Reparacje niemieckie dla narodu żydowskiego za Holocaust Podkreśla się często, że istotnym krokiem w rozwoju programów reparacyjnych

w zakresie wyrównywania historycznych przewinień był kompleksowy projekt naprawy dawnych krzywd uzgodniony przez powojenne Niemcy i Izrael. Był to program wyjątkowy, ponieważ nie dość że miał na celu zadośćuczynić naro-dowi żydowskiemu za cierpienia wynikające z Zagłady, to został zaadresowany także do państwa Izrael, które w czasie II wojny światowej nie istniało. Warto w tym miejscu wspomnieć, że choć pomysł prawnego skonstruowania reparacji za Holo-caust pojawił się w 1947 r. w ramach prawa stanowionego przez aliantów (restytucja dóbr, które w czasie wojny podlegały „aryzacji”)³⁶, to jednak wcale nie było to tak oczywiste dla władz powstałego rok później państwa izraelskiego. Czy zasadne jest przyjmowanie reparacji od narodu niemieckiego, którego celem była totalna ekster-minacja narodu żydowskiego? W Izraelu opowiadający się za reparacjami premier Dawid Ben Gurion musiał zmierzyć się z argumentacją przeciwników, twierdzą-cych, że przyjęcie odszkodowań od Niemców jest niemożliwe ze względu na dumę narodu żydowskiego, chęć pozostania niezależnym od zagranicznej pomocy oraz historyczne ruchy polityczno-narodowe Żydów (jak przede wszystkim syjonizm)³⁷. Zwolennik stworzenia kompleksowego programu naprawczego dla ofiar Zagłady, kanclerz RFN Konrad Adenauer, również ścierał się z niechęcią własnych rodaków, uważających samych siebie za ofiary III Rzeszy, którym w związku z tym należy się w pierwszej kolejności jakaś rekompensata. Co ciekawe, sam Adenauer unikał pojęcia „reparacje”, kojarzonego z powojennym obowiązkiem naprawczym strony przegranej w stosunku do zwycięzcy, zastępując je niemieckim słowem Wiedergut-machung, dosłownie oznaczającym „ponowne czynienie dobra”.

Ostatecznie sprawę reparacji rozwiązano poprzez podpisanie 10 września 1952 r.

w Luksemburgu umowy międzynarodowej pomiędzy RFN i Izraelem³⁸ oraz od-dzielnego, ale powiązanego porozumienia Niemiec z wielopodmiotową organizacją pozarządową – Konferencją ds. Roszczeń Żydowskich (Conference on Jewish Mate-rial Claims against Germany lub Claims Conference). Traktat niemiecko-izraelski

36 C. Pross, Paying for the Past: The Struggle Over Reparations for the Surviving Victims of the Nazi Terror, Baltimore: Johns Hopkins University Press 1998, s. 20.

37 N. Barzel, Dignity, Hatred, and Memory-Reparations from Germany: The Debates in the 1950s, „Yad Vashem Studies” 1994, vol. 24, s. 258.

38 Agreement between the Federal Republic of Germany and the State of Israel, „Luxem-bourg Agreement”, 10 September 1952, Luxem„Luxem-bourg.

regulował przekazanie 3 mld marek niemieckich Izraelowi (w tym w transferowa-nych dobrach) w latach 1953–1965. Porozumienie z Konferencją zbudowane było na dwóch protokołach. Pierwszy z nich zakładał przyjęcie przez RFN odpowied-niego prawa krajowego, umożliwiającego restytucję i kompensację majątku zabra-nego przez III Rzeszę, a także odszkodowania za utratę życia, zdrowia itp. Na mocy drugiego protokołu Niemcy zobowiązały się przekazać Konferencji 450 mln marek niemieckich (w praktyce zapłacone za pośrednictwem Izraela) – pieniądze miały pokryć m.in. roszczenia żydowskiej diaspory, po II wojnie światowej rozproszonej w wielu państwach świata. Wszystkie trzy elementy zostały nazwane mianem po-rozumień luksemburskich³⁹. Przyjęcie zobowiązania do naprawy szkód w więk-szości nieswoich obywateli, ponadto ofiar-jednostek, ale i całego państwa Izrael stanowiło z pewnością rewolucję w historii mechanizmów naprawiania historycz-nych krzywd i wzór dla implementowahistorycz-nych także dziś mechanizmów w ramach transitional justice.

W ramach wykonania umowy międzynarodowej z Izraelem Niemcy w latach 1953–1965 przekazywały uzgodnione sumy w systemie rocznym, przeznaczane na-stępnie przez Izrael na zakup niezbędnych dóbr dla tego podmiotu (takie jak stal, ropa naftowa, ale i usługi), stanowiących istotny element rozwoju gospodarczego młodego państwa, jakim niewątpliwie był Izrael⁴⁰.

Istotnym rozwinięciem polityki naprawczej stać się miało krajowe ustawodaw-stwo (Bundesentschaedigungsgesetz, tzw. BEG), ukierunkowane na zadośćuczy-nienie pokrzywdzonym – ofiarom Zagłady. Pierwsza ustawa – prawo federalne przyznające odszkodowania dla ofiar prześladowań nazistowskich – pochodziła z 1953 r. Zakres podmiotowy aktu ograniczał się do byłych obywateli państwa nie-mieckiego, uchodźców i apatrydów, pozostawiając ofiary Zagłady żyjące po woj-nie w państwach bloku wschodwoj-niego bez możliwości dochodzenia swoich rosz-czeń. Potencjalni beneficjenci programu naprawczego zobowiązani byli zgłosić się do krajowych (land) agencji reparacyjnych, starając się o zakwalifikowanie do jed-nej z kategorii naruszeń przewidzianych przez ustawę, tj.: utrata życia najbliższych, uszczerbek na zdrowiu, pozbawianie wolności (włączając obozy koncentracyjne i getta), pogwałcenia prawa do własności, a także strata wynikająca z przerwania kariery zawodowej. Przesłanką warunkującą status ofiary było (łącznie) prześla-dowanie polityczne i rasowe, religijne lub ideologiczne. Okres czasowy, w którym miało nastąpić naruszenie prawa, ustalono na przedział pomiędzy 30 stycznia 1933 a 8 maja 1945 r. Natomiast, żeby pokrzywdzony mógł ubiegać się o reparacje, musiał znaleźć się na terytorium Niemiec przynajmniej przed 1947 r.

Niedoskonałość ustawy z 1953 r., wynikająca przede wszystkim z niewłączenia wszystkich kategorii ofiar do systemu reparacyjnego oraz opieszałości niemieckiej

39 K. Heilig, From the Luxembourg Agreement to Today: Representing a People, „Berkeley Journal of International Law” 2002, vol. 20, nr 1, s. 180.

40 A. Colonomos, A. Armstrong, German Reparations to the Jews After World War II: A Tur-ning Point in the History of Reparations, [w:] P. de Greiff (red.), op. cit., s. 400–401.

139 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar międzynarodowy

administracji w zarządzaniu skomplikowanym reżimem zgłoszeń, spowodowała przyjęcie kolejnego prawa naprawczego, tym razem w 1956 r. Zasadnicze zmiany dotyczyły uelastycznienia terminów zasadnych przy składaniu wniosku – koniecz-ność przybycia na terytorium RFN została przesunięta z 1947 na 1952 r. Ponadto o zakwalifikowaniu jako ofiary na poczet prawa z 1956 r. przesądzało zamiesz-kiwanie w III Rzeszy w 1937 r. (a zatem również w obecnych zachodnich woje-wództwach polskich, tzw. Ziemiach Odzyskanych). Postulat rozszerzenia kręgu ofiar rozwiązany został także poprzez rezygnację z łącznej przesłanki cierpienia prześladowania politycznego oraz rasowego, religijnego czy ideologicznego. Po-dobnie na poziomie regulacji materialnych, dotyczących poszczególnych kategorii naruszeń w sposób istotny powiększono grono osób mogących starać się o repa-racje. Z drugiej strony jednak, prawo z 1956 r. nie włączało w zakres przewidziany ustawą kilku istotnych kategorii pokrzywdzonych, takich jak choćby ofiary pracy przymusowej czy osoby poddane sterylizacji.

Pomimo szeregu ulepszeń prawnych ustawa z 1956 r. była również krytykowana, co doprowadziło do uchwalenia w 1965 r. tzw. ostatecznego prawa odszkodowaw-czego. Najważniejszą zmianę stanowiło utworzenie specjalnego funduszu (1,2 mln marek niemieckich) dla uchodźców z krajów z bloku wschodniego z lat 1953–1965, wcześniej wyłączonych spod stosowania poprzednich dwóch ustaw. Ustawa po-nownie zwiększała liczbę pokrzywdzonych, choć nadal pozostawiała poza jej za-kresem kilka rodzajów ofiar. Dla przykładu można wskazać, że prawo rozpoznawa-ło poddanych przymusowej pracy, ale jedynie w kontekście warunków, w których przebywali, a nie możliwości ubiegania się o odszkodowanie w związku z wykony-waną przymusową czy niewolniczą pracą, m.in. w obozach koncentracyjnych.

Terminem końcowym zgłaszania roszczeń na podstawie wszystkich trzech ustaw – w ramach tzw. prawa BEG – był 31 grudnia 1969 r. W kolejnych latach, w celu objęcia jakąś formą naprawy następnych fal uchodźców „zza żelaznej kur-tyny”, negocjacje z rządem niemieckim prowadziła Konferencja ds. Roszczeń Żydowskich. Ostatecznie dyplomacja Konferencji spowodowała utworzenie jesz-cze jednego funduszu (tzw. Hardship Fund) dla uchodźców z bloku wschodniego (400 mln marek), który w kolejnych latach był uzupełniany o następne pieniężne transze. Swoją wagę miało także zjednoczenie Niemiec w 1990 r., „wchłonięcie”

NRD w obręb RFN, co otworzyło pytania o możliwości naprawy naruszeń tak-że dla mieszkańców NRD. Rozciągnięcie przepisów reparacyjnych RFN na osoby przebywające na terytorium dawnych Niemiec Wschodnich zapewniało postano-wienie art. 2 tzw. traktatu 2 + 4 z 18 września 1990 r., dającego podwaliny pod traktat zjednoczeniowy Niemiec. Na mocy tych regulacji powstał kolejny fundusz, nazywany funduszem artykułu 2, również administrowany przez Konferencję ds.

Roszczeń Żydowskich, umożliwiający ubieganie się o wypłacane w trybie miesięcz-nym dożywotnie emerytury dla żydowskich ofiar nazistowskich Niemiec⁴¹. Należy

41 M. Henry, 50 Years of Holocaust Compensation, [w:] D. Singer, L. Grossman (red.), Ameri-can Jewish Year Book, AmeriAmeri-can Jewish Committee: New York 2002, vol. 102, s. 22–23.

w tym miejscu zauważyć, że Niemcy uzgodniły na mocy kolejnej umowy z Izraelem z 2013 r. przekazanie 772 mln euro, tym razem w celu zapewnienia dożywotniej opieki zdrowotnej dla tych, którzy przeżyli Zagładę i są obecnie w podeszłym wie-ku⁴². Szacuje się, że z tej transzy reparacji skorzysta około 56 tys. osób, zamieszku-jących głównie państwo Izrael. Ponadto nowa umowa zakłada także poszerzenie beneficjentów emerytur i rent na wszystkie ofiary Holocaustu uwięzione w gettach, nie tylko – jak dotąd – zamkniętych, ale także otwartych, co zwiększy ilość pobie-rających świadczenia emerytalne o 2–3 tys. osób⁴³.

Rozwinięciem powyższego kompleksowego programu stało się zainicjowane na przełomie XX i XXI w. przedsięwzięcie ukierunkowane na naprawę naruszeń ofiar pracy przymusowej i niewolniczej na terenie III Rzeszy. Dostępne dziś dane mówią o około 10 mln przymusowych bądź niewolniczych pracowników wykorzy-stywanych przez hitlerowskie Niemcy⁴⁴. Tak długi okres oczekiwania na przyjęcie odpowiednich rozwiązań prawnych w tym zakresie było skutkiem tzw. umowy londyńskiej z 1953 r., która „odkładała w czasie” kwestię reparacji do momentu uchwalenia finalnego traktatu pokojowego, co w praktyce było możliwe dopiero po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r.⁴⁵

Podstawę wypłacanych odszkodowań dla przymusowych i niewolniczych pra-cowników stanowiła umowa z 2000 r. pomiędzy Niemcami, Izraelem, Rosją, USA, czterema państwa Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polską), a także Kon-ferencją ds. Roszczeń Żydowskich oraz akt parlamentu niemieckiego z sierpnia 2000 r. Powołał on specjalną Fundację „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość”

(Erinnerung, Verantwortung, Zukunft) w celu przekazania świadczeń pieniężnych niewolniczym lub przymusowym pracownikom z czasów funkcjonowania systemu III Rzeszy (ponad 5 mln dolarów). Kapitał Fundacji był konsekwencją kontrybucji zarówno rządu niemieckiego, jak i niemieckich przedsiębiorstw⁴⁶. Program czynił rozróżnienie na pracowników niewolniczych, którzy mogli ubiegać się o odszko-dowanie w wysokości 15 tys. marek, i pracowników przymusowych z maksymal-ną kwotą kompensacji ustanowiomaksymal-ną na 5 tys. marek⁴⁷. Należy wskazać, że pro-gram stał się obiektem krytyki, zwłaszcza w związku z trudnym do spełnienia

42 P. Ghosh, Germany to Pay Out $1 Billion in Reparations for Care of Aging Holocaust Survivors, „International Business Times” 29.05.2013, http://www.ibtimes.com/

germany-pay-out-1-billion-reparations-care-aging-holocaust-survivors-1283369.

43 Holocaust Reparations: Germany to Pay 772 Million Euros to Survivors, „Der Spiegel Onli-ne International” 29.05.2013, http://www.spiegel.de/international/germany/germany--to-pay-772-million-euros-in-reparations-to-holocaust-survivors-a-902528.html.

44 P. Chappine, Delayed Justice: Forced and Slave Labor Restitution After the Holocaust,

„Journal of Ecumenical Studies” 2011, vol. 46, nr 4, s. 616.

45 D. Vagts, P. Murray, Litigating the Nazi Labor Claims: The Path Not Taken, „Harvard In-ternational Law Journal” 2002, vol. 43, s. 507.

46 L. Adler, P. Zumbansen, The Forgetfulness of Noblesse: A Critique of the German Founda-tion Law Compensating Slave and Forced Laborers of the Third Reich, „Harvard Journal on Legislation” 2002, vol. 39, s. 1 i nast.

47 Ibidem, s. 14.

141 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar międzynarodowy

warunkiem wykazania utraty nieruchomości bądź majątku na rzecz niemieckich przedsiębiorstw. Ponadto wątpliwości wzbudzało wykluczenie np. jeńców wojen-nych (o ile nie znaleźli się w obozach koncentracyjwojen-nych), co było tłumaczone praw-ną możliwością wykorzystania jeńców do pracy w konflikcie zbrojnym (art. 49 III KG z 1949 r.)⁴⁸.