mechanizmów sprawiedliwości okresu przejściowego
5.2. Pojęcie ofiary w systemach ochrony praw człowieka
Z pewnością to właśnie prawo międzynarodowe praw człowieka nadało specyficzny ton procesowi upodmiotowienia jednostki w prawie międzynarodowym. Skonkre-tyzowało pojęcie ofiary naruszeń jako podmiot skarżący państwo w danym postę-powaniu przed międzynarodowym organem, mogący w ramach kontroli sądowej zweryfikować naruszenie praw materialnych i posiadający w tym celu właściwe prawa proceduralne. Ofiara naruszeń zatem to nie tylko jednostka, która poniosła szkodę (krzywdę) w wyniku pogwałcenia prawa przez państwo. To przede wszyst-kim ten podmiot, który dzięki istnieniu odpowiednich środków ochrony prawnej może wszcząć i prowadzić postępowanie przed właściwym sądem krajowym (right to an effective remedy), a następnie przed odpowiednim międzynarodowym orga-nem (sądem). Kwintesencją funkcjonowania systemów ochrony praw człowieka jest przyznanie jednostkom-ofiarom naruszeń praw materialnych, jak i praw procedu-ralnych. Istnienie praw proceduralnych jako możliwość samodzielnego, skuteczne-go popierania swoich roszczeń stanowi wszak największy dylemat dotyczący pozycji ofiary w międzynarodowym prawie humanitarnym.
To, co wydaje się najistotniejsze, jeśli chodzi o identyfikację forów dochodzenia roszczeń przez ofiary naruszeń z perspektywy sprawiedliwości okresu przejścio-wego, to pytanie o zakres podmiotowy danego instrumentu prawa międzynarodo-wego praw człowieka. Bez wątpienia zdeterminowanie podmiotów posiadających locus standi (co do zasady osób znajdujących się na terytorium lub pod jurysdykcją
7 L. Zegveld, Remedies for Victims of Violations of International Humanitarian Law, „Inter-national Review of the Red Cross” 2003, vol. 85, nr 851, s. 501.
8 Ibidem, s. 502.
9 Zob. V. Bilková, Victims of War and Their Right to Reparation for Violations of Internatio-nal Humanitarian Law, „Miskolc JourInternatio-nal of InternatioInternatio-nal Law” 2007, vol. 4, nr 2, s. 9.
danego państwa-strony, niezależnie od obywatelstwa, tak np. art. 2 (1) MPPOiP) jest tylko jednym z elementów badania dopuszczalności sprawy przez właściwy organ. Nie lekceważąc tego zastrzeżenia, niniejsze zestawienie służy wskazaniu
„warunków do bycia ofiarą” (victim’s requirement) na gruncie konkretnego paktu czy konwencji. Określenie zakresu podmiotowego pokazuje bowiem, jak szeroka grupa podmiotów może potencjalnie skorzystać ze środka ochrony swoich praw, gwarantowanego przez dany system – uniwersalny bądź systemy regionalne.
Art. 1 Protokołu Fakultatywnego (PF) do MPPOiP stwierdza, że ofiarą jest każda osoba twierdząca, że jej prawa zostały naruszone. KPC wyjaśnia, że koniecz-nym warunkiem do otrzymania statusu ofiary naruszeń jest fakt rzeczywistego naruszenia praw (brak konstrukcji actio popularis)10. Ponadto w systemie MPPOiP ofiara musi być jednostką (osobą fizyczną), co wyklucza osoby prawne jako pod-mioty mogące składać zawiadomienia dotyczące naruszenia ich praw11. Niemniej KPC zauważa konieczność i możliwość składania zawiadomień przez jednostki, w sytuacji gdy działanie lub zaniechanie państwa wpływające na prawa osób praw-nych narusza także ich własne prawa12.
Co do zbiorowości, które nie muszą być przecież zrzeszone w żadną ze znanych pra-wom krajowym form, KPC stwierdza, że nie istnieje jakakolwiek przeszkoda prawna dla złożenia zawiadomienia przez grupę osób, które czują się ofiarami danego, podob-nego w swej naturze naruszenia13. Niemniej należy zauważyć, że takie zawiadomienie zawsze będzie opierać się na naruszeniu praw jednostek, co przesądza o zbiorowości jako o grupie jednostek (pojedynczych ofiar), a nie grupie jako takiej.
Nieco szerzej kwestię te rozstrzyga EKPC, statuując w art. 34, że „Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jed-nostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia”. W porównaniu z systemem MPPOiP zatem także organizacje pozarządowe posiadają prawo petycji. Skarżący musi wykazać się spełnieniem dwóch warunków bycia ofiarą:
a) naruszenie wynika z działania lub zaniechania państwa-strony Konwencji oraz
b) występuje przypadek braku realizacji skutecznego środka ochrony prawnej w chwili składania skargi.
Ten drugi wymiar dotyczy w szczególności sytuacji, kiedy wypełnienie obo-wiązku skarżącego do wykorzystania wszystkich dostępnych środków krajo-wych (art. 35) jest niemożliwe. Częstym przykładem w kontekście problematyki
10 Decyzja KPC z dnia 9 kwietnia 1981 r. w sprawie Shirin Aumeeruddy-Cziffra i inni prze-ciwko Mauritiusowi, komunikat nr 35/1978, par. 9.2.
11 Np. decyzja KPC z dnia 6 kwietnia 1984 r. w sprawie J.R.T. i W.G. przeciwko Kanadzie, komunikat nr 104/1981, par. 8a.
12 Komentarz Generalny KPC nr 31, General Comment no. 31: Nature of the General Legal Obligation Imposed on States Parties to the Covenant, CCPR/C/21/Rev.1/Add.13. (2004), par. 9.
13 Decyzja KPC z dnia 26 marca 1990 r. w sprawie Lubicon Lake Band przeciwko Kanadzie, komunikat nr 167/1984, par. 32.1.
165 Pojęcie ofiary w systemach ochrony praw człowieka
transitional justice jest nieprzeprowadzenie rzetelnego postępowania w zakresie wyjaśnienia okoliczności naruszenia oraz osądzenia osoby odpowiedzialnej, które ze względów faktycznych lub prawnych uniemożliwia ofierze ochronę jej praw.
Sama EKPC nie przewiduje natomiast instytucji actio popularis.
Prawo skargi mają nie tylko ofiary bezpośrednie naruszenia prawa przez pań-stwo-stronę, ale także pośrednie (np. najbliżsi członkowie rodziny bezpośrednio poszkodowanego) czy nawet potencjalne (kiedy np. przyjęte przez państwo prawo krajowe w sposób nieuchronny może prowadzić do naruszenia prawa wynikają-cego z EKPC). Należy jednak podkreślić, że w ostatnim przypadku dzieje się tak na zasadzie wyjątku14, a skargi in abstracto nie są przez Trybunał rozpatrywane.
Prawo do złożenia skargi – w imieniu bezpośredniej ofiary – mają także najbliżsi członkowie rodziny, w sytuacji np. naruszenia prawa w postaci wymuszonego za-ginięcia lub aktów tortur, które nie dają pewności co do jej losów. Co więcej, jed-nostka może być ofiarą w rozumieniu konwencji, nawet jeśli na podstawie prawa krajowego tak nie jest.
Nieco bardziej złożony system obowiązuje na gruncie AKPC, gdzie ofiara naru-szeń nie ma możliwości samodzielnego wniesienia sprawy przed oblicze MTPC15. Dzieje się to bowiem za pośrednictwem MKPC (art. 61), na forum której ofiary kierują swoją skargę. Dlatego też to na Komisji spoczywa pierwotny obowiązek identyfikacji ofiary. Potwierdziła to także nowelizacja Reguł Postępowania i Do-wodów (RPD) MTPC z 2009 r. Jednocześnie w ostatnim okresie Trybunał zastrzegł sobie prawo do swoistej kontroli dokumentacji przesyłanej przez MKPC. Przejawia się to w sprecyzowaniu, kto jako ofiara jest uprawniony do wzięcia udziału w po-stępowaniu i późniejszych reparacjach16, a także w możliwości „dodania” kolejnych ofiar do uczestnictwa w procedurze przed MTPC już w jej trakcie17.
Konwencja nie definiuje pojęcia ofiary, wskazując jedynie w art. 63 (1), że oso-ba poszkodowana (injured party) jest uprawniona do otrzymania reparacji. Pojęcie to określały natomiast RPD MTPC z 2001 r. Według nich ofiara to „osoba, której prawa zostały naruszone, co zostało potwierdzone wyrokiem Trybunału”. Ta wysoce niewystarczająca konstatacja uzupełniana jest systematycznie w pracach MTPC. Try-bunał mówi o ofiarach bezpośrednich, pośrednich i potencjalnych18. W pojęciu tym mieszczą się zarówno osoby fizyczne (jednostki), jak i grupy. Ta ostatnia możliwość
14 Zob. wyrok ETPC z dnia 22 października 1981 r. w sprawie Dudgeon przeciwko Zjedno-czonemu Królestwu, skarga nr 7525/76, par. 40–41.
15 Por. wyrok MTPC z 29 marca 2006 r. w sprawie Wspólnoty Rdzennej Sawhoymaxa prze-ciwko Paragwajowi, ser. C, nr 146, par. 73.
16 Szerzej: D. Rodríguez Pinzón, The „Victim” Requirement, the Fourth Instance Formula and the Notion of „Person” in the Individual Complaint Procedure of the Inter-American Human Rights System, „ILSA Journal of International and Comparative Law” 2001, vol. 7, nr 1, s. 15.
17 Sprawa Rdzenna Wspólnota Sawhoymaxa przeciwko Paragwajowi, par. 73.
18 Wyrok MTPC z dnia 21 czerwca 2002 r. w sprawie Hilaire, Constantine, Benjamin i inni przeciwko Trynidadowi i Tobago, ser. C, nr 94, par. 116.
jest szczególnie widoczna w przypadkach naruszania praw wspólnot rdzennych19, jak również w przykładach masowego łamania praw (np. poprzez dokonywanie masakr na ludności cywilnej)20, istotnych w narracji transitional justice.
Pomimo że AKPC nie daje możliwości bezpośredniego złożenia skargi przed MTPC, to należy zauważyć, że ofiary mają coraz większe uprawnienia do działa-nia w postępowaniu przed Trybunałem. Po zmianach RPD MTPC z 2000 i 2009 r.
poszkodowani otrzymali prawo występowania przed Trybunałem w trakcie po-stępowania, jak również do prezentowania poglądów i wniosków dowodowych, co ważne – nieograniczonych wyłącznie do faktów zaprezentowanych przez Komi-sję w toku postępowania przed MKPC. Po wskazanych reformach ofiary naruszeń AKPC posiadają locus standi in judicio, choć wciąż nie mogą zainicjować postępo-wania przed MTPC21.
Jeszcze inną formułę identyfikacji ofiary proponuje AKPCL. Specyficzny kon-tekst funkcjonowania systemu afrykańskiego, tj. słabość państw, istnienie trwa-łych dyktatur czy brak rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego, znalazł swoje odzwierciedlenie w rozumieniu instytucji osób poszkodowanych (pokrzywdzo-nych). Sama Karta nie określa przymiotów ofiary naruszenia (brak victim’s requi-rement). Bez wątpienia związane jest to także z faktem, że AKCPL, jak żadna inna konwencja czy pakt, chroni prawa zbiorowości. Wąska definicja ofiary bądź zbyt szczegółowe zdeterminowanie jej cech utrudniałoby pełną ochronę praw kolek-tywnych. Ofiarami posiadającymi prawo petycji są zatem nie tylko jednostki, ale także zbiorowości.
Warto w tym miejscu wskazać, że w systemie afrykańskim istnieje rozróżnienie pomiędzy ofiarą a autorem skargi (skarżącym). Ten drugi bowiem nie zawsze musi być faktyczną ofiarą naruszenia prawa wynikającego z AKCPL. To także rozwią-zanie umożliwiające pełną ochronę osób poszkodowanych. W wielu przypadkach rzeczywiste ofiary, poza brakiem świadomości i wiedzy na temat mechanizmów systemu afrykańskiego, wskazują na obawę przed reakcją władzy w następstwie złożenia skargi, czego „znamienitym” przykładem jest Mozambik22. Dlatego skar-żącymi bywają organizacje pozarządowe lub też, w praktyce, często niezależni
19 Np. wyrok MTPC z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie Wspólnoty Rdzennej Kichwa z Sa-rayako przeciwko Ekwadorowi, ser. C, nr 245, par. 284.
20 M.in. wyrok MTPC z dnia 2 lutego 2001 r. w sprawie Baena-Ricardo i inni przeciwko Panamie, ser. C, nr 72.
21 D. Contreras-Garduńo, J. Fraser, The Identification of Victims before the Inter-American Court of Human Rights and the International Criminal Court and its Impact on Participa-tion and ReparaParticipa-tion: A Domino Effect?, „Inter-American and European Human Rights Journal” 2014, nr 1, s. 185–186.
22 Świadomość posiadania mechanizmów ochrony praw i systemu afrykańskiego jako takiego jest jedną z najniższych właśnie w Mozambiku. Świadczy o tym fakt, że tylko dwie skargi zostały złożone przeciwko temu państwu. Mieszkańcy podkreślają przede wszystkim obawę przed „zakwalifikowaniem się” jako denuncjator. Źródło: wywiad przeprowadzony z członkami Komisji Sprawiedliwości i Pokoju w mieście Beira, w Mo-zambiku, 20 kwietnia 2015 r.
167 Pojęcie ofiary a międzynarodowe sądownictwo karne
prawnicy23. Podmioty te występują albo jako swoiści „rzecznicy” praw konkretnych ofiar (w ich imieniu), albo działając w publicznym interesie na bazie konstrukcji actio popularis, dopuszczanej przez AKCPL.
Co znamienne, w systemie afrykańskim nie jest konieczne wskazanie narusze-nia przepisów samej Karty. Skarga musi odnosić się do treści AKCPL, ale może także do innych instrumentów prawa międzynarodowego praw człowieka, któ-re wziąć pod rozwagę powinna AKomPCL (art. 61). Składane zawiadomienie nie może być zbytnio ogólne (np. poprzez wskazanie, że w danym państwie dochodzi do przypadków korupcji), aczkolwiek nie wymaga się bardzo szczegółowego okre-ślenia samego naruszenia prawa. Badając dopuszczalność skargi pod względem formalnym (art. 56), Komisja zezwala na wykorzystanie środków masowego prze-kazu do sformułowania zarzutów, choć jednocześnie skarga nie może się opierać wyłącznie na informacjach medialnych [art. 56 (4)]. Dość powiedzieć, że istotny element stanu faktycznego w sprawie gambijskiego zamachu stanu został dostar-czony AKomPCL właśnie poprzez mass-media24.
Mając natomiast na względzie relację Komisji do Afrykańskiego Trybunału Praw Człowieka i Ludów (ATPCL), należy zauważyć, że co do zasady to właśnie AKomPCL ma prawo wnieść sprawę przed oblicze Trybunału, a nie jednostka czy grupa (po-nadto prawo to posiadają państwa). Niemniej art. 5 (3) Protokołu kreującego ATPCL z 1998 r. pozwala na bezpośrednie wniesienie skargi przez organizację pozarządową posiadającą status obserwatora przed Komisją oraz jednostkę-ofiarę. Warunkiem jest jednak złożenie deklaracji przez państwo-stronę, akceptującej kompetencję Trybu-nału do rozpoznawania skargi złożonej w trybie art. 5 (3) Karty [art. 34 (6)].