Definicja komisji prawdy

Jedna z najważniejszych badaczek fenomenu komisji prawdy, Priscilla B. Hayner, określa komisję prawdy jako instytucję:

a) zorientowaną na badanie przeszłości i przeszłych naruszeń

b) ustalającą fakty dotyczące nie jednego zdarzenia, a całej struktury naruszeń praw człowieka czy prawa humanitarnego rozciągnięte w czasie

c) powołaną na ściśle określony, z góry przewidziany czas funkcjonowania, kończący się na ogół wydaniem raportu

d) wyposażoną przez podmiot powołujący w szereg kompetencji.

Wszystko to pozwala na dotarcie do często trudnych faktów czy informacji na temat naruszeń, co więcej, gwarantuje bezpieczeństwo prac komisji oraz możli-wość zwiększenia wpływu raportu końcowego i rekomendacji zeń płynących⁷.

W dalszych publikacjach Hayner rozszerza swoją definicję, dodając kolejne ele-menty. Wśród nich wymienia przede wszystkim „bezpośrednie i na szeroką skalę zaangażowanie komisji w życie zainteresowanej społeczności, zbierając informacje na podstawie jej doświadczeń”⁸. Inny badacz, Mark Freeman, prowadzący notabe-ne naukowy dialog na temat definicji komisji prawdy właśnie z Haynotabe-ner, wskazuje, że komisja prawdy to:

[…] niezależna, zorientowana w swojej pracy na ofiary (victim-centered appro-ach), instytucja śledcza ad hoc, powołana przez państwo w celu: (I) ustalania fak-tów i sprawozdania z przyczyn i skutków masowych, na szeroką skalę, relatywnie nieodległych w czasie poważnych naruszeń praw, które dokonały się w tym pań-stwie w ściśle zakreślonym czasie trwania opresyjnej władzy lub konfliktu oraz

6 L. Stan, Truth Commissions in Post-Communism: The Overlooked Solution?, „The Open Political Science Journal” 2009, vol. 2, s. 1–13.

7 P.B. Hayner, Fifteen Truth Commissions – 1974 to 1994: A Comparative Study, „Human Rights Quarterly” 1994, vol. 16, nr 4, s. 604.

8 P.B. Hayner, op. cit., s. 11–12.

97 Komisje prawdy

(II) stworzenia rekomendacji jako środka ochrony praw i zapobiegania narusze-niom w przyszłości⁹.

Freeman zwraca uwagę także na fakt powołania komisji przez i w państwie, w którym dopuszczono się popełnienia naruszeń praw. Ponadto decyzja państwa o skonstruowaniu mandatu komisji w sposób odpowiadający jego potrzebom po-woduje, że niekoniecznie wszystkie przypadki naruszeń praw zostaną przez ko-misję przebadane. Freeman uzasadnia to przykładem komisji w Haiti, badającej przypadki pogwałceń praw i wolności jedynie z trzech lat trwającego przez dzie-sięciolecia systemu opresyjnego¹⁰. Najczęściej komisje powoływane są przez zain-teresowane państwo, rzadziej przez lub z udziałem społeczności międzynarodowej – zawsze są to twory oficjalne, autoryzowane przez prawo krajowe lub międzyna-rodowe. Pewne przedsięwzięcia nieoficjalne z zakresu poszukiwania i opowiadania prawdy zbliżają się charakterem do komisji prawdy, choć nie są nimi sensu stric-to¹¹. Podejmowane są one przez organizacje pozarządowe, na ogół w sytuacjach, w których macierzyste państwo z przyczyn politycznych nie chce powołać komisji (np. Brazylia).

Inny komentator – Tristan A. Borer – wskazuje na konieczność zdeterminowa-nia odpowiedzialności osób winnych popełzdeterminowa-nianych naruszeń, co może wpłynąć pozytywnie na konsolidację demokracji w danym społeczeństwie przekształca-jącym się, wzmacniając jednocześnie kulturę praw człowieka w tym państwie¹². Co istotne, żadna ze wskazanych definicji nie podkreśla wagi wartości pojednania jako integralnej części mandatu komisji. Gros komisji nawet w nazwie określa się jednak jako „komisje prawdy i pojednania” (truth and reconciliation commission), a część rzeczywiście stawia sobie jako jeden z celów pojednanie wewnątrz danego społeczeństwa przekształcającego się (np. Peru, Chile, Maroko). Realny sukces w tej mierze osiąga relatywnie niewiele komisji – udanym przykładem jest niewątpli-wie Komisja Prawdy i Pojednania dla RPA, przynajmniej w skali makro. Należy założyć, że pojednanie, choć nie powinno być rozumiane jako element składowy definicji truth commission, może zostać zrealizowane właśnie przez mechani-zmy poszukiwania i opowiadania prawdy (forum spotkania dawnych katów z ich ofiarami)¹³.

9 M. Freeman, Truth Commissions and Procedural Fairness, Cambridge University Press:

Cambridge 2006, s. 18.

10 Ibidem, s. 15–16.

11 W literaturze znajdzie się także przeciwne opinie, włączające nieoficjalne projekty komisji prawdy w poczet ogólnego pojęcia truth commissions. Zob. G.G.J. Knoops, Truth and Reconciliation Commission Models and International Tribunals: A Comparison, Symposium on „The Right to Self-Determination in International Law”, 29 September – 1 October 2006, The Hague, Netherlands, s. 1–2.

12 T.A. Borer, Truth Commissions, [w:] C. van den Anker, R. Smith (red.), The Essential Guide to Human Rights, Hodder Arnold: London 2005.

13 Por. Report of the Special Rapporteur on the Promotion of Truth, Justice, Reparation and Guarantees of Non-Recurrence, Pablo de Greiff, A/HRC/21/46, 9.08.2012, par. 36.

SG ONZ w swoim raporcie z 2004 r. definiuje komisje prawdy jako

[…] oficjalne, czasowe, pozasądowe instytucje gromadzenia faktów (fact-finding), które badają okoliczności i schemat naruszeń praw człowieka lub prawa humani-tarnego, popełnionych w długim okresie. W swojej pracy, której zakończeniem jest wydanie raportu końcowego – zbioru faktów i rekomendacji, instytucje te ukierun-kowane są na ofiary¹⁴.

Wysoki Komisarz ONZ uwypukla złożoność pracy komisji prawdy i procesu dochodzenia do raportu końcowego, na które składają się:

a) odbieranie zeznań ze strony zainteresowanych (ofiar, świadków, sprawców) b) działania śledczo-dochodzeniowe (ale w nie w rozumieniu

policyjno-pro-kuratorskim) c) praca analityczna

d) przeprowadzanie „publicznych wysłuchań”¹⁵.

Ciekawe spostrzeżenie prezentuje Eric Brahm, który zauważa, że studia nad fe-nomenem komisji prawdy w praktyce sprowadzają się do empirycznego zbadania poszczególnych przypadków powoływanych ciał. Powoduje to, że możliwa jest sy-tuacja, w której jeden autor zalicza daną instytucję do grona komisji prawdy, a drugi wprost przeciwnie¹⁶. Specjalny Sprawozdawca ds. promocji prawdy, sprawiedliwo-ści, naprawy oraz gwarancji niewystąpienia naruszeń w przyszłości mówi o braku ugruntowania komisji prawdy w świecie międzynarodowych instytucji. Ukazuje, że o ile warto podejmować trud definicyjny, systematyzujący wiedzę o komisjach prawdy, o tyle należy zawsze niezwykle skrupulatnie badać każdy, odrębny przy-padek powołania rzeczonych instytucji¹⁷. Aprobując większość wskazanych przez doktrynę lub ONZ części składowych definicji fenomenu komisji prawdy, wydaje się, że szczególnie dwa elementy są istotne z perspektywy ofiar naruszeń praw: ofi-cjalne potwierdzenie i uznanie cierpienia przez państwo (które sankcjonuje działa-nie komisji) oraz wskazadziała-nie osób lub podmiotów odpowiedzialnych (w tym: samo państwo) – nawet jeśli nie prowadzi to bezpośrednio do uruchomienia strategii procesów karnych w sprawie osób winnych naruszeń.

Biorąc pod uwagę przeświadczenie samych twórców danej instytucji, że kreują właśnie komisję prawdy, a nie inne ciało, nawet zbliżone funkcjonalnie czy przed-miotowo, to nie zawsze sposób, w jaki dana instytucja jest oficjalnie nazywana, umożliwi nam jej łatwą identyfikację. Dlaczego? W historii zjawiska komisji praw-dy wyróżnić można było bowiem ciała badawcze, które w ogóle nie etykietowały

14 Report of the Secretary-General, The Rule of Law…, par. 50. Tłum. T.L.

15 UN Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR), Rule of Law Tools for Post-Conflict States: Truth Commissions, HR/PUB/06/1 (2006), s. 1.

16 E. Brahm, What is a Truth Commission and Why Does It Matter?, „Peace & Conflict Re-view” 2009, vol. 3. nr 2, s. 4–5.

17 Report of the Special Rapporteur on the Promotion of Truth, Justice, Reparation and Guarantees of Non-Recurrence, Pablo de Greiff, A/HRC/24/42, 28.08.2013, par. 23.

99 Komisje prawdy

się jako komisje prawdy czy komisje prawdy i pojednania, np. Komisja Narodowa ds. Zaginięć Ludzi w Argentynie lub gwatemalska Komisja ds. Klaryfikacji Prze-szłych Naruszeń Praw Człowieka oraz Aktów Przemocy, które Spowodowały Cier-pienia Ludności Gwatemali, nazywana także Komisją ds. Historycznej Klaryfika-cji. Ta druga uważana jest przez Hayner za jedną z najbardziej wpływowych truth commission w historii¹⁸. Dość powiedzieć, że pierwsza instytucja, która nazwała się komisją prawdy, czyli Narodowa Komisja Prawdy i Pojednania dla Chile (tzw.

komisja Rettiga), funkcjonująca w latach 1990–1991, jest, licząc za Hayner, ósmą w historii istnienia tychże instytucji w różnych częściach globu¹⁹.

Pewnym pomocnym uszczegółowieniem zjawiska komisji prawdy jest wskazanie, czym na pewno one nie są, i mimo niekiedy pozornych podobieństw, stać się nie mogą.

Przede wszystkim komisje prawdy na pewno nie powinny być utożsamiane z są-dami, głównie ze względu na brak kompetencji do orzekania o winie sprawców.

Stwierdzanie odpowiedzialności poszczególnych osób w raporcie końcowym ko-misji nie ma bowiem żadnej wiążącej mocy dla właściwego sądu, a jedynie może posłużyć jako materiał dowodowy w ewentualnym procesie karnym. Ponadto po-stępowanie toczone przed komisją ma nieformalny charakter, kompletnie różny od postępowania karnego – brak stron, brak wnoszenia aktu oskarżenia, wreszcie – komisarze nie są zawodowymi sędziami. Wyposażenie części z nich w kompeten-cje quasi-sądowe, takie jak możliwość przyznawania sprawcom naruszeń amnestii warunkowych, czym z pewnością wyróżniała się Komisja Prawdy i Pojednania dla RPA, nie może w żadnej mierze skutkować „wyniesieniem” jej do rangi sądu.

Czym innym są także omawiane w następnym paragrafie ciała śledczo-badaw-cze, niejednokrotnie o międzynarodowym rodowodzie, powołane do ustalenia faktów w zakresie trwającego konfliktu zbrojnego (a więc nie po nim jak w przy-padku komisji prawdy). Są przykładami instytucji fact-finding, coraz częściej stanowiąc swoiste preludium do pracy właściwego sądu karnego. Takim tworem była Komisja Ekspertów, powołana na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 780 (1992), zorientowana na zbadanie naruszeń prawa humanitarnego (w tym kon-wencji genewskich) w czasie wojny w byłej Jugosławii, w praktyce poprzedzająca powstanie MTKJ.