Reparacje w następstwie funkcjonowania komisji prawdy Niewątpliwie to właśnie komisje prawdy są najbardziej znaczącym katalizatorem

utworzenia programu reparacyjnego spośród wszystkich mechanizmów transitional justice. Z tego względu umiejętne zakreślenie pojęcia ofiar naruszeń w ramach prac komisji, jednocześnie beneficjentów potencjalnych programów reparacyjnych, jest niezwykle istotne. Ponadto jest to ze swej natury środek „łączący”, a nie „dzielący”

społeczeństwo, stąd zdecydowanie łatwiej o skuteczniejszą projekcję programów reparacyjnych w oparciu o wcześniejsze ustalenia komisji prawdy. Rzeczywiste wdrożenie zakładanego programu uzależnione jest natomiast od takich czynników jak: polityczna wola władz państwowych, dostateczna ilość środków finansowych (zasobów) czy umiejętność przekonania międzynarodowych partnerów do przeka-zania środków na tworzone programy naprawcze.

Utworzenie kompleksowego programu reparacyjnego rekomendowała Komi-sja Prawdy i Pojednania dla RPA. Akt parlamentu południowoafrykańskiego, będący podstawą powstania i funkcjonowania Komisji, w art. 3 (1c) wskazywał konieczność rekomendacji reparacji dla ofiar w celu zapewnienia ich „ludzkiej i obywatelskiej godności”.⁶⁵ Same reparacje określone zostały w art. 1 jako każ-da forma odszkodowania, świadczenie ex gratia, restytucja, rehabilitacja lub uznanie (naruszenia). Zadanie stworzenia wytycznych dla naprawy naruszeń powierzono Komitetowi ds. Reparacji i Rehabilitacji. Do głównych obowiązków Komitetu należała ocena dokumentów i materiałów przesyłanych przez dwa po-zostałe Komitety (ds. Naruszeń Praw Człowieka i ds. Amnestii). Polityka Komi-tetu opierała się na pięciu przenikających się płaszczyznach działania – tymcza-sowych reparacjach, indywidualnych reparacjach, symbolicznych reparacjach, rehabilitacji poszczególnych społeczności ofiar i reformach instytucjonalnych, których ustalenia zostały przedstawione w raporcie z 1998 r., a następnie w ra-porcie końcowym z 2003 r.⁶⁶

Komisja rekomendowała wypłatę średnio po 3500 dolarów rocznie (płaconych przez 6 lat) dla ofiar, które straciły bliskich w czasie trwania systemu apartheidu, co kosztowałoby rząd RPA łącznie nieosiągalną kwotę ponad 600 mln dolarów (dla szacowanej na 25 tys. liczby ofiar)⁶⁷. Ostatecznie rząd południowoafrykański nie był w stanie spełnić sugerowanych planów naprawczych (wypłacono jedynie część pieniędzy), co niewątpliwie wzmogło pewne uczucie rozczarowania wśród społe-czeństwa⁶⁸ (krytykowano m.in. uzależnienie możliwości ubiegania się o reparacje

65 Promotion of National Unity and Reconciliation Act of South Africa (nr 34 of 1995), G16579.

66 E. Stanley, Evaluating Truth and Reconciliation Commission, „The Journal of Modern African Studies” 2001, vol. 39, nr 3, s. 538.

67 Za: P.B. Hayner, op. cit., s. 176.

68 A.R. Chapman, H. van der Merwe, Truth and Reconciliation in South Africa: Did the TRC Deliver?, University of Pennsylvania Press: Philadelphia 2008, s. 280 i nast.

147 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar krajowy

od wcześniejszej rejestracji na listach Komisji)⁶⁹. Kontrowersję wzbudziła także regulacja uniemożliwiająca pociągnięcie do karnej lub cywilnej odpowiedzialno-ści osób, którym przyznano amnestię w osobnym postępowaniu przed Komisją.

Sąd Konstytucyjny RPA w sprawie Organizacji Ludów Azańskich⁷⁰, podtrzymując konstytucyjność przepisów amnestyjnych w tym względzie, wskazał jednocześnie, że obowiązek reparacyjny ciąży na państwie, a nie na sprawcy (jednostce)⁷¹.

Program reparacyjny powstał także w Chile, w związku z pracą tamtejszej Na-rodowej Komisji Prawdy i Pojednania⁷². Komisja zakończyła działanie w 1991 r., publikując raport końcowy, w którym rekomendowała reparacje i finansowe, i sym-boliczne dla ofiar. Rezultatem było powstanie Narodowej Korporacji dla Reparacji i Pojednania, powołanej na mocy dekretu przez chilijskiego prezydenta Patricio Aylwina. Korporacja skonstruowała i przekazywała corocznie około 16 mln dola-rów dla prawie 5 tys. ofiar – zidentyfikowanych i wymienionych w pracach Komisji.

Program naprawczy był jednak ograniczony mandatem Komisji, niepozwalającym na badanie sytuacji naruszeń praw człowieka w postaci tortur, które nie skończy-ły się śmiercią lub zaginięciem bezpośredniej ofiary⁷³. Próbę wypełnienia tej luki we wdrażaniu sprawiedliwości (dla) ofiar podjęła druga Narodowa Komisja ds.

Więźniów Politycznych i Tortur, funkcjonująca w latach 2003–2005. Dzięki pra-cy Komisji ponad 20 tys. ofiar tortur mogło otrzymać odszkodowanie w formie comiesięcznego świadczenia pieniężnego. Kontynuację reparacji stanowił rządo-wy program z przełomu 2009 i 2010 r., mający za zadanie włączyć do możliwości ubiegania się o naprawę naruszeń te jednostki, które zostały pominięte w pracach obu chilijskich komisji.

Ciekawy przypadek stanowiła Komisja Słuszności i Pojednania w Maro-ku, której praca zorientowana była właśnie wokół kwestii reparacji. Na pięć lat przed ostatecznym powołaniem Komisji, co nastąpiło w 2004 r., specjalny pa-nel arbitrażowy przygotował i wdrożył program reparacyjny dla ponad 6 tys.

ofiar. Był on jednak krytykowany za brak przejrzystości funkcjonowania, a także

69 International Center for Transitional Justice, Ignoring Cries for Justice, South Afri-ca Fails Victims of Apartheid-era Crimes, 1.07.2013, https://www.ictj.org/news/

ignoring-cries-justice-south-africa-fails-victims-apartheid-era-crimes.

70 Wyrok Sądu Konstytucyjny RPA z dnia 25 lipca 1996 r. w sprawie Organizacji Lu-dów Azańskich (AZAPO), sprawa nr CCT 17/96. Por. podrozdz. 6.2.2.3 niniejszego opracowania.

71 L. du Plessis, AZAPO: Monument, Memorial… or Mistake?, [w:] W. le Roux, K. van Marle (red.), Law, Memory and the Legacy of Apartheid: Ten Years After AZAPO v President of South Africa, Pretoria University Law Press: Pretoria 2007, s. 51–64.

72 Szerzej: V.E. Cuevas, M.L. Ortiz Rojas, P.R. Baeza, Truth Commission: An Uncertain Path?

Comparative Study of Truth Commissions in Argentina, Chile, El Salvador, Guatemala and South Africa from the Perspective of Victims, Their Relatives, Human Rights Organizations and Experts, Association for the Prevention of Torture: Santiago de Chile – Geneva 2002.

73 M. Ensalaco, Truth Commissions for Chile and El Salvador: A Report and Assessment,

„Human Rights Quarterly” 1994, vol. 16, nr 4, s. 656–675.

za niepodjęcie działań z zakresu poszukiwania i opowiadania prawdy⁷⁴. Spowo-dowało to powołanie Komisji, z położeniem dużego nacisku na zaprojektowanie nowego programu naprawczego dla pokrzywdzonych. Kompleksowy pomysł za-kładał implementację reparacji indywidualnych, zbiorowych, materialnych oraz symbolicznych. Do tych ostatnich zaliczyć można choćby przekształcanie daw-nych miejsc zatrzymań czy przetrzymania więźniów na muzea i miejsca pamię-ci zbiorowej. Dość szybko i efektywnie zrealizowano wypłatę odszkodowań dla ofiar indywidualnych (ponad 9 tys. osób), jak również zaproponowano program rehabilitacyjny (pomoc medyczna) dla pokrzywdzonych⁷⁵. Eksperci ocenili także wysoko urzeczywistnioną próbę przełamania tradycyjnego prawa marokańskie-go, sankcjonującego nierówność pomiędzy mężczyzną i kobietą, wprowadzając równą kwotę odszkodowań niezależnie od płci ofiary⁷⁶.

W Sierra Leone, gdzie w 2004 r. w swoim raporcie końcowym tamtejsza Komi-sja Prawdy i Pojednania proponowała wdrożenie specjalnego programu reparacyj-nego, władze państwowe odnosiły się z dużą rezerwą do tego pomysłu (zwłaszcza mając na względzie ograniczone rządowe możliwości finansowe). Reparacje doty-czyły 5 grup ofiar: dzieci; wdów, które straciły swoich mężów podczas wojny; kobiet – ofiar przestępstw seksualnych; osób po amputacji (RUF terroryzował ludność właśnie poprzez brutalne pozbawianie ich części ciała, traktując ten akt jako jedną z metod prowadzenia walk); oraz innych rannych w wyniku działań wojennych.

W praktyce dopiero zaangażowanie Komisji Budowania Pokoju ONZ w 2008 r.

i przekazanie 3 mln dolarów na fundusz reparacyjny, mający pomóc prawie 30 ty-siącom ofiar⁷⁷, spowodowało, że program naprawczy mógł zostać właściwie imple-mentowany⁷⁸. To także przykład na przenikanie się działań z zakresu sprawiedli-wości okresu przejściowego i peace-building po konflikcie, czego Komisja Budowa-nia Pokoju może stać się współczesnym instytucjonalnym symbolem.

Jeszcze większą rozpiętość czasową pomiędzy raportem końcowym komisji prawdy, zawierającym rekomendacje w celu wdrożenia programów reparacyj-nych, zaobserwować można na przykładzie Komisji Narodowej ds. Zaginięć Lu-dzi w Argentynie. Komisja zakończyła swoją niespełna roczną pracę we wrześniu 1984 r., a pierwsze prawo naprawcze zostało uchwalone dopiero dekadę później, w 1994 r. W argentyńskim przypadku istotnym czynnikiem „mobilizującym”

74 V. Opgenhaffen, M. Freeman, Transitional Justice in Morocco: A Progress Report, Inter-national Center for Transitional Justice: New York, 2005.

75 International Center for Transitional Justice, Truth and Reconciliation in Morocco, 1.01.2009, https://www.ictj.org/publication/truth-and-reconciliation-morocco.

76 P.B. Hayner, op. cit., s. 173.

77 M. Suma, C. Correa, Report and Proposal for the Implementation of Reparations in Sierra Leone, https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-SierraLeone-Reparations--Report-2009-English.pdf.

78 E. Conteh, M. Berghs, „Mi At Don Poil”: A Report on Reparations in Sierra Leone for Am-putee and War-Wounded People, AmAm-putee and War-Wounded Association: Freetown 2014.

149 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar krajowy

władze do podjęcia i wdrożenia programu reparacyjnego były sprawy przed Mię-dzyamerykańską Komisją Praw Człowieka (MKPC) z 1991 r., skierowane przez ofiary reżimu junty wojskowych⁷⁹. Ostatecznie władze Argentyny porozumiały się z pokrzywdzonymi, przekazując im zasadne odszkodowanie. Podstawę prawną stanowił dekret egzekutywy, przyspieszający jednocześnie pracę nad rozwiązania-mi ustawowyrozwiązania-mi. W pierwszej kolejności programem naprawczym objęto ofiary bezprawnych pozbawień wolności, a następnie regulacje rozszerzono także na ofia-ry wymuszonych zaginięć oraz tych, którzy zostali pozbawieni życia w trakcie tzw.

brudnej wojny. Reparacje przyniosły wiele ułatwień na gruncie prawa krajowego dla bliskich bezpośrednich pokrzywdzonych. To choćby dodanie kategorii ofiary

„poddanej wymuszonemu zaginięciu” obok „uznanej za zmarłego”, co miało swo-je przełożenie na prawo spadkowe, ale także wiele prostych czynności prawnych (np. otwarcie lub zamknięcie konta bankowego czy sprzedaż nieruchomości)⁸⁰.

Kazus komisji argentyńskiej nakazuje postawić pytanie o rzeczywiste zako-rzenienie tworzonych reparacji w pracach komisji prawdy. Jest wszak faktem, że od publikacji raportu końcowego do sformułowania reparacji minęła prawie dekada. Ponadto sama komisja skupiła się w swym działaniu wyłącznie na ofia-rach wymuszonych zaginięć, przedstawiając w raporcie udokumentowaną listę 8960 pokrzywdzonych – reparacje rozwijane przez kolejne akty prawa krajo-wego dodawały inne kategorie ofiar. Wreszcie, istotnym impulsem były sprawy przed MKPC – presja czynnika zewnętrznego. Niemniej jednak warto zauwa-żyć, że to sama komisja prawdy – choć w bardzo ogólny sposób – zaproponowała przyjęcie odpowiednich rozwiązań w zakresie reparacji, co stanowiło prymarny element budowania późniejszych programów naprawczych dla ofiar reżimu woj-skowych w Argentynie.

4.3.2. Reparacje wdrażane niezależnie od istnienia