Prawo międzynarodowe praw człowieka – regulacje o charakterze ogólnym

195 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

(art. 4). Ponadto statuuje się obowiązek badania każdego przypadku wymuszonego zaginięcia i osądzenia osób odpowiedzialnych (bring responsible to justice), przed-stawicieli władz państwowych, osób lub grup działających z ich upoważnienia lub polecenia (art. 2), a także osób działających bez takowego (art. 3).

Istotną regulację odnaleźć można natomiast w art. 8, stanowiącym, że pań-stwo, które stosuje termin przedawnienia do zbrodni enforced disappearances, musi zapewnić, żeby termin ten był odpowiednio długi oraz zagwarantować, że nie zaszkodzi on ofiarom naruszenia w otrzymaniu skutecznego środka ochro-ny prawnej. Bez wątpliwości należy natomiast przyjąć, że w stosunku do zakro-jonej na szeroką skalę lub systemowej praktyki wymuszonych zaginięć państwo nie może stosować terminu przedawnienia. Związane jest to z faktem osiągnięcia przez taką praktykę „poziomu” zbrodni przeciwko ludzkości, a ściślej mówiąc, istnienia normy prawa międzynarodowego o niestosowalności terminu przedaw-nienia wobec tego typu zbrodni.

KWZ zobowiązuje państwa także do ustanowienia kompetencji umożliwiają-cej wykonywanie swojej jurysdykcji wobec sprawcy naruszenia znajdującego się na terytorium państwa, wydanie go innemu państwu lub poddanie pod osąd przez kompetentny międzynarodowy trybunał karny [art. 9 (2)]. Państwo powinno osobę podejrzaną zatrzymać i niezwłocznie przystąpić do zbadania okoliczności narusze-nia i ustalenarusze-nia faktów (art. 10). Na potrzeby ewentualnej ekstradycji „zbrodnarusze-nia wy-muszonego zaginięcia nie będzie poczytywana jako zbrodnia polityczna, zbrodnia związana ze zbrodnią polityczną lub zbrodnia inspirowana motywacją polityczną”

[art. 13 (1)].

Pomimo braku w chwili obecnej klaryfikacji hierarchii zobowiązań co do ściga-nia sprawców lub ich ekstradycji, jak się wydaje, można per analogiam zastosować rozumowanie MTS w sprawie Belgia przeciwko Senegalowi, dotyczącej interpretacji natury zobowiązań na gruncie Konwencji ws. zakazu tortur. W rezultacie, rów-nież na gruncie KWZ pierwotnym zobowiązaniem państwa jest ściganie i ukaranie sprawców, a ich wydanie powinno być traktowane jako opcja.

Konwencja ważna jest także z punktu widzenia interesów ofiary naruszeń. Jako pierwszy instrument traktatowy ustanawia prawo ofiar do prawdy, a także tworzy mechanizm kontrolny, tj. Komitet ds. Wymuszonych Zaginięć (art. 26–36). Nie-mniej jednak rozstrzygnięcie Komitetu nie ma charakteru wiążącego.

6.1.3. Prawo międzynarodowe praw człowieka – regulacje

z konwencji o charakterze ogólnym związane są tylko państwa-strony wobec osób znajdujących się na ich terytorium, pod ich jurysdykcją, a także wobec osób, w stosunku do których sprawują efektywną kontrolę (poza terytorium), choć raczej w drodze wyjątku, co zauważył ETPC np. w sprawie Banković przeciwko Belgii³⁹.

Prawo do sprawiedliwości zbudowane jest wokół konstrukcji pozytywnych zo-bowiązań państw-stron poszczególnych paktów i konwencji. Zarówno ich wymiar materialny, tj. stworzenie odpowiedniego, efektywnego systemu ochrony prawnej na gruncie krajowym, jak i proceduralny, dotyczący wszczęcia i przeprowadzenia rzetelnego postępowania, dopełniają się, tworząc podstawy right to justice.

Warto nadmienić, że na gruncie konwencji o charakterze ogólnym związek prawa do sprawiedliwości z prawem do prawdy jest szczególnie widoczny, w szczególności gdy bierze się pod uwagę przenikanie się obowiązku w zakresie ścigania i karania osób winnych naruszeń (duty to prosecute) z obowiązkiem odnoszącym się do wyjaśnie-nia okoliczności popełniewyjaśnie-nia danego naruszewyjaśnie-nia (duty to investigate), co do zasady przybierającego formę zobowiązania w zakresie wszczęcia odpowiedniego postępo-wania. Jednocześnie, trzeba za MTPC (sprawa Velásquez-Rodriguez przeciwko Hon-durasowi⁴⁰) przypomnieć, że prawo międzynarodowe praw człowieka nie może być utożsamiane z międzynarodowym prawem karnym czy wdrażaniem sprawiedliwości karnej. Państwa nie występują bowiem w rolach oskarżonych, głównym celem tegoż jest ochrona ofiar naruszeń (i np. przyznanie odszkodowania), a nie ukaranie osób winnych⁴¹. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że zakres i charakter duty to investigate, związanego genetycznie ze zobowiązaniem w zakresie ścigania i karania sprawców, zostanie szczegółowo omówiony w rozdziale poświęconym prawu do prawdy.

6.1.3.1. Charakter i zakres zobowiązania w zakresie ścigania i karania osób winnych naruszeń

MPPOiP nie zawiera explicite przepisów regulujących kwestię prawa do sprawied-liwości, jak i prawa do prawdy. Niemniej orzecznictwo oraz prace Komitetu Praw Człowieka (KPC) zdeterminowały treść praw jednostki poprzez odwołanie się do natury zobowiązań państw-stron.

Komitet w Komentarzu Generalnym nr 31⁴², dotyczącym wykładni art. 2 Paktu, stwierdził, że każde państwo-strona ma obowiązek nie tylko poszanowania praw gwarantowanych przez Pakt, ale także zapewnienia ich pełnej realizacji. Komitet

39 W sprawie tej ETPC ostatecznie nie przychylił się do zdania skarżących, nie znajdując żadnego łącznika jurysdykcyjnego między nimi a państwem (Belgią) biorącym udział w operacji NATO (bombardowanie Serbii). Zob. orzeczenie ETPC z dnia 12 grudnia 2001 r.

w sprawie Banković przeciwko Belgii, skarga nr 52207/99, par. 67, 71, 82. Por. wyrok ETPC z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie Loizidou przeciwko Turcji, skarga nr 15318/89.

40 Wyrok MTPC z dnia 29 lipca 1988 r. w sprawie Velásquez-Rodriguez przeciwko Hondu-rasowi, ser. C, nr 4.

41 Ibidem, par. 134.

42 Komentarz Generalny KPC nr 31….

197 Źródła i charakter zobowiązania państwa w przedmiocie ścigania…

zauważył, że na gruncie art. 2 (1) można wskazać zarówno zobowiązania nega-tywne, jak i pozytywne państwa-strony. Choć Pakt nie może być rozumiany jako zastępczy mechanizm dla rozwiązań prawa cywilnego czy prawa karnego danego państwa, to jednak pełna realizacja praw jednostki wymaga podjęcia działań na-tury legislacyjnej, sądowej, administracyjnej, edukacyjnej oraz innej, skutkującej zapewnieniem istnienia w praktyce praw gwarantowanych przez MPPOiP. Ponadto państwo, choć Pakt jako traktat prawnomiędzynarodowy nie posiada efektu hory-zontalnego (relacja jednostka–jednostka), może być odpowiedzialne za naruszenia popełnione przez funkcjonariuszy, ale także przez podmioty prywatne. Niedopeł-nienie pozytywnego obowiązku zapewnienia realizacji praw, polegającego na za-pobieganiu, ściganiu, karaniu oraz naprawieniu szkody (krzywdy), może zatem skutkować naruszeniem MPPOiP przez państwo-stronę.

Jak należy interpretować postanowienia Paktu w kontekście konsekwencji praw-nych dla podmiotu (jednostki) naruszającej prawa gwarantowane przez MPPOiP?

Warto zauważyć, że Pakt, spełniający niewątpliwie rolę prewencyjną, w art. 2 (3) nakłada obowiązek na państwo w postaci zapewnienia skutecznego środka ochro-ny prawnej (right to an effective remedy). Jak podkreślają twórcy polskiego komen-tarza do MPPOiP, należy przyjąć, że środek ten nie ma wyłącznie charakteru re-presyjnego (co można było odczytać z wcześniejszego orzecznictwa KPC), tj. nie występuje tylko w sytuacji uprzedniego naruszenia prawa gwarantowanego przez Pakt⁴³. Przyjmując bowiem taki punkt widzenia, MPPOiP nie tworzyłby efektyw-nego mechanizmu ochrony praw. Z pewnością skuteczny środek ochrony prawnej odnosi się natomiast do ofiary naruszeń, nie zaś do samego sprawcy.

Wypada za Diane Orentlicher zauważyć⁴⁴, że niezawarcie w Pakcie przepisu kształtującego zobowiązania osądzenia sprawcy naruszeń nie przesądza o jego nie-istnieniu, przynajmniej na gruncie wykładni jego treści. Co więcej, odpowiednie odczytanie tekstu dokumentu może wskazywać, że w pewnych okolicznościach państwo ma obowiązek osądzenia osoby winnej naruszenia. Sprzyja temu inter-pretacja art. 7, dotyczącego zakazu tortur i nieludzkiego traktowania, poczyniona przez Komitet w Komentarzu Generalnym nr 20⁴⁵. Komitet zauważył, że osoba dokonująca aktu tortur lub nieludzkiego traktowania, bez względu na to, czy jest to funkcjonariusz publiczny, osoba działająca w imieniu państwa lub osoba pry-watna, musi być osądzona za swój czyn oraz skazana (must be held responsible).

Co ciekawe, uważna lektura komentarza dowodzi, że konieczność (obowiązek)

„doprowadzenia” przed oblicze wymiaru sprawiedliwości osób winnych naruszeń

43 K. Sękowska-Kozłowska, R. Wieruszewski, Art. 2 – Implementacja do krajowego porząd-ku prawnego. Zakaz dyskryminacji, [w:] R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, Wolters Kluwer: Warszawa 2012, s. 55–56.

44 D. Orentlicher, Settling Accounts: The Duty to Prosecute Human Rights Violations of a Prior Regime, „The Yale Law Journal” 1991, vol. 100, s. 2571.

45 Komentarz Generalny KPC nr 20, General Comment No. 20: Replaces General Comment No. 7 Concerning Prohibition of Torture and Cruel Treatment or Punishment (1992), par. 13.

istnieje obok zobowiązania w zakresie zapewnienia skutecznego środka ochrony prawnej ofierze. W Komentarzu Generalnym nr 14, odnoszącym się do ochrony prawa do życia, Komitet stwierdził, że państwa-strony powinny stosować środki prawnokarne w celu zapobiegania pozbawianiu życia (deprivation of life) i jego ka-rania⁴⁶. W Komentarzu Generalnym nr 31 Komitet zauważa zaś, że brak wszczę-cia właściwego postępowania wyjaśniającego dane naruszenie oraz nieosądzenie osób winnych może skutkować naruszeniem samego Paktu⁴⁷. W szeregu spraw dotyczących zasadniczo tortur i nieludzkiego traktowania (art. 7), pozasądowych egzekucji (art. 6) oraz (wymuszonych) zaginięć (art. 6, 7, 9) Komitet przyjmował podobne rozumowanie.

W sprawie Barbato przeciwko Urugwajowi⁴⁸ Komitet zdecydował, że Urugwaj jest zobowiązany do podjęcia działań co do ustalenia faktów śmierci zaginionego, jak i osądzenia oraz ukarania sprawcy (bring to justice any person found to be re-sponsible). Identyczną konkluzję Komitet przyjął w sprawie Quinteros przeciwko Urugwajowi⁴⁹, ważnej także ze względu na zidentyfikowanie prawa składającego komunikat (matki) do wiedzy na temat losów bezpośredniej ofiary naruszenia (cór-ki). Uogólniając, Komitet Praw Człowieka czynił podobne obserwacje na gruncie naruszenia art. 6⁵⁰, art. 7⁵¹, art. 9⁵² czy art. 10⁵³.

Sformułowanie Komitetu o „doprowadzeniu przed oblicze sprawiedliwości”

(bring to justice), z pewnością samo w sobie mało ostre i dość mgliste, zostało doo-kreślone przez samo ciało monitorujące Pakt jako konieczność wdrożenia mechani-zmów prawnokarnych w celu ukarania sprawców naruszeń. Co więcej, uniemożli-wienie ukarania sprawców, np. poprzez przyjęcie krajowych regulacji, wyłączających bezprawność danych aktów funkcjonariuszy państwa, mieści się w pojęciu narusze-nia praw gwarantowanych przez Pakt, w tym w szczególności prawa do życia.

Z taką sytuacją Komitet miał do czynienia na gruncie sprawy de Guerrero prze-ciwko Kolumbii⁵⁴, gdzie żona składającego komunikat została pozbawiona życia

46 Komentarz Generalny KPC nr 6, General Comment No. 06: The Right to Life (art. 6), (1982), par. 3.

47 Komentarz Generalny KPC nr 31…, par. 18.

48 Decyzja KPC z dnia 21 października 1982 r. w sprawie Barbato i inni przeciwko Urugwa-jowi, komunikat nr 84/1981, par. 11.

49 Decyzja KPC z dnia 21 lipca 1983 r. w sprawie Quinteros przeciwko Urugwajowi, komu-nikat nr 107/1981, par. 16.

50 Decyzja KPC z dnia 27 października 1987 r. w sprawie Miango Muiyo przeciwko Zairowi, komunikat nr 194/1985, par. 11.

51 Decyzja KPC z dnia 2 listopada 1993 r. w sprawie Kananga Tchiongo a Minanga przeciw-ko Zairowi, przeciw-komunikat nr 366/1989, par. 7.

52 Decyzja KPC z dnia 7 kwietnia 1994 r. w sprawie Bozize przeciwko Republice Środkowo-afrykańskiej, komunikat nr 428/1990, par. 7.

53 Decyzja KPC z dnia 29 marca 1982 r. w sprawie Bleier przeciwko Urugwajowi, komunikat nr 7/30/1982, par. 15.

54 Decyzja KPC z dnia 31 marca 1982 r. w sprawie de Guerrero przeciwko Kolumbii, komunikat nr 11/45/1982.