Reparacje wdrażane niezależnie od istnienia innych mechanizmów transitional justice

149 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar krajowy

władze do podjęcia i wdrożenia programu reparacyjnego były sprawy przed Mię-dzyamerykańską Komisją Praw Człowieka (MKPC) z 1991 r., skierowane przez ofiary reżimu junty wojskowych⁷⁹. Ostatecznie władze Argentyny porozumiały się z pokrzywdzonymi, przekazując im zasadne odszkodowanie. Podstawę prawną stanowił dekret egzekutywy, przyspieszający jednocześnie pracę nad rozwiązania-mi ustawowyrozwiązania-mi. W pierwszej kolejności programem naprawczym objęto ofiary bezprawnych pozbawień wolności, a następnie regulacje rozszerzono także na ofia-ry wymuszonych zaginięć oraz tych, którzy zostali pozbawieni życia w trakcie tzw.

brudnej wojny. Reparacje przyniosły wiele ułatwień na gruncie prawa krajowego dla bliskich bezpośrednich pokrzywdzonych. To choćby dodanie kategorii ofiary

„poddanej wymuszonemu zaginięciu” obok „uznanej za zmarłego”, co miało swo-je przełożenie na prawo spadkowe, ale także wiele prostych czynności prawnych (np. otwarcie lub zamknięcie konta bankowego czy sprzedaż nieruchomości)⁸⁰.

Kazus komisji argentyńskiej nakazuje postawić pytanie o rzeczywiste zako-rzenienie tworzonych reparacji w pracach komisji prawdy. Jest wszak faktem, że od publikacji raportu końcowego do sformułowania reparacji minęła prawie dekada. Ponadto sama komisja skupiła się w swym działaniu wyłącznie na ofia-rach wymuszonych zaginięć, przedstawiając w raporcie udokumentowaną listę 8960 pokrzywdzonych – reparacje rozwijane przez kolejne akty prawa krajo-wego dodawały inne kategorie ofiar. Wreszcie, istotnym impulsem były sprawy przed MKPC – presja czynnika zewnętrznego. Niemniej jednak warto zauwa-żyć, że to sama komisja prawdy – choć w bardzo ogólny sposób – zaproponowała przyjęcie odpowiednich rozwiązań w zakresie reparacji, co stanowiło prymarny element budowania późniejszych programów naprawczych dla ofiar reżimu woj-skowych w Argentynie.

4.3.2. Reparacje wdrażane niezależnie od istnienia

Przykładem takiego państwa jest Brazylia, która do dziś mierzy się z narusze-niami praw i swobód obywatelskich z okresu dyktatury wojskowych, trwającej od 1964 do 1985 r. Dopiero w 2011 r. Brazylia powołała Narodową Komisję Prawdy, badającą dłuższy okres represji, bo od 1946 do 1988 r., która 10 grudnia 2014 r.

przedłożyła raport końcowy. Zdecydowanie największym problemem Brazylii jest fakt, że prawo amnestyjne z 1979 r. skutecznie blokuje pociągnięcie do odpowie-dzialności sprawców naruszeń praw. Pośród wielu rekomendacji Komisji, głównie dotyczących zmiany prawa amnestyjnego, jak i przeprowadzenia reform instytu-cjonalnych, znalazły się także postulaty w zakresie reparacji⁸¹.

Warto jednak odnotować, że długoletnia walka organizacji pozarządowych, skupionych wokół ofiar politycznych represji, doprowadziła do podpisania przez prezydenta Fernando Cardoso prawa nr 9140 z 1995 r.⁸² Akt – określany jako prawo ofiar politycznych mordów i wymuszonych zaginięć (Lei dos Mortos e Desapareci-dos Polıticos) – oficjalnie uznawał kilkaset osób poddanych zbrodni wymuszonego zaginięcia (oraz innych politycznych represji) oraz przyznawał odszkodowanie pie-niężne dla pokrzywdzonych. Ponadto prawo nr 9140 kreowało specjalną komisję umieszczoną w strukturze ministerstwa sprawiedliwości, mającą za zadanie zi-dentyfikować większą liczbę ofiar. Niemniej jednak, z perspektywy samych ofiar akt oceniany było jako niewystarczający – przede wszystkim nie rozciągał swojego zastosowania na wiele kategorii ofiar, w szczególności tych, którzy zaginęli bądź poddani byli innym represjom po 1979 r., czyli po czasie przyjęcia prawa amne-styjnego. Prawo z 1995 r. zawierało także utrudnienia proceduralne dla pokrzyw-dzonych, przede wszystkim to na nich przerzucając ciężar dowodu. W szczegól-ności problematyczne stawało się wykazanie, że prawa pokrzywdzonego zostały naruszone w związku z działaniem państwa lub jego funkcjonariuszami – wobec braku innych mechanizmów zdeterminowania odpowiedzialności państwa nieraz udowodnienie swoich racji było niemożliwe. Ostatecznie praca specjalnej komisji spowodowała wypłatę reparacji materialnych 280 osobom do 1999 r. Niedoskona-łość komisji objawiła się w zakładaniu odrębnych spraw sądowych przez rodziny bezpośrednich ofiar. Niektóre z nich są do dziś rozstrzygane przez sądy brazylijskie.

Równolegle władze brazylijskie przyjęły w 2002 r. prawo nr 10536 oraz w 2004 r.

nr 10875, nowelizujące część postanowień wcześniejszego aktu, przede wszystkim rozszerzając krąg ofiar także na tych, którzy doznali naruszenia prawa po 1979 r.

(przyjęcie amnestii).

Godnym zauważenia przypadkiem próby wdrożenia reparacji w społeczeń-stwie przekształcającym się jest także Malawi. To państwo postkolonialne, które po uzyskaniu niepodległości w 1964 r. stało się opresyjną dyktaturą, zarządzaną przez prezydenta Hastingsa Kumuzę Bandę. W 1994 r. Malawi wprowadziło system

81 International Center for Transitional Justice, ICTJ Welcomes the Historic Final Report from Brazil’s National Truth Commission, 10.12.2014, https://www.ictj.org/news/

ictj-welcomes-historic-final-report-brazil%E2%80%99s-national-truth-commission.

82 Szerzej: I. Cano, P.S. Ferreira, The Reparations Program in Brazil, [w:] P. de Greiff (red.), op. cit., s. 102–153.

151 Reparacje za „historyczne krzywdy” – wymiar krajowy

wielopartyjny, rozpoczęto proces demokratyzacji kraju, a prezydent Banda oddał władzę wybranemu przez naród Bakili Muluzi. Przemiany, które nastąpiły w ma-lawijskim państwie, zainicjowały także postawienie szeregu pytań o osądzenie sprawców naruszeń z okresu dyktatury, powołanie komisji prawdy oraz sformo-wanie programu reparacyjnego dla ofiar. Co ciekawe, w 1995 r. rozpoczął się proces karny przed sądem krajowym przeciwko byłemu już prezydentowi, jednak Ban-da został uniewinniony od stawianych mu zarzutów zabójstwa członków swojego gabinetu kilka lat wcześniej⁸³. Nie powstała postulowana komisja prawdy, a jedy-nym w miarę kompleksowym mechanizmem transitional justice pozostały wysiłki reparacyjne⁸⁴.

W tym celu malawijskie władze powołały Narodowy Trybunał Odszkodowaw-czy (sygnalizowany na gruncie nowej konstytucji z 1995 r.) wraz ze specjalnym fun-duszem przeznaczonym na wypłatę stosownych reparacji materialnych. Trybunał został utworzony na okres 10 lat, kończąc swoją działalność w 2004 r. ⁸⁵ Rozpatrzył on kilkanaście tysięcy roszczeń ofiar dyktatury Bandy, jednak w związku z brakiem dostatecznych środków jedynie część doczekała się wypłaty odszkodowania. Prob-lem stanowiła także regulacja umożliwiająca zmianę decyzji Trybunału przez Izbę Apelacyjną przy Sądzie Najwyższym. W istotny sposób ograniczało to niezależność i skuteczność działania Trybunału. Drugim rozwiązaniem było przyznanie pra-wa do zgłaszania roszczeń w stosunku do każdej osoby indywidualnej, działającej w imieniu i na rzecz władzy w czasie trwania reżimu prezydenta Bandy.

Z pewnością wprowadzenie przynajmniej zrębów reparacji w państwie rozwija-jącym się zasługuje na odnotowanie, aczkolwiek bez implementacji innych mecha-nizmów transitional justice działalność Trybunału pozostaje oderwana od praprzy-czyny jego powstania, zwłaszcza w społecznym odbiorze. Trybunał nie wskazał imiennie osób odpowiedzialnych ani nie wspomógł procesu poszukiwania i opo-wiadania prawdy, co osłabiło jego znaczenie z perspektywy całości sprawiedliwości okresu przejściowego.

Na koniec rozważań dotyczących wdrożenia odpowiednich programów re-paracyjnych za historyczne krzywdy warto pokrótce odnieść się do doświadcze-nia Polski i kwestii tzw. miedoświadcze-nia zabużańskiego. To problem zakreśledoświadcze-nia formy i sposobu rekompensaty za utracone majątki we wschodnich województwach II Rzeczypospolitej po zmianie granic w wyniku zakończenia II wojny światowej.

W następstwie przeobrażeń geopolitycznych w naszej części Europy gros obywateli przedwojennej Rzeczypospolitej zostało przesiedlonych (mówi się o liczbie 1 mi-liona 240 tys. repatriowanych) na podstawie tzw. umów republikańskich zawar-tych we wrześniu 1944 r. przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)

83 S. Kadri, Prosecuting Hastings Banda in Malawi, [w:] M. Lattimer, P. Sands (red.), Justice for Crimes Against Humanity, Hart Publishing: Oxford 2003, s. 345 i nast.

84 M. Mutua, Confronting the Past: Accountability for Human Rights Violations in Malawi, The Robert F. Kennedy Memorial Center for Human Rights: Washington D.C. 1994, s. 2.

85 A.P. Mutharika, Accountability for Political Abuses in Pre-Democratic Malawi: The Primacy of Truth, „Third World Legal Studies” 2003, vol. 16, s. 209–210.

z rządami Białoruskiej, Litewskiej i Ukraińskiej SRR oraz umowy pomiędzy Tym-czasowym Rządem Jedności Narodowej RP a rządem ZSRR o prawie zmiany oby-watelstwa radzieckiego osób narodowości rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, ru-sińskiej i litewskiej mieszkających na terytorium Polski i o ich ewakuacji do ZSRR, z lipca 1945 r.

Warto podkreślić, że to nie wskazane umowy (pomimo szeregu kontrowersji doty-czących ich mocy obowiązującej)⁸⁶ stanowiły podstawę roszczeń Zabużan, ale przy-jęte przez państwo polskie rozwiązania krajowe. Wysiłki w tym zakresie rozpoczęto jeszcze w latach 40. XX w.⁸⁷ i trwały one w okresie PRL, aż do III RP. Istotne akty prawne regulujące problematykę reparacji dla Zabużan to przede wszystkim ustawy z 1985 r.⁸⁸, 1997 r.⁸⁹, 2003 r.⁹⁰ oraz ostatnia z 2005 r. – o realizacji prawa do rekom-pensaty wraz z nowelą z 2014 r.⁹¹ Wielość przyjętych aktów prawnych spowodowała brak jednolitości i pewności rozwiązań dla samych beneficjentów. Ustawa z 2005 r.

ujednolica część regulacji, przede wszystkim przez wskazanie, że wszystkie wszczęte i niezakończone postępowania na podstawie wcześniejszych aktów toczyć się miały w świetle rozwiązań z 2005 r. System polegał na kierowaniu wniosków indywidu-alnych do właściwych wojewodów celem potwierdzenia prawa do rekompensaty.

Termin ich składania upłynął 31 grudnia 2008 r. Na chwilę obecną państwo polskie (poprzez Fundusz Rekompensacyjny) wypłaciło ponad 1,6 mld złotych, a złożono około 100 tys. wniosków⁹².

Niewątpliwie systematyczne wdrażanie tego niezwykle złożonego programu reparacyjnego (i to już w dobie PRL) należy ocenić bardzo pozytywnie, właśnie jako wyrównywanie historycznych krzywd. Jednocześnie badacze tematu piętnują szereg niedoskonałości przyjmowanych rozwiązań⁹³, a także opieszałość admini-stracji publicznej.

86 Szerzej: A. Młynarska-Sobaczewska, Odpowiedzialność państwa polskiego za mienie zabużańskie, „Państwo i Prawo” 2010, nr 2, s. 58.

87 M.in. Dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz.U. z 1944 r. Nr 4, poz. 17, Dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska, Dz.U. Nr 49, poz. 279.

88 Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nierucho-mości, Dz.U. z. 1985 r. Nr 22, poz. 99,

89 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. z 2000 r. Nr 42, poz. 543.

90 Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nierucho-mości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego, Dz.U. z 2000 r., Nr 6, poz. 39.

91 Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawie-nia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. z 2005 r.

Nr 169, poz. 1418, ze zm.

92 Za: J. Prokop, Mienie zabużańskie – termin upłynął, a wypłaty wciąż trwają, „Stosunki Międzynarodowe”, 12.07.2011, http://stosunki.pl/?q=content/mienie-zabu.

93 M.in. problemy z określeniem właściwej grupy rzeczywistych beneficjentów, problem ze składaniem wniosków przez spadkobierców osób zmarłych, problem z interpretacją

153 Wnioski

Warto wspomnieć, że kwestia mienia zabużańskiego – w świetle rozwiązań ustawowych do przyjęcia ustawy z 2005 r. – stała się problemem rozstrzyganym przez ETPC. Zabużanie skierowali swoje kroki do Trybunału, który w wyro-ku w sprawie Broniowski przeciwko Polsce (wyrok pilotażowy) z 2004⁹⁴ i 2005 r.

(ugoda)⁹⁵, stwierdził, że Polska naruszyła art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC (prawo do własności) przez zaniechanie implementacji skutecznego mechanizmu realizacji tzw. prawa zaliczania osób uprawnionych do ekwiwalentu za mienie zabużańskie.

W swym orzeczeniu Trybunał w Strasburgu zobowiązał państwo polskie do zmian w prawodawstwie, co w znacznej mierze zostało zrealizowane poprzez przyjęcie przywoływanej ustawy z 2005 r.