Prawo międzynarodowe praw człowieka – traktaty o charakterze szczegółowym

W grupie konwencji o charakterze szczegółowym chronologicznie pierwsza była Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r.¹⁰ Celem aktu (art. I), zgodnie z nazwą, jest zapobieganie zbrodni ludobójstwa, która stanowi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego, zwłaszcza poprzez karanie sprawców tej zbrodni. Konwencja w art. V normuje zobowiązanie państw-stron do „wydania przepisów prawnych koniecznych dla wykonania postanowień […]

konwencji, a w szczególności do skutecznego karania winnych ludobójstwa lub in-nych czynów” w niej wymienioin-nych.

Analizując zakres obowiązków wynikających z Konwencji, warto przywołać ar-gumentację Serbii w sprawie stosowania Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrod-ni ludobójstwa (Bośzbrod-nia i Hercegowina przeciwko Serbii), toczonej przed MTS¹¹. Serbia przekonywała, że MTS nie ma jurysdykcji ratione materiae do rozpatrzenia sprawy (art. IX), ponieważ odpowiedzialność państwa rozciąga się tylko na przy-padki kiedy nie zapobiegnie ono lub nie ukarze osoby winnej. Odpowiedzialność uzależniona byłaby zatem od uprzedniego (nie)skazania jednostki we właściwym postępowaniu karnym. Natomiast sama Konwencja, w rozumowaniu Serbii, nie przewiduje odpowiedzialności państwa za popełnienie ludobójstwa¹². Trybunał, dekodując zobowiązania państwa na gruncie Konwencji, wskazał, że choć akt nie reguluje kwestii popełnienia ludobójstwa przez państwo, to jednak natura samej zbrodni (międzynarodowej) oraz art. I determinują obowiązek państwa powstrzy-mania się od jej popełniania¹³. Co więcej, jak zauważył MTS, obojętność prawna wobec popełnienia zbrodni przez państwo stanowiłaby swoisty paradoks. Dlatego też z zobowiązania zapobiegania zbrodni ludobójstwa wypływa zakaz jej popełnie-nia. Ponadto MTS uwypuklił dualizm odpowiedzialności wywodzący się z norm

10 Dz.U. z 1952 r., nr 9, poz. 9 i nr 31, poz. 213.

11 Wyrok MTS z dnia 26 lutego 2007 r. w sprawie Bośnia i Hercegowina przeciwko Serbii (stosowanie Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa), ICJ Reports 2007.

12 Ibidem, par. 155–157.

13 Ibidem, par. 166.

189 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

prawa międzynarodowego, dotyczący zarówno odpowiedzialności państwa, jak i jednostki („dziedzictwo” MTW, tj. zasady norymberskie), które są niezależne od siebie.

Państwo może zostać pociągnięte do odpowiedzialności międzynarodowej nie tylko w przypadku przypisania mu popełnienia analizowanej zbrodni, ale także za niedopełnienie obowiązku podjęcia wszelkich środków zmierzających do uka-rania winnych zbrodni ludobójstwa, nawet w przypadku gdy winne są osoby pry-watne (art. IV). Statuuje się tym samym pozytywny obowiązek państwa w zakresie osądzenia winnych, niezależny od negatywnego obowiązku niedziałania wbrew postanowieniom i celowi konwencji. MTS w opinii doradczej w sprawie zastrzeżeń do Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 1951 r.¹⁴ zauważył, że twórców tego aktu prawa międzynarodowego charakteryzowało przekonanie o konieczności „potępienia i ukarania ludobójstwa jako zbrodni prawa międzyna-rodowego (crime under international law)”. Mając to na uwadze, MTS stwierdził, iż „zasady leżące u podstaw Konwencji są zasadami uznawanymi przez narody cywilizowane jako wiążące państwa, nawet w wypadku braku jakichkolwiek re-gulacji traktatowych”. Ten punkt widzenia, przyjęty przez Trybunał ledwie 3 lata po powstaniu Konwencji, stanowił silny argument na rzecz tworzenia się prawa zwyczajowego w zakresie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Ważny passus, przez wiele lat pozostający jedynie na papierze, statuujący, że oso-by oskarżone o popełnienie ludobójstwa będą sądzone przez właściwy sąd krajowy lub międzynarodowy trybunał karny (art. VI), podkreślał, że to na państwie spo-czywa pierwotny obowiązek (ścigania) karania. Wskazywał jednocześnie, że inne sądy – jak antycypowany przez postanowienia Konwencji międzynarodowy trybu-nał karny – będą posiadały jurysdykcję nad przypadkami ludobójstwa.

Treść art. VI rodzi także pytanie o zakres obowiązku karania przypadków ludo-bójstwa. Brzmienie omawianego artykułu wskazuje na jedynie terytorialny zakres zobowiązania do zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa: „osoby oskarżo-ne o ludobójstwo […] będą sądzooskarżo-ne przez właściwy trybunał państwa, na które-go obszarze czyn został dokonany”. Za tym ujęciem przemawiałby także wyrok MTS w sprawie Bośni i Hercegowiny przeciwko Serbii. W nim Trybunał stwierdził, że z art. VI nie wynika obowiązek Serbii wszczęcia postępowania wobec spraw-ców zbrodni ludobójstwa w Srebrenicy, ponieważ wydarzenie to miało miejsce poza terytorium Serbii (na obszarze Republiki Srpskiej, części składowej Bośni i Hercegowiny)¹⁵. MTS tym samym potwierdził, że obowiązek (ścigania) karania

14 Opinia doradcza MTS z dnia 28 maja 1951 r. w sprawie zastrzeżeń do Konwencji o zapo-bieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa, ICJ Reports 1951, s. 23.

15 Bośnia i Hercegowina przeciwko Serbii, par. 442. Republika Srpska to część składo-wa Bośni i Hercegowiny (tzw. entitet), zajmująca 49% terytorium państskłado-wa, w której dominuje ludność o narodowości serbskiej. Drugim entitetem jest Federacja Bośni i Hercegowiny, zamieszkała głównie przez Boszniaków i Chorwatów (51% powierzch-ni państwa). W opracowapowierzch-niu przyjęto wersję zapisu Republika Srpska (a powierzch-nie spol-szczony wariant Republika Serbska) ze względu na powszechność jej stosowania

jest zawężony do terytorium państwa, na obszarze którego zbrodnia została po-pełniona. MTS zauważył jednak, że obowiązek pełnej współpracy z właściwym międzynarodowym trybunałem karnym (w tym wypadku MTKJ) implikuje ko-nieczność aresztowania osób oskarżonych o popełnienie ludobójstwa, znajdują-cych się na terytorium państwa, nawet jeśli sama zbrodnia wydarzyła się poza jego terytorium¹⁶. Trybunał przychylił się do stanowiska, że w tej sytuacji to państwo powinno wszcząć postępowanie w stosunku do oskarżonego w ramach swojej kra-jowej jurysdykcji lub przekazać go właściwemu sądowi międzynarodowemu.

Takie sformułowanie przywołuje zasadę komplementarności, na której opiera się funkcjonowanie MTK, a nie zasadę prymatu, leżącą u podstaw działania ju-gosłowiańskiego trybunału ad hoc. Konstatacja ta sugeruje, że MTS chciał swój wywód dostosować do rosnącej roli MTK we współczesnym wdrażaniu sprawied-liwości międzynarodowej. Konwencja nie przewiduje explicite obowiązku aut de-dere, aut iudicare, choć według niektórych autorów zasygnalizowany przez MTS obowiązek współpracy z właściwym trybunałem karnym stanowi pewną wariację obowiązku „ścigaj albo wydaj”¹⁷.

Potępienie ludobójstwa jako zbrodni międzynarodowej implikuje konstrukcję jurysdykcji uniwersalnej, na której opiera się sama Konwencja. Koncept ten dość dobrze wyjaśnia sprawa Pinocheta (III)¹⁸ przed brytyjską Izbą Lordów, w której stwierdzono (Lord Millett), że:

[…] zbrodnie dokonane z naruszeniem prawa międzynarodowego podlegają jurys-dykcji uniwersalnej na gruncie prawa zwyczajowego, o ile spełnione są dwa warun-ki. Po pierwsze, zbrodnia musi naruszać peremptoryjną normę prawa międzyna-rodowego, gwałcąc ius cogens¹⁹. Po drugie, musi być na tyle poważna i dokonana na taką skalę, że stanowi atak na międzynarodowy porządek prawny.

Nie ulega wątpliwości, że norma statuująca zakaz ludobójstwa spełnia oba te kryteria.

Chronologicznie drugą przyjętą konwencją międzynarodową dotykającą ana-lizowanej problematyki była Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec

w opracowaniach naukowych i analitycznych z zakresu nauk prawnych, nauk poli-tycznych i pokrewnych poświęconych tematyce Bośni i Hercegowiny.

16 Ibidem, par. 443; 447.

17 L.A. Steven, Genocide and the Duty to Extradite or Prosecute: Why the United States is in Breach of its International Obligations, „Virginia Journal of International Law” 1999, vol. 39, s. 460–461.

18 Orzeczenie Izby Lordów Zjednoczonego Królestwa z dnia 24 marca 1999 r. w sprawie Regina przeciwko Bow Street Metropolitan Stipendiary Magistrate (sprawa Pinocheta III), vol. 2, WLR 1999.

19 MTS w kilku swoich orzeczeniach również podkreślił, że zakaz ludobójstwa stanowi normę ius cogens. Por. Wyrok MTS z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie Demokratyczna Republika Konga przeciwko Rwandzie (aktywności militarnych na terytorium DRK), ICJ Reports 2006, par. 64; Bośnia i Hercegowina przeciwko Serbii…

191 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości z 1968 r.²⁰ Akt w preambule podkreśla przeświadczenie o skutecznym karaniu zbrodniarzy jako o ważnym czynniku zapobiegania zbrodniom, ochronie praw człowieka czy popierania mię-dzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Konwencja stanowiła wyraźny sygnał, że normalne przepisy prawa wewnętrznego danego państwa, określające terminy przedawnienia zwykłych zbrodni, nie mogą być stosowane wobec zbrodni prawa międzynarodowego, ponieważ w istotny sposób uniemożliwia to efektywne osą-dzenie i skazanie osób winnych najpoważniejszych zbrodni.

Konwencja w art. I stanowi, iż „nie ulegają przedawnieniu, bez względu na datę ich popełnienia” zbrodnie wojenne (w szczególności ciężkie naruszenia wymienione w KG) oraz zbrodnie przeciwko ludzkości (popełnione w czasie wojny bądź w czasie pokoju). Konwencja odwołuje się do określenia obu typów zbrodni w Statucie MTW oraz późniejszych rezolucjach ZO ONZ²¹. Co ważne, dokument włącza w zakres jego stosowania „nieludzkie czyny wynikające z poli-tyki apartheidu”, jak również zbrodnię ludobójstwa, zdefiniowaną w Konwencji z 1948 r. Artykuł II wskazuje, że przepisy Konwencji mają zastosowanie zarów-no do przedstawicieli władz państwowych, jak i osób prywatnych – sprawców, współuczestników, bezpośrednich podżegaczy, biorących udział w spisku lub tolerujących (przedstawiciele władz państwowych) popełnienie wymienionych zbrodni. Akt zobowiązuje państwa-strony do przyjęcia środków ustawodaw-czych (lub innych), które umożliwią ekstradycję osób winnych (art. III) oraz niestosowanie wewnętrznych terminów przedawnienia, a także, jeśli istnieją, ich uchylenie w zakresie ścigania i karania zbrodni określonych w Konwencji (art. IV).

Istnienie Konwencji (a za nią prawa zwyczajowego), która statuuje regułę, że najpoważniejsze zbrodnie nie powinny zostać nieosądzone tylko ze względu na upływający czas, tak naprawdę uzasadnia sięganie do prawnokarnych mecha-nizmów rozliczania zbrodni nawet po dekadach od momentu jej wystąpienia.

Przykłady mogą stanowić choćby: zakończony w 2011 r. wyrokiem skazującym proces 91-letniego Johna Demjanjuka za zbrodnie z okresu II wojny światowej, działalność Trybunału Zbrodni Międzynarodowych w Bangladeszu, oceniającego zbrodnie sprzed ponad 40 lat czy wyrażona przez polskie władze w marcu 2017 r.

chęć ekstradycji z USA i postawienia w stan oskarżenia 98-letniego Michaela Karkoca, podejrzanego o udział w masakrze dwóch polskich wiosek w 1944 r.²² Z pewnością takie „postępowania po latach” zawsze będą budzić kontrowersje o charakterze moralnym, czasem politycznym, ale jednak pokazują, że obowią-zek państwa w zakresie ścigania international core crimes nie wyczerpuje się wraz

20 Dz.U. z 1970 r., nr 26, poz. 208, zał. i z 1971 r., nr 7, poz. 85.

21 Zob. rez. ZO ONZ nr 3 (I)/1946; rez. ZO ONZ nr 95 (I)/1946.

22 C.R. Wootson Jr., „No One Escaped”: Poland Accuses 98-Year-Old Minnesota Man of Or-dering a Nazi Massacre, „The Washington Post” 15.03.2017, https://www.washington- post.com/news/worldviews/wp/2017/03/13/no-one-escaped-poland-accuses-98-year--old-minnesota-man-of-ordering-a-nazi-massacre/?utm_term=.63d0a70bd60f.

z upływającym czasem, ale właśnie jest prawnym i faktycznym działaniem zmie-rzającym do osądzenia osób winnych²³.

Analiza kolejnego ważnego dokumentu prawnomiędzynarodowego, tj. Między-narodowej Konwencji o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z 1973 r.²⁴, przekonuje o istnieniu pozytywnego obowiązku państwa w zakresie ścigania i ka-rania sprawców tej zbrodni. Akt przewiduje, że „międzynarodowej odpowiedzial-ności karnej podlegają osoby, członkowie organizacji i instytucji oraz przedstawi-ciele państwa” (art. III). Konwencja w art. IV zobowiązuje państwa „do podjęcia środków legislacyjnych, sądowych i administracyjnych, mających na celu ściganie, sądzenie i karanie” osób winnych popełnienia czynów penalizowanych przez kon-wencję, bez względu na miejsce przebywania oraz obywatelstwo takich osób (ju-rysdykcja uniwersalna). Wreszcie wskazuje ona (art. V), że osoby oskarżone mogą być sądzone przez sąd krajowy jakiegokolwiek państwa-strony, które uzyska jurys-dykcję w stosunku do takich osób lub przez międzynarodowy trybunał karny²⁵.

Zbliżone postanowienia odnaleźć można także w kolejnej konwencji normującej pozytywny obowiązek państwa w zakresie ścigania i karania sprawców naruszeń praw, Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 1984 r.²⁶ Jak się wydaje, zakaz tortur stanowi obecnie normę ius cogens, mając charakter prawa zwyczajowego²⁷. Co więcej, zakaz ten nakłada obowiązki na wszystkich członków społeczności międzynarodowej (zobowiązania erga omnes)²⁸. Tezę tę zdają się po-twierdzać prace doktryny²⁹, ale przede wszystkim orzecznictwo międzynarodo-wych sądów³⁰.

23 Szerzej: J.A. Hessbruegge, Justice Delayed, not Denied: Statutory Limitations and Human Rights Crimes, „Georgetown Journal of International Law” 2012, vol. 43, s. 335–386.

24 Dz.U. z 1976 r., nr 32, poz. 186, zał.

25 MTK posiada jurysdykcję w stosunku do osób, które popełniły zbrodnię apartheidu (zbrodnię przeciwko ludzkości). Zob. art. 7 (1j) Statutu Rzymskiego MTK.

26 Dz.U. z 1989 r., nr 63, poz. 378, zał.

27 Wyrok MTKJ z dnia 22 lutego 2001 r. w sprawie Prokurator przeciwko Kunaracowi, Ko-vacowi, Vukovicowi, sprawy nr IT-96-23-T, IT-96-23/1-T, par. 497.

28 Wyrok MTKJ z dnia 10 grudnia 1998 r. w sprawie Prokurator przeciwko Furundžiji, spra-wa nr IT-95-17/1-T, par. 151.

29 Zob. A. Szpak, Ewolucja definicji tortur w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Zbrodni w byłej Jugosławii, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynaro-dowego, Europejskiego i Porównawczego” 2009, vol. 7, z. 2, s. 153–155; A. Wyrozumska, Prawotwórcza działalność sądów międzynarodowych i jej granice, [w:] A. Wyrozumska (red.), Granice swobody orzekania sądów międzynarodowych, Katedra Europejskiego Prawa Konstytucyjnego, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego: Łódź 2014, s. 40 i nast.

30 Prokurator v. Furundžija, par. 155–157; Prokurator przeciwko Delaliciowi, Muciciowi, De-liciowi, Landžo, par. 446; wyrok ETPC z 21 listopada 2001 r. w sprawie Al-Adsani prze-ciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 35763/97, par. 61; wyrok MTS z dnia 20 lipca 2012 r. w sprawie Belgia przeciwko Senegalowi (kwestia dotycząca zobowiązania w za-kresie ścigania lub wydania), ICJ Reports 2012, par. 99.

193 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

Na mocy art. 4 państwa-strony zobowiązane są do penalizacji w porządkach krajowych wszelkich aktów tortur. Należy przy tym zauważyć, że Konwencja skupia się głównie na tworzeniu krajowych mechanizmów przeciwdziałania tor-turom³¹, choć tworzy również regulacje będące formą jurysdykcji uniwersalnej³². Państwo-strona zobowiązuje się na gruncie art. 5 do podjęcia środków „niezbęd-nych dla ustanowienia swojej właściwości w stosunku do przestępstw wymie-nionych w art. 4”, czyli wszelkich aktów tortur. Potwierdza to także brzmienie art. 5 (2), który stanowi, że w przypadku gdy państwo-strona uchybi obowiązkowi ścigania i karania sprawców tortur (poprzez niewydanie osoby), każde państwo--strona musi podjąć wszelkie środki w celu ustalenia swojej właściwości względem takiej osoby. Niewątpliwie rozwiązanie to jest wyrazem przeświadczenia zawartego w Preambule do Konwencji o „zwiększeniu efektywności walki przeciw torturom oraz innemu okrutnemu lub poniżającemu traktowaniu oraz karaniu”. Państwo zobowiązane jest także do niezwłocznego wstępnego zbadania sprawy [art. 6 (2)], a kroki te muszą zostać podjęte po zidentyfikowaniu sprawcy na terytorium pań-stwa i jego zatrzymaniu. Jak się wydaje, wstępne badanie sprawy powinno pro-wadzić do wszczęcia właściwego postępowania karnego wobec osoby podejrzanej o złamanie postanowień Konwencji.

Ponadto art. 7 (1) zobowiązuje państwa do przekazania sprawy właściwym (swo-im) organom krajowym w celu przeprowadzenia odpowiedniego postępowania w stosunku do osoby podejrzanej o popełnienie aktu tortur lub do jej wydania (eks-tradycji). Ważny dla wykładni art. 7 (1) Konwencji okazał się wyrok MTS w sprawie Belgia przeciwko Senegalowi (2012 r.)³³. Dotyczył on (nie)postawienia w stan oskar-żenia przez władze Senegalu (gdzie otrzymał azyl polityczny) Hissène’a Habré’a, byłego prezydenta Czadu, za dopuszczenie się m.in. tortur w czasie jego prezyden-tury w tym państwie (1982–1990), lub jego ekstradycji do Belgii, która czterokrot-nie wystąpiła z takim wnioskiem do władz afrykańskiego państwa. MTS wskazał, że obowiązek ścigania występuje zazwyczaj po wypełnieniu innych zobowiązań, tj. penalizacji tortur w krajowym porządku prawnym, umożliwieniu wykonywa-nia jurysdykcji uniwersalnej przez sądy krajowe oraz zainicjowaniu dochodzewykonywa-nia w sprawie. Tym niemniej równocześnie dodał, że wszystkie te elementy tworzą jeden mechanizm uniemożliwiający osobie winnej uniknięcie odpowiedzialności karnej³⁴.

31 Tak np. zapewnienie ofiarom prawa: do skargi, do szybkiego rozpatrzenia takiej skargi, do zadośćuczynienia oraz sprawiedliwego i adekwatnego odszkodowania w ramach systemu prawa krajowego.

32 Do „międzynarodowych” mechanizmów należy zaliczyć także (przede wszystkim) po-wołany przez przepisy Konwencji Komitet przeciwko Torturom, mogący, w przypadku złożenia odpowiedniego oświadczenia przez państwo, rozpatrywać indywidualne za-wiadomienia pochodzące od osób podlegających jurysdykcji państw-stron. Decyzje Komitetu nie mają jednak charakteru wiążącego.

33 Belgia przeciwko Senegalowi…

34 Ibidem, par. 91.

Zastanawiając się nad relacją obowiązku ścigania do obowiązku wydania, Try-bunał stwierdził, że wniosek w przedmiocie ekstradycji może uwolnić państwo od konieczności przeprowadzenia postępowania karnego w stosunku do sprawcy naruszenia. Nie oznacza to jednak, że oba te zobowiązania są równoważne. Ewen-tualna ekstradycja jest jedynie możliwością oferowaną państwu (przez inny pod-miot), a obowiązek ścigania – prawnomiędzynarodowym zobowiązaniem, pier-wotnym na gruncie analizowanej Konwencji, a także przyczynkiem do orzeczenia odpowiedzialności państwa na gruncie prawa międzynarodowego³⁵. Komentując orzeczenie MTS, Dov Jacobs twierdzi, że poprzez wyraźne oddzielenie ścigania od wydania należy dojść do wniosku, że Konwencja w gruncie rzeczy nie nakłada obowiązku ekstradycji, wbrew dosłownemu odczytaniu art. 7 (1), statuując ekstra-dycję jako opcję³⁶. Nie przesądzając o trafności tego spostrzeżenia, warto podkre-ślić zatem, że art. 7 (1) nakłada obowiązek zainicjowania odpowiedniej procedury, bez względu na wniosek innego państwa o wydanie, co jest konsekwencją obowiąz-ku wstępnego zbadania sprawy na gruncie art. 6 (2). MTS uwypuklił również wagę obowiązku ścigania dla realizacji celu samej Konwencji, podkreślając, że trudności finansowe lub zwłoka w podjęciu postępowania nie mogą stanowić usprawiedliwie-nia dla niewykonausprawiedliwie-nia traktatowych zobowiązań przez państwo³⁷.

Pewną wątpliwość przedstawicieli doktryny budzi przyznanie legitymacji pro-cesowej Belgii w postępowaniu przed haskim Trybunałem i niedostateczne, zda-niem specjalistów, umocowanie prawne takiej decyzji. Jacobs twierdzi, że chociaż doskonale zdaje sobie sprawę z oparcia rozumowania MTS o konstrukcję zobowią-zań erga omnes, to jednak uchybienie obowiązkowi ścigania sprawców tortur nie powinno pociągać za sobą możliwości zainicjowania procedur przez inne państwo na forum międzynarodowym. Dochodzi wówczas do zacierania się granicy pomię-dzy moralnym a prawnym wymiarem zobowiązań płynących z Konwencji³⁸. Nie mogąc zgodzić się z prezentowanym poglądem, warto jednak nadmienić, że opisa-na sytuacja może w niedalekiej przyszłości prowadzić do zopisa-nacznego wzrostu liczby spraw przed MTS na gruncie Konwencji ws. zakazu tortur, powodując trudności praktyczne w pracach Trybunału.

Zobowiązanie w zakresie ścigania i karania sprawców zbrodni przewiduje także Międzynarodowa Konwencja o ochronie wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami (KWZ) z 2006 r. Dokument wskazuje, że zakrojona na szeroką skalę lub systemowa praktyka (widespread or systematic practice) wymuszonych zaginięć konstytuuje przypadek zbrodni przeciwko ludzkości (art. 5).

W świetle postanowień Konwencji państwa-strony są zobowiązane do podję-cia niezbędnych środków w celu penalizacji zbrodni w krajowym systemie prawa

35 Ibidem, par. 95.

36 D. Jacobs, Breaking News: ICJ Finds that Senegal Violated its Obligation to Investigate and Prosecute Habré under the Torture Convention, „Spreading the Jam” 20.07.2012, http://dovjacobs.blogspot.com/2012/07/breaking-news-icj-find-that-senegal.html.

37 Belgia przeciwko Senegalowi, par. 112–117.

38 D. Jacobs, Breaking News…

195 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

(art. 4). Ponadto statuuje się obowiązek badania każdego przypadku wymuszonego zaginięcia i osądzenia osób odpowiedzialnych (bring responsible to justice), przed-stawicieli władz państwowych, osób lub grup działających z ich upoważnienia lub polecenia (art. 2), a także osób działających bez takowego (art. 3).

Istotną regulację odnaleźć można natomiast w art. 8, stanowiącym, że pań-stwo, które stosuje termin przedawnienia do zbrodni enforced disappearances, musi zapewnić, żeby termin ten był odpowiednio długi oraz zagwarantować, że nie zaszkodzi on ofiarom naruszenia w otrzymaniu skutecznego środka ochro-ny prawnej. Bez wątpliwości należy natomiast przyjąć, że w stosunku do zakro-jonej na szeroką skalę lub systemowej praktyki wymuszonych zaginięć państwo nie może stosować terminu przedawnienia. Związane jest to z faktem osiągnięcia przez taką praktykę „poziomu” zbrodni przeciwko ludzkości, a ściślej mówiąc, istnienia normy prawa międzynarodowego o niestosowalności terminu przedaw-nienia wobec tego typu zbrodni.

KWZ zobowiązuje państwa także do ustanowienia kompetencji umożliwiają-cej wykonywanie swojej jurysdykcji wobec sprawcy naruszenia znajdującego się na terytorium państwa, wydanie go innemu państwu lub poddanie pod osąd przez kompetentny międzynarodowy trybunał karny [art. 9 (2)]. Państwo powinno osobę podejrzaną zatrzymać i niezwłocznie przystąpić do zbadania okoliczności narusze-nia i ustalenarusze-nia faktów (art. 10). Na potrzeby ewentualnej ekstradycji „zbrodnarusze-nia wy-muszonego zaginięcia nie będzie poczytywana jako zbrodnia polityczna, zbrodnia związana ze zbrodnią polityczną lub zbrodnia inspirowana motywacją polityczną”

[art. 13 (1)].

Pomimo braku w chwili obecnej klaryfikacji hierarchii zobowiązań co do ściga-nia sprawców lub ich ekstradycji, jak się wydaje, można per analogiam zastosować rozumowanie MTS w sprawie Belgia przeciwko Senegalowi, dotyczącej interpretacji natury zobowiązań na gruncie Konwencji ws. zakazu tortur. W rezultacie, rów-nież na gruncie KWZ pierwotnym zobowiązaniem państwa jest ściganie i ukaranie sprawców, a ich wydanie powinno być traktowane jako opcja.

Konwencja ważna jest także z punktu widzenia interesów ofiary naruszeń. Jako pierwszy instrument traktatowy ustanawia prawo ofiar do prawdy, a także tworzy mechanizm kontrolny, tj. Komitet ds. Wymuszonych Zaginięć (art. 26–36). Nie-mniej jednak rozstrzygnięcie Komitetu nie ma charakteru wiążącego.

6.1.3. Prawo międzynarodowe praw człowieka – regulacje