Współczesne znaczenie i wykorzystanie komisji prawdy Komisja prawdy to pełnoprawny mechanizm sprawiedliwości okresu przejściowego,

wykorzystywany przez kolejne państwa zmagające się ze zbrodniami przeszłości.

Początkowo komisje funkcjonowały w państwach autorytarnych, dopiero porzuca-jących niedemokratyczną władzę, w warunkach obowiązującego prawa amnestyj-nego, uosabiając dylemat prawda czy sprawiedliwość. Począwszy od komisji w Sal-wadorze, utworzonej jako odpowiedź na wojnę domową, komisje prawdy zaczęły działać także jako narzędzie budowania pokoju po konflikcie zbrojnym. Pomału rozszerzały swoją charakterystykę z instytucji zorientowanej wyłącznie na badanie przeszłości na ciało zawieszone gdzieś „między przeszłością a przyszłością”, stano-wiąc istotny element powojennej rekonstrukcji kraju. W przypadku Salwadoru po-przez powołanie komisji prawdy, w praktyce pod auspicjami ONZ, i brak odwołania się do strategii sądowego ścigania sprawców naruszeń, przeważyła szala z etykietą

„pokój” nad tą z napisem „sprawiedliwość” (trzeci dylemat transitional justice). Nie oznacza to jednak, że komisja jako środek peace-building zawsze funkcjonuje albo powinna funkcjonować jako jedyny mechanizm sprawiedliwości okresu przejścio-wego, z porzuceniem instrumentów prawnokarnych⁴⁷.

W następnym okresie komisje prawdy w Sierra Leone i Timorze Wschodnim rozumiane były właśnie w kontekście narzędzi budowania pokoju (w tym dru-gim państwie także poprzez działalność tymczasowej administracji terytorialnej ONZ, która faktycznie powołała Komisję dla Timoru Wschodniego⁴⁸). Znaczne rozszerzenie mandatu np. przez komisję w Kenii także na problemy społeczno--ekonomiczne czy wykluczenie społeczne ugruntowało pozycję komisji prawdy jako mechanizmu służącego do stabilizacji i normalizacji stosunków w państwie powojennym. Z pewnością proces wykorzystania mechanizmów sprawiedliwości restoratywnej jako środków peace-building został wzmocniony poprzez powołanie w 2005 r. Komisji Budowania Pokoju ONZ.

Komisja prawdy zmienia swoje umiejscowienie na płaszczyźnie celów zewnętrz-nych, które winna zrealizować (stabilizacja, budowanie pokoju, powojenna rekon-strukcja społeczeństwa itp.). Jednocześnie przeobrażeniu nie ulegają cele wewnętrz-ne (pierwotwewnętrz-ne), dla których komisja jest na ogół powoływana. Odkrycie prawdy

47 Kazus Salwadoru budził kontrowersje głównie z powodu decyzji Komisji w przedmiocie upublicznienia tożsamości sprawców. Głosy przeciwne temu rozwiązaniu podnosi-ły, że w obliczu ewentualnych przyszłych procesów karnych osoby te już „na starcie”

pozbawione są gwarancji wynikających z postępowania karnego oraz z zasady bez-stronności i niezależności postępowania, w tym zasady domniemania niewinności.

Osoby aprobujące taki manewr wskazują natomiast, że w sytuacji braku perspektywy prokuratorsko-sądowego ścigania i karania osób winnych publikacja nazwisk przez komisję prawdy służy zaspokojeniu dążeń i oczekiwań ofiar naruszeń, jak się wydaje, realizując, przynajmniej częściowo, nie tylko prawo do prawdy, ale i prawo do spra-wiedliwości. Por. M. Popkin, The Salvadoran Truth Commission and the Search for Ju-stice, „Criminal Law Forum” 2004, vol. 15, nr 1, s. 109.

48 UNTAET/REG/2001/10 z 13 lipca 2001 r.

na temat naruszeń, a wraz z nią uzyskanie oficjalnej akceptacji i potwierdzenia (przez państwo) zaznanego cierpienia, możliwość budowania zbiorowej narodowej pamięci o czasie przemocy, represji i naruszeń, a także wybaczenie dawnym katom (co tak często podnosił przewodniczący Komisji dla RPA, arcybiskup Desmond Tutu⁴⁹) to najpełniejsze formy realizacji postulatu sprawiedliwości (dla) ofiar.

Ciekawe spostrzeżenie w tej materii prezentuje afrykańska badaczka, Neoma V. Nwogu. Kwestionuje ona powszechnie akceptowane podejście komisji prawdy, całkowicie skupionych na ofiarach (victim-centered approach), zwłaszcza w odnie-sieniu do komisji działających w przestrzeniach społeczeństw postkonfliktowych, gdzie konflikt oparty był o różnice etniczne. Nwogu wskazuje, że w połączeniu z błędną metodologią, tj. skoncentrowaniem na samych zbrodniczych wydarze-niach, a nie na przyczynach rozprzestrzenia się przemocy, ułożenie prac komisji wokół ofiar nie pozwala na pełne pojednanie danego społeczeństwa – sprawcy nie są pełnoprawnymi, autonomicznymi uczestnikami działań komisji. Opowieści ofiar służą budowaniu narracji i podtrzymywaniu zbiorowej (narodowej) pamięci, ale nie stanowią rzeczywistego remedium dla społeczeństw postkonfliktowych⁵⁰. Badaczka sugeruje, aby sprawcy występowali na takich samych prawach jak ofiary w trakcie czynności podejmowanych przez poszczególne komisje prawdy. Nad-rzędnym celem tych instytucji jest bowiem rehabilitacja sprawców, inaczej mó-wiąc, włączanie osób winnych naruszeń ponownie do społeczeństwa, tworzenie silnych więzi społecznych, które może skutecznie zapobiec nawrotowi przemocy i zbrodni⁵¹.

Nie odmawiając całkowicie trafności przedstawionych poglądów, wydaje się, że żadna komisja, chcąca funkcjonować w zgodzie z przepisami prawa między-narodowego, a działająca w scenerii najcięższych zbrodni międzynarodowych, nie może dokonać całkowitego zrównania sprawców z ofiarami. Opisywany w ni-niejszym opracowaniu kazus Hingi Normana, „rozrywanego” pomiędzy Komisją Prawdy i Pojednania dla Sierra Leone a Sądem Specjalnym dla tego państwa, poka-zuje, że niemożliwe jest pełne zrównanie prześladowców i ofiar, również w obliczu szukanej wartości pojednania.

Pomimo szeregu wątpliwości i wciąż pojawiających się kontrowersji fenomen komisji prawdy nie zaniknie, dalej tworząc jeden z elementów instrumentarium sprawiedliwości okresu przejściowego. Dlatego też ciężko jest się zgodzić z tezą Marcina Komosy o powolnym spychaniu instytucji komisji na dalszy plan i syste-matycznym zmniejszaniu jej roli jako „narzędzia odpowiedzialności za naruszenia

49 Tutu wskazuje, że „zaproszenie do przebaczenia jest zaproszeniem do znalezienia człowieczeństwa w prześladowcy-sprawcy naruszeń”. D. Tutu, An Invitation to Forgi-ve, „The Huffington Post” 28.03.2014, http://www.huffingtonpost.com/desmond-tutu/

an-invitation-to-forgive_b_5050747.html.

50 N.V. Nwogu, When and Why it Started: Deconstructing Victim-Centered Truth Commis-sions in the Context of Ethnicity-Based Conflict, „International Journal of Transitional Justice” 2010, vol. 4, s. 278 i nast.

51 Ibidem, s. 285.

111 Komisje prawdy

praw człowieka”⁵². Komisja to znakomity organ komplementarny względem in-nych mechanizmów okresu przejściowego, włącznie z procesami karnymi. Nie jest możliwe faktyczne, ale i prawne skazanie wszystkich zaangażowanych w konflikt, a więc i w popełniane zbrodnie. Konieczne jest jak najszersze włączenie w pro-ces transformacji i rozliczania przeszłości zainteresowanego społeczeństwa prze-kształcającego się. Organy pozasądowe, na czele z komisjami prawdy wydają się odpowiednie do tego celu, zwłaszcza gdy powoływane są w państwach należących do kultur (prawnych) opierających swoje funkcjonowanie o wartość koncyliacji czy dialogu. To przykład przejmowania odpowiedzialności za okres przejściowy, zarówno od struktur międzynarodowych, jak i nawet krajowych, ponieważ przy zachowaniu warunku bezstronności i niezależności komisji i komisarzy to głównie uczestnicy prac tejże – a więc ofiary – decydują, w jaki sposób i jak efektywnie dana komisja zrealizuje swój mandat. Poszczególni badacze podnoszą, że właśnie szero-ki mandat komisji oraz duże grono uczestników jej prac mają pozytywny wpływ na promocję i poszanowanie praw człowieka w społeczeństwach przekształcających się⁵³. Poprzez formułowane rekomendacje, które nawet jeśli z przyczyn braku woli do ich implementacji pozostają jedynie na papierze, rozbudzona zostaje świado-mość społeczna. Być może spowoduje ona również rozwój społeczeństwa obywa-telskiego czy organizacji pozarządowych, kontrolujących poczynania rządu.

Rzecz jasna nie wszystkie komisje prawdy należy ocenić pozytywnie (przykła-dem sukcesu tego mechanizmu poszukiwania i opowiadania prawdy są komisje w RPA czy Gwatemali⁵⁴). Przeciwnie, większa część z nich nie spełniła swojej roli, czy to ze względu na brak dostatecznie silnych kompetencji, brak politycznej woli

52 Autor dotyka w opracowaniu także zjawiska tzw. Arabskiej Wiosny Ludów i braku szerszych odwołań przez poszczególne państwa do instytucji komisji prawdy. Należy jednak zauważyć, że jak na razie powstała tylko jedna komisja w państwach arab-skich, w Maroku, i jest to twór (również ze względu na filozofię i specyfikę działania) obcy kulturze arabskiej. W Tunezji czy Egipcie nastąpiło natychmiastowe odwołanie się do instytucji procesu karnego – postępowań toczonych przeciwko najwyższym przedstawicielom władzy, włącznie z głowami państw (w Egipcie ostatecznie bardzo upolitycznionych). Niemniej, co zostało wspomniane już w niniejszym opracowaniu, w Tunezji powołano komisję prawdy w 2014 r. Zob. M. Komosa, Odpowiedzialność za naruszenie praw człowieka w pracach komisji prawdy w latach 1974–2007, Wydawni-ctwa Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa 2012, s. 317–320.

53 Należy jednak pamiętać, że komisja funkcjonująca w warunkach bezkarności spraw-ców (np. poprzez prawo amnestyjne) posiada bardzo ograniczony wpływ na rozwój praw człowieka w danym społeczeństwie przekształcającym się. Zob. T.D. Olsen i in., When Truth Commissions Improve Human Rights, „International Journal of Transitional Justice” 2010, vol. 4, s. 457–476.

54 Warto wskazać, że za słowem „sukces” komisji prawdy kryje się zawsze wiele niedo-statków w pracy, na czele ze zbyt małymi funduszami, a czasem odbiorem społecznym związanym z trudnościami w zarządzaniu „ogromnym projektem” komisji prawdy czy komunikacją z zainteresowanym społeczeństwem. Za: J.R. Quinn, M. Freeman, Lessons Learned: Practical Lessons Gleaned from Inside the Truth Commissions of Guatemala and South Africa, „Human Rights Quarterly” 2003, vol. 25, s. 1147.

zainteresowanego państwa czy niemożność wdrożenia rekomendacji (np. Haiti⁵⁵).

Zainteresowanie fenomenem komisji prawdy jednak nie słabnie. W 2013 r. została utworzona Komisja Prawdy i Pojednania dla Nepalu⁵⁶, a z końcem 2014 r. swój raport końcowy przedstawiła Narodowa Komisja Prawdy (Comissão Nacional da Verdade) dla Brazylii⁵⁷.

Co ciekawe, raport brazylijskiej Komisji składa się z trzech tomów, z czego ostatni poświęcony jest wyłącznie ofiarom naruszeń z lat 1946–1985 (konkretnie: 434 ofia-rom zbrodniczej polityki władzy), bardzo mocno akcentując pozycję Komisji jako mechanizmu sprawiedliwości (dla) ofiar. Z drugiej strony, Komisja pośród szeregu rekomendacji sformułowała postulat pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców naruszeń z badanego okresu, a tym samym porzucenia stosowania prawa amnestyj-nego z 1979 r. Fakt ten oceniany jest bardzo pozytywnie przez komentatorów⁵⁸, choć opór sądów brazylijskich, na czele z Sądem Najwyższym, by jednak nie uchylać usta-wy amnestyjnej jest ciągle silny (w czym Brazylia ewidentnie narusza postanowienia AKPC, wskazane przez MTPC w sprawie Gomes Lund z 2010 r.). Na koniec tej części wywodu warto przypomnieć, że wciąż toczą się prace nad powołaniem regionalnej komisji REKOM dla państw byłej Jugosławii, a w związku z trwającym konfliktem zbrojnym na Donbasie część badaczy postuluje powołanie przez państwo ukraińskie komisji prawdy, mogącej ułatwić proces reintegracji wschodu Ukrainy z resztą kraju⁵⁹. Dowodzi to, że ten mechanizm nie zostanie porzucony w trakcie formowania strategii okresu przejściowego przez poszczególne społeczeństwa przekształcające się.