozdzielenia (łac. separatio) między chrystologią i doktryną trynitarną”, które może przybierać dwie formy. Pierwsza z nich, „neoscholastyczna”, wyraża się w wyizolowaniu rozważania o Trójcy Świętej z całości prawd wiary oraz z życia
197 TCA I, B, 1; I, B, 1.1-1.3; I, C, 1. Ze związku chrystologii z trynitologią wynika, że również refleksja nad Osobą i dziełem Chrystusa zyska wtedy, gdy będzie się ją rozpatrywało z perspektywy trynitarnej. Jednym z aspektów chrystologii, który zdaniem MKT powinien zostać odnowiony, jest pneumatologiczny wymiar Odkupienia – WZC V, 1-2.
198 TCA I, B, 1.2.
199 BTJ 57.
200
TCA I, C, 1.1-1.2; I, C, 2. MKT podejmując zagadnienie związku doktryny trynitarnej z pojednaniem ludzi i odrzuceniem wszelkiej przemocy, odwołała się właśnie do poznania Boga płynącego z ekonomii zbawienia – BTJ, Przedmowa: „Oikonomia jest tutaj zasadnicza dla określenia
theologii”.
201
chrześcijańskiego; ani Wcielenie, ani przebóstwienie nie jest tu uwzględnione w pełni. Współczesna forma polega zaś na rozciąganiu „agnostycystycznej” zasłony między ludźmi a wieczną Trójcą, jakby Jej objawienie nie przynosiło żadnego poznania o Bogu i jakby nie zapraszało do uczestniczenia w życiu trynitarnym202
. „Podobnie trzeba strzec się wszelkiego bezpośredniego pomieszania (łac. confusio) wydarzenia Jezusa Chrystusa i Trójcy”, w którego następstwie Trójca Święta byłaby widziana jako konstytuująca się dopiero w procesie dokonującej się historii zbawienia w Chrystusie, tak jakby Bóg nie realizował w sposób wolny zbawienia człowieka, lecz podlegał konieczności i stąd potrzebował ekonomii zbawienia dla własnego stawania się Trójcą203
.